ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΣΙΚΥΩΝ ΧΑΙΡΕ
Νεκροταφεία και έθιμα ταφής μιας πόλης της Πελοποννήσου από την εποχή των Ορθαγοριδών έως την έλευση των Ρωμαίων
Τόμος Α΄
Κείμενο
Φωτεινή Αν. Μπαλλά
Επόπτρια Καθηγήτρια: Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά
Τριμελής Επιτροπή: Ομότ. Καθ. Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά Καθ. Π. Βαλαβάνης
Καθ. Κ. Λιάμπη
ΑΘΗΝΑ 2017
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή:
Ομότιμη Καθηγήτρια Ευαγγελία Σημαντώνη-Μπουρνιά (επόπτρια) Καθηγητής Παναγιώτης Βαλαβάνης
Καθηγήτρια Κατερίνη Λιάμπη
Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή:
Καθηγητής Παναγιώτης Βαλαβάνης, ΕΚΠΑ
Καθηγήτρια Κατερίνη Λιάμπη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Επίκουρη Καθηγήτρια Ευρυδίκη Κεφαλίδου, ΕΚΠΑ Αναπληρωτής Καθηγητής Δημήτριος Πλάντζος, ΕΚΠΑ Επίκουρος Καθηγητής Στυλιανός Κατάκης, ΕΚΠΑ
Επίκουρος Καθηγητής Ιωάννης Λώλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Ερευνήτρια Α΄ Βαθμίδος Βικτωρία Σαμπετάι, Ακαδημία Αθηνών
ii
iii
Στην αέναη αγάπη τον γονέων μου, Αναστάσιου και Χριστίνας
iv
v Τόμος Α΄
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πίνακας περιεχομένων ………...……...…………..……….. v-vii Πρόλογος-Ευχαριστίες ………...……….……..……… ix-xi Συντομογραφίες συλλογικών έργων και περιοδικών …..……...………..………….. xiii-xiv Βιβλιογραφία ………..…….…………..……… xv-xl Βραχυγραφίες κειμένου ………...………...…………. xli
Μέρος Α΄
I. Εισαγωγή – Σκοπός και μεθοδολογία της μελέτης ……….……..… 3-8 II. Επισκόπηση της ιστορίας της αρχαίας Σικυώνας από τους
προϊστορικούς χρόνους έως και την έλευση των Ρωμαίων ……… 9-38 III. Τοπογραφία της αρχαίας Σικυώνας ………...……… 39-49
Μέρος Β΄
I. Η ιστορία της έρευνας τάφων και νεκροταφείων στην αρχαία Σικυώνα ….. 53-62 II. Οι αναφορές σε ταφικές θέσεις και οδούς της αρχαίας Σικυώνας μέσα
από τις γραμματειακές πηγές και τα αρχαία κατάλοιπα ………...……..…… 63-69 III. Το νεκροταφείο στη θέση «Αγροτική Οδός Σικυώνας (ΑΟΣ) – ΧΤΙΡΙ»
1. Το ιστορικό της ανασκαφής του νεκροταφείου ………. 71-73 2. Περίοδοι χρήσης του νεκροταφείου ………...…...…….…… 74-75 3. Τυπολογία των τάφων ανά εποχή ………..……….. 76-80 3α. Αρχαϊκή εποχή ……….………...……… 80-84 3β. Κλασική εποχή ………..………… 84-100 3γ. Ελληνιστική εποχή ……….……… 101-110 4. Ανακομιδές οστών ανά εποχή…………..…….……… 111-119 5. Η θέση εύρεσης των κτερισμάτων ανά εποχή ………....… 120-121 5α. Αρχαϊκή εποχή ………. 121-125 5β. Κλασική εποχή ………..……….. 125-143 5γ. Ελληνιστική εποχή …………...……….………. 143-154
vi
6. Τελετουργίες μετά το πέρας της ταφής ανά εποχή
Εναγισμοί και χοές ………..………. 155-158 6α. Εναγισμοί της κλασικής εποχής ……….... 158-189 6β. Εναγισμοί της ελληνιστικής εποχής ………. 190-199 7. Ταφικοί περίβολοι και σήματα
7α. Ταφικοί περίβολοι ……….……… 200-202 7β. Ταφικά σήματα ………..……… 203-213 IV. Εναπόθεση νεκρών και είδη κτερισμάτων
1. Τρόπος εναπόθεσης των νεκρών και προσανατολισμός
των ταφών ……….………...………… 215 1α. Αρχαϊκή εποχή ………...……… 215-217 1β. Κλασική εποχή ……… 217-227 1γ. Ελληνιστική εποχή ………. 227-231 2. Τα είδη των κτερισμάτων και η σημασία τους για την
τελετή ενταφιασμού …………..….………...…… 232-233 2α. Κτερίσματα αρχαϊκής εποχής ………..………. 233-235 2β. Κτερίσματα κλασικής εποχής …….……….. 235-253 2γ. Κτερίσματα ελληνιστικής εποχής ……….……… 254-266 V. Συμπεράσματα …... 267-295
Τόμος Β΄
Α΄ Παράρτημα - Κατάλογοι
I. Κατάλογος τάφων ανά τύπο ……….………...……… 5-116 II. Κατάλογος εναγισμών ………...……… 117-125 III. Κατάλογος εναγισμών με υπολείμματα καύσης …...………...………… 127-137 IV. Κατάλογος κτερισμάτων τάφων - εναγισμών ………...….…...……….. 139-406 V. Πίνακας αντιστοίχισης αρίθμησης τάφων καταλόγου
με την ανασκαφική αρίθμηση ………..……… 407-415 VI. Πίνακας αντιστοίχισης αρίθμησης εναγισμών καταλόγου
με την ανασκαφική αρίθμηση ………..……… 417-419 VII. Πίνακας αντιστοίχισης αρίθμησης εναγισμών με υπολείμματα
καύσης καταλόγου με την ανασκαφική αρίθμηση ……….………….... 421-423
Β΄ Παράρτημα: Testimonia………...……….. 425-442
vii Τόμος Γ΄
Γ΄ Παράρτημα: Χάρτες – Σχέδια – Σχεδιαστικές τομές – Πίνακες – Ραβδογράμματα I. Χάρτες ………..……….……....……..……..…..….……..… 1-6
II. Σχέδια ………...………..… 1-14
III. Σχεδιαστικές τομές …………..………...…….……….…..….. Ι-ΧIΙ, Α-ΙΓ IV. Πίνακες τάφων - εναγισμών ……….………...….………... 1-30 V. Πίνακες κτερισμάτων ……….……….………….….. Ι-LIΙ VI. Πίνακες διαφόρων αντικειμένων ………....…...…………....…….………. Α-E VII. Ραβδογράμματα ………..…………...……….………. I-III, 1-76
viii
ix
Πρόλογος - Ευχαριστίες
Η ανασκαφή ενός νεκροταφείου προσφέρει στους αρχαιολόγους τη δυνατότητα να διανύσουν μία άκρως ενδιαφέρουσα ερευνητική διαδρομή στην αρχαιότητα. Ταυτόχρονα, όμως, τους επιφορτίζει με την υποχρέωση της μελέτης του υλικού που αποκαλύπτεται. Και δεν εννοώ μόνον όσους συμμετέχουν στην ανασκαφική διαδικασία, αλλά και εκείνους των οποίων η εργασιακή πορεία τούς φέρνει σε επαφή με αυτό. Η γράφουσα ανήκει στη δεύτερη κατηγορία.
Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η σκιαγράφηση των ταφικών εθίμων της Σικυώνας, όπως αυτά προέκυψαν από τη μελέτη των ανασκαφικών δεδομένων και των κινητών ευρημάτων τμήματος νεκροταφείου, που αποκαλύφθηκε τη δεκαετία του 1970, υπό τη διεύθυνση της τότε Επιμελήτριας Αρχαιοτήτων, Καλλιόπης Κρυστάλλη-Βότση. Ενόσω διαρκούσε η ανασκαφή, τα ευρήματα μεταφέρονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου προς συντήρηση, όπου υπήρχαν οι κατάλληλες δομές, και σταδιακά μετακινούνταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σικυώνας προς φύλαξη και καταγραφή. Η εργασία αυτή διεκόπη το Φεβρουάριο του 1981, εξαιτίας του ισχυρού σεισμού που έπληξε την Κορινθία, με αποτέλεσμα το κτηριακό συγκρότημα του Μουσείου να υποστεί σημαντικές ζημιές. Το οικοδόμημα αποκαταστάθηκε, αλλά παρέμεινε ανενεργό για δύο σχεδόν δεκαετίες. Οι εργασίες επανέκθεσης σχεδιάστηκαν και ολοκληρώθηκαν από την τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Αργολιδοκορινθίας κα Ελισάβετ Σπαθάρη, η οποία ενέταξε στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου και τμήμα των ευρημάτων της ανασκαφής του υπό μελέτη νεκροταφείου.
Στις εργασίες αυτές συμμετείχα ως συμβασιούχος αρχαιολόγος του ΥΠΠΟ, οπότε και γεννήθηκε το ενδιαφέρον για την εις βάθος μελέτη του συγκεκριμένου υλικού.
Στο εγχείρημα αυτό με ενεθάρρυνε η Ομότιμη Καθηγήτρια Εύα Σημαντώνη- Μπουρνιά, της οποίας υπήρξα φοιτήτρια στα πανεπιστημιακά έδρανα και στην ανασκαφή των Υρίων Νάξου. Η ίδια φρόντισε να διαλύσει τους όποιους ενδοιασμούς υπήρχαν από πλευράς μου και δέχθηκε ασμένως να εποπτεύσει την παρούσα εργασία, υπό τη μορφή διδακτορικής διατριβής. Με τη διαρκή καθοδήγησή της και τις υποδείξεις της χαράχθηκαν οι βασικές παράμετροι της ερευνητικής προσέγγισης του υλικού. Της είμαι ευγνώμων από καρδιάς.
Ο Καθηγητής Πάνος Βαλαβάνης είχε πάντοτε την ευγένεια να ακούει τους προβληματισμούς μου και οι συζητήσεις μαζί του έδωσαν περαιτέρω ώθηση στην
x
ερμηνευτική προσέγγιση των δεδομένων. Για την πολύτιμη βοήθειά του οι έγγραφες ευχαριστίες μου δεν αρκούν.
Η Καθηγήτρια Κατερίνη Λιάμπη, από την οποία διδάχθηκα τις βασικές αρχές της νομισματικής επιστήμης, παρακολούθησε εξ αρχής την πορεία της μελέτης. Οι υποδείξεις της για τα ιστορικά ζητήματα και την ερμηνεία των νομισματικών δεδομένων υπήρξαν καθοριστικής σημασίας. Την ευχαριστώ ολόψυχα για την πάντα απλόχερη στήριξή της.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται, επίσης, και στα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς επιτροπής για τις γόνιμες συζητήσεις, που ακολούθησαν την υποστήριξη της διδακτορικής διατριβής. Στην Επίκουρη Καθηγήτρια του ΕΚΠΑ, Ευρυδίκη Κεφαλίδου, στη Δρα Βικτωρία Σαμπετάι, Ερευνήτρια Α΄ Βαθμίδος στο Κ.Ε.Α. της Ακαδημίας Αθηνών, στον Επίκουρο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Γιάννη Λώλο, στον Αναπληρωτή Καθηγητή του ΕΚΠΑ, Δημήτρη Πλάντζο, και στον Επίκουρο Καθηγητή του ΕΚΠΑ, Στέλιο Κατάκη.
Η φοίτησή μου στο ΕΚΠΑ δεν περιορίστηκε στα στενά όρια των προπτυχιακών σπουδών. Έτυχα της αδιάλειπτης επιστημονικής φροντίδας αρκετών εκ των διδασκόντων του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, που δεν αρνήθηκαν ποτέ να προσφέρουν τις πολύτιμες συμβουλές τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Ομότιμο Καθηγητή Βασίλειο Λαμπρινουδάκη για τη διαρκή και έμπρακτη ενθάρρυνση στις αρχαιολογικές αναζητήσεις μου, αλλά κυρίως για τα επί του πεδίου μαθήματα στρωματογραφίας, που απετέλεσαν ένας από τους θεμέλιους λίθους της παρούσας μελέτης. Καθοριστικής σημασίας ήταν, επίσης, οι συζητήσεις με την Ομότιμη Καθηγήτρια Νότα Μποζάνα-Κούρου, την Ομότιμη Καθηγήτρια Ελευθερία Σερμπέτη-Παπουτσάκη, την Ομότιμη Καθηγήτρια Ειρήνη Πέππα-Παπαϊωάννου, την Ομότιμη Καθηγήτρια Ιουλία Καραλή-Γιαννακοπούλου, τον Αναπληρωτή Καθηγητή Δημήτρη Παυλόπουλο, και την Επίκουρη Καθηγήτρια Σοφία Ανεζίρη.
Ευχαριστίες οφείλονται για τις χρήσιμες συμβουλές τους και την ποικιλότροπη στήριξή τους στην επίτιμη διευθύντρια του ΥΠΠΟ, Κ. Κρυστάλλη- Βότση, στην Ομότιμη Υποδιευθύντρια της Ανασκαφής Κορίνθου – ΑΣΚΣΑ, Δρα Nansy Bookidis, στην Ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Μιζούρι, Kathleen Slane, και στην Διευθύντρια του DAI Αθηνών, Καθηγήτρια Katja Sporn.
Στον Δρα Νικόλα Δημάκη, την Δρα Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, τον Δρα Δημήτρη Ρουμπέκα και τον υποψ. διδάκτ. Γιώργο Δουλφή.
xi
Καθοριστικής σημασίας για την πορεία της μελέτης και τις διευκολύνσεις, που παρείχε, ήταν η συμβολή της Διεύθυνσης της ΕΦΑ Κορίνθου. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ την Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Γιώτα Κασίμη και τους αρχαιολόγους Βασίλη Παπαθανασίου, Βασίλη Τασίνο, Δρα Έλενα Μαραγκουδάκη, Θανάση Τσιόγκα, Χριστίνα Πιπίλου, Δήμητρα Σαρρή και Αμαλία Γιαννοπούλου για τις συζητήσεις τους και τις πληροφορίες τους σχετικά με τα νεότερα ανασκαφικά δεδομένα από τη Σικυώνα και την ευρύτερη περιοχή της Κορινθίας. Το συντηρητή αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ, Φώτη Δημάκη, και τη συντηρήτρια της ΕΦΑ Κορίνθου, Έλενα Γεωργίου, που με ιδιαίτερη φροντίδα επιμελήθηκαν αρκετά από τα κινητά ανασκαφικά ευρήματα. Τον πρώην διευθυντή της Ανασκαφής Κορίνθου, Δρα Guy Sanders, την υποδιευθύντρια της Ανασκαφής Κορίνθου, Δρα Ιουλία Τζώνου-Herbst, τους αρχαιοφύλακες του Αρχαιολογικού Μουσείου Σικυώνας, Χρήστο Δαματόπουλο, Χρήστο Ζαφειρόπουλο, Τάκη Καλλιανιώτη, και Βίκυ Σαλδάρη, και την συμβασιούχο της ΕΦΑ Κορίνθου, Ντίνα Μυτάκη, που με ξεχωριστή έγνοια φροντίζει τους χώρους του Μουσείου Σικυώνας. Την Αναπληρώτρια Γραμματέα της Επιτροπής Ερευνών του ΕΚΠΑ, Βασιλική Δημακοπούλου, που ως μέλος του υπηρεσιακού συμβουλίου του Ιδρύματος, εισηγήθηκε θετικά για την χορήγηση επτάμηνης εκπαιδευτικής άδειας, την Γραμματέα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ειρήνη Κατσικαρέλη, και τις καλές συναδέλφους Χριστίνα Κούκου και Ελπίδα Χριστοδούλου, την υπεύθυνη του Σπουδαστηρίου Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, βιβλιοθηκονόμο Σταυρούλα Κανακάκη, για τη θαυμάσια συνεργασία, και τον Αχιλλέα Πολίτη για την πρόθυμη απόκρισή του σε ερωτήματα, που προέκυπταν κατά την ψηφιοποίηση των δεδομένων της μελέτης.
Ξέχωρες ευχαριστίες οφείλω να απευθύνω στους καλούς φίλους και συνοδοιπόρους της καθημερινότητάς μου: Ράνια Φατώλα, Μαρώ Λουκοπούλου, Σταυρούλα Δημοπούλου, Αγγέλικα Κουβέλη, Δρα Άννα-Μαρία Αναγνωστοπούλου και Ειρήνη Μανώλη.
Στη μητέρα μου, Χριστίνα, και στα αδέλφια μου, Ιωάννα και Αριστείδη, από καρδιάς εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου. Στάθηκαν αγόγγυστα δίπλα μου σε κάθε βήμα των αναζητήσεών μου. Η έγνοια τους και η ευχή του πατέρα μου, Αναστάσιου, διατήρησαν σταθερή την πορεία μου ως το τέλος.
xii
xiii
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ
ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον.
ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς.
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη.
AA Archäologischer Anzeiger
Agora Athenian Agora
AION Annali dell'Istituto Universitario Orientali di Napoli AJA American Journal of Archaeology.
AJN American Journal of Numismatics.
AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung.
ANSMN American Numismatic Society. Museum Notes BCH Bulletin de Correspondance Hellénique
BICS Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of London
BMC British Museum Catalogue.
BSA Annual of the British School at Athens
Clara Rhodos Studi e materiali pubblicati a cura dell’istituto storico archeologico di Rodi.
SNG Sylloge Nummorum Graecorum, Copenhagen, Κοπεγχάγη 1944.
Corinth Corinth: Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens.
CVA Corpus Vasorum Antiquorum.
Delos Exploration Archéologique de Délos faite par l’École Française d’Athènes.
ΕΣΕΚ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική.
Hesperia Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens.
IG Inscriptiones Graecae
Kenchreai Kenchreai. Eastern Port of Corinth. Results of Investigations by the University of Chicago and Indiana University for the American School of Classical Studies at Athens.
Kerameikos Kerameikos: Ergebnisse der Ausgrabungen
LSJ Liddell, H.G. – Scott, R. – Jones, H.S., A Greek-English Lexikon, Οξφόρδη, 1940 (9η έκδ.).
xiv
NC The Numismatic Chronicle.
NumAntCl Numismatica e antichità classiche: Quaderni ticinesi.
Olynthus Excavations at Olynthus.
ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Perachora Perachora. The Sanctuaries of Hera Akraia and Limenia.
Excavations of the British School of Archaeology at Athens, 1930-1933.
RE Pauly-Wissowa, Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft.
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum.
SIG Sylloge Inscriptionum Graecarum.
SNG Sylloge Nummorum Graecorum.
ThesCRA Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum.
xv
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αβρονιδάκη 2007 Αβρονιδάκη, Χ., Ο Ζωγράφους του Άργου. Συμβολή στην έρευνα της βοιωτικής ερυθρόμορφης κεραμικής στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ., Αθήνα 2007.
Αγγέλη 2000 Αγγέλη, Α., «Λάγυνοι από το ελληνιστικό νεκροταφείο της Αμβρακίας», στο Ε΄ ΕΣΕΚ, 311-320, Πίν. 157-162.
Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2000 Αδάμ-Βελένη, Π. – Γεωργάκη, Π. – Καλάβρια, Β. – Μπόλη, Κ., «Κλειστά σύνολα ελληνιστικών χρόνων από την αγορά της Θεσσαλονίκης», στο Ε΄ ΕΣΕΚ, 275- 297, Πίν. 139-148.
Ακαμάτης 2011 Ακαμάτης, Ι., «Εκ του κεραμικού της Πέλλας. Το κλειστό σύνολο του στρώματος καταστροφής και η χρονολόγησή του. Οι χώροι Α και 1», στο Ζ΄ ΕΣΕΚ, 381-392, Πίν. 157-166.
Ακτσελή – Μανακίδου 2001 Ακτσελή, Δ. – Μανακίδου, Ε., «Αρωματικά φυτά, αρώματα και μυροδοχεία: χρήσεις τους στην καθημερινή και θρησκευτική ζωή κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους», στο Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά. Παραδοσιακές χρήσεις και δυνατότητες αξιοποίησής τους. Ζ΄ τριήμερο εργασίας.
Κύπρος, Παραλίμνι, 21-25 Μαρτίου 1997, Αθήνα 2001, 83-109.
Αναγνωστοπούλου – Κασίμη 2006 [2014]
Αναγνωστοπούλου, Α.-Μ. – Κασίμη, Π., «ΛΖ΄
Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Νομός Κορινθίας. Ανασκαφικές εργασίες. Ανασκαφές ΕΡΓΟΣΕ: Θέση Δραγατσούλα και Τραγάνα Μουλκίου», ΑΔ 61 (2006), Χρονικά-Β1, 2014, 475-476.
Ανδρειωμένου 1981 [1988] Ανδρειωμένου, Α., «Θεσπιές. Αγρός Γ. Κάπρου», ΑΔ 36 (1981), Χρονικά-Β1, 1988, 186-187, Πίν. 155.
Ανδρειωμένου 1995 Ανδρειωμένου, Α., «Εν αρχαϊκόν νεκροταφείον της ευρυτέρας περιοχής των Θηβών: Αγία Ελεούσα Πυρίου. Μέρος Ι», στο Χριστοπούλου, Αλ. (επιμ.), Β΄
Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Μελετών, Λιβαδειά, 6-10 Σεπτεμβρίου 1992. Αρχαιολογία. Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, Τόμ. Β΄, τεύχ. Α΄, Αθήνα 1995, 139-244.
Ανδρειωμένου 2001 [2006] Ανδρειωμένου, Α., «Ταφικά σύνολα των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων από την Ακραιφία», ΑΔ 56 (2001), Μελέτες, 2006, 191-220.
Ανδρειωμένου 2007 Ανδρειωμένου, Α., Τάναγρα. Οι ανασκαφές των ετών 1976-1977 και 1989, Αθήναι 2007.
Αραβαντινός 2010 Αραβαντινός, Β., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών, Αθήνα 2010.
xvi
Αραπογιάννη 1984 [1990] Αραπογιάννη, Ξ., «Τάφοι από την αρχαία Άμβροσσο», ΑΔ 39 (1984), Μελέτες, 1990, 77-118, Πίν. 25-42.
Αραπογιάννη 2005 Αραπογιάννη, Ξ., «Οι ελληνιστικοί τάφοι της Φιγάλειας», στο Κυπραίου, Λ. (επιμ.), Ελληνιστική κεραμική από την Πελοπόννησο, Αθήνα 2005, 83-94.
Αραπογιάννη 2011 Αραπογιάννη, Ξ., «Οι ελληνιστικοί τάφοι της Φιγάλειας», στο Ζ΄ ΕΣΕΚ, 91-106.
Αρβανιτόπουλος 1908 [1909] Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., «Ἀνασκαφαί καὶ ἒρευναι ἐν Σικυῶνι καὶ Θεσσαλίᾳ», ΠΑΕ 1908 [1909], 145-152.
Αρβανιτόπουλος 1928 Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., Γραπταὶ στήλαι Δημητριάδος- Παγασῶν, Εν Αθήναις 1928.
Ασλαματζίδου-Κωστούρου 1985 [1991]
Ασλαματζίδου-Κωστούρου, Ζ., «Υστεροαρχαϊκός τάφος από το Άργος», ΑΔ 40 (1985), Μελέτες, 1991, 178-193.
ABL Haspels, E., Attic Black-Figured Lekythoi, Παρίσι 1936.
ABV Beazley, J.D., Attic Black-Figure Vase-Painters, Οξφόρδη 1956.
Add² Carpenter, T.H., Beazley Addenda. Additional References to ABV, ARV2 and Paralipomena, Οξφόρδη 1989.
Agora IV Howland, R.H., Greek Lamps and their Survivals, Πρίνστον 1958.
Agora XII Sparkes, B.A. – Talcott, L., Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th centuries B.C., Πρίνστον 1970.
Agora XXII Rotroff, S.I., Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Moldmade Bowls, Πρίνστον 1982.
Agora XXIII Moore, M.B. – Pease Philippides, M.Z., Attic Black- Figured Pottery, Πρίνστον 1986.
Agora XXIX Rotroff, S.I., Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, Πρίνστον 1997.
Agora XXX Moore, M.B., Attic Red-Figured and White Ground Pottery, Πρίστον 1997.
Agora XXXIII Rotroff, S.I., Hellenistic Pottery. The Plain Wares, Πρίνστον 2006.
Alderink 1981 Alderink, L.J., Creation and Salvation in Ancient Orphism, Σικάγο 1981.
Anderson-Stojanović 1993 Anderson-Stojanović, V.R., “A Well in the Rachi Settlement at Isthmia”, Hesperia 62, 1993, 257-302, Πίν. 57-67.
xvii
ARV2 Beazley, J.D., Attic Red-Figure Vase-Painters, 2η έκδ., Οξφόρδη 1963.
AWL Kurtz, D., Athenian White Lekythoi. Patterns and Painters, Οξφόρδη 1975.
Βαλαβάνης 2010 Βαλαβάνης, Π., «Σκέψεις για τις ταφικές πρακτικές προς τους νεκρούς της μάχης του Μαραθώνος», στο Μπουραζέλης, Κ. – Μεϊδάνη, Κ. (επιμ.), Μαραθών: η μάχη και ο αρχαίος δήμος, Αθήνα 2010, 74-98.
Βασιλειάδου 2011 Βασιλειάδου, Ι., Η αγροτική ζωή στην αρχαία Πιερία.
Αρχαιολογικά τεκμήρια, Θεσσαλονίκη 2011.
Βασιλείου 2014 Βασιλείου, Ε., «Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κιβωτιόσχημο τάφο στον Κερασώνα Πρέβεζας», στο Η΄ ΕΣΕΚ, 569-572, Πίν. 186-187.
Β΄ ΕΣΕΚ Β΄ Επιστημονική Συνάντηση για την ελληνιστική κεραμεική. Χρονολογικά προβλήματα της ελληνιστικής κεραμεικής. Ρόδος 22-25 Μαρτίου 1989. Πρακτικά, Αθήνα 1990.
Βιβλιοδέτης 2007 [2008] Βιβλιοδέτης, Ε., «Η κεραμική από το νεκροταφείου του Δήμου Μυρρινούντος», ΑΕ 146, 2007 [2008], 79-129.
Βλαχογιάννη 2012 Βλαχογιάννη, Ε., «Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα: 1994- 1998)», στο Μαζαράκης-Αινιάν Α. (επιμ.), Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, 3, 2009, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος 12.3- 15.3.2009, Τόμ. ΙΙ: Στερεά Ελλάδα, Βόλος 2012, 1007- 1027.
Βοκοτοπούλου 1990 Βοκοτοπούλου, Ι., Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα 1990.
Babelon 1907 Babelon, E., Traité des monnaies grecques et romaines, Pt. 2, Vol. 1, Παρίσι 1907.
Bailey 1975 Bailey, D.M., A Catalogue of the Lamps in the British Museum. I. Greek, Hellenistic, and Early Roman Pottery Lamps, Λονδίνο 1975.
BCD Peloponnesos (a) The BCD Collection. Coins of Peloponnesos. Auction LHS 96, Ζυρίχη 2006.
BCD Peloponnesos (b) The BCD Collection of Coins of the Peloponnesos, Part II. CNG Auction 81/2. A Mail Bid Sale, Lancaster – Λονδίνο 2009.
Bentz 1982 Bentz, J.L., Pottery at Ancient Corinth from Mid-Sixth to Mid-Fifth Century B.C., Πανεπιστήμιο Σινσιννάτι, 1982 (Αδημοσίευτη Διδακτ. Διατριβή).
xviii
BMC Peloponnesus Gardner, P., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Peloponnesus (excluding Corinth), Λονδίνο 1887.
Boulter 1953 Boulter, C., “Pottery of the Mid-Fifth Century from a Well in the Athenian Agora”, Hesperia 22, 1953, 59- 115, Πίν. 21-41.
Boulter 1963 Boulter, C., “Graves in Lenormant Street, Athens”, Hesperia 32, 1963, 113-137, Πίν. 36-53.
Bovon 1966 Bovon, A., Lampes d’Argos, Παρίσι 1966.
Breitenstein 1941 Breitenstein, N., Danish National Museum, Department of Oriental and Classical Antiquities. Catalogue of Terracottas: Cypriote, Greek. Etrusco-Italian and Roman, Κοπεγχάγη 1941.
Broneer 1962 Broneer, O., “Excavations at Isthmia, 1959-1961”, Hesperia 31, 1962, 1-25, Πίν. 1-12.
Brownlee 1989 Brownlee, A.B., “Attic Black Figure from Corinth: II”, Hesperia 58, 1989, 361-395, Πίν. 57-70.
Brownlee 1995 Brownlee, A.B., “Attic Black Figure from Corinth, III”, Hesperia 64, 1995, 337-382, Πίν. 68-96.
Bruneau 1970 Bruneau, Ph., “Tombes d’Argos”, BCH 94, 1970, 437- 531.
Buora – Lafli 2016 Buora, M. – Lafli, E., “Hadra Vases from Rough Cilicia”, στο Japp, S. – Kögler, P. (επιμ.), Traditions and Innovations. Tracking the Development of Pottery from the Late Classical to the Early Imperial Periods.
Proceedings of the 1st Conference of IARPotHP. Berlin, November 2013, 7th – 10th, Βιέννη 2016, 317-327.
Burr Thompson 1965 Burr Thompson, D., “Three Centuries of Hellenistic Terracottas: V The Mid-Second Century B.C.; VI Late Second Century B.C. to 86 B.C.”, Hesperia 34, 1965, 37-71.
Γ΄ ΕΠΚΑ 2001-2004 [2012] Γ΄ ΕΠΚΑ, «Νομός Κορινθίας. Ανασκαφικές εργασίες.
Άγιοι Θεόδωροι, θέση Σούρες (αρχαίος Κρομμυών)», ΑΔ 56-59 (2001-2004), Χρονικά - Β4: Πελοπόννησος, 2012, 146-148.
Γ΄ ΕΠΚΑ 2008 [2014] Γ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφικές εργασίες. Μέγαρα. Ανώνυμη Οδός (Ο.Τ. 622, Οικόπεδο Π. Σταυράκη) (Εικ. 22:3)», ΑΔ 63 (2008), Χρονικά-Β1, 2014, 131-134.
Γιαννακόπουλος 2016 Γιαννακόπουλος, Γ., Κεγχρεές. Η κεραμική της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου από το νεκροταφείο του Ανατολικού λιμένος της Κορίνθου (Μεταπτ.
Διπλωμ. Εργασία), Ρέθυμνο 2016.
Camp 2003 Camp, J. McK., II, “Excavations in the Athenian Agora: 1998-2001”, Hesperia 72, 2003, 241-280.
xix
Campbell 1938 Campbell, M.T., “A Well of the Black-figured Period at Corinth”, Hesperia 7, 1938, 557-611.
Chryssanthaki-Nagle 2006 Chryssanthaki-Nagle, K., “La monnaie funéraire dans les necropoles de Macédoine”, στο Guimier-Sorbets, A.-M. – Hatzopoulos, M.B. – Morizot, Y. (επιμ.), Rois, cités, nécropoles. Institutions, rites et monuments en Macédoine. Actes des colloques de Nanterre (Décembre 2002) et d’Athènes (Janvier 2004), Μελετήματα 45, Αθήνα 2006, 89-103.
Clara Rhodos III Jacopi, G., Scavi nella necropolis di Jalisso, 1924- 1928, Τόμ. III, Ρόδος 1929.
Clarke 1818 Clarke, E.D., Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa, Τόμ. 6, Λονδίνο 18184.
Closterman 2007 Closterman, W., “The Sappho Painter’s Loutrophoros Amphora (Athens, NM 450) and Athenian Burial Ritual”, The Classical Bulletin 83.1, 2007, 49-64.
Corbett 1949 Corbett, P.E., “Attic Pottery of the Later Fifth Century from the Athenian Agora”, Hesperia 18, 1949, 299- 351, Πίν. 73-103.
Corinth IV.2 Broneer, O., Terracotta Lamps, Κέιμπριτζ 1930.
Corinth VII.2 Amyx, D.A. – Lawrence, P., Archaic Corinthian Pottery and the Anaploga Well, Πρίνστον 1975.
Corinth VII.3 Edwards, G.R., Corinthian Hellenistic Pottery, Πρίνστον 1975.
Corinth VII.4 Herbert, Sh., The Red-Figure Pottery, Πρίνστον 1977.
Corinth VII.5 Risser, M.K., Corinthian Conventionalizing Pottery, Πρίνστον 2001.
Corinth VII.6 McPhee, I. – Pemberton, E. G, Late Classical Pottery from Ancient Corinth: Drain 1971-1 in the Forum Southwest, Πρίνστον 2012.
Corinth XII Davidson, Gl.R., The Minor Objects, Πρίνστον 1952.
Corinth XIII Blegen, C., Palmer, H., Young, R., The North Cemetery, Πρίνστον 1964.
Corinth XV.1 Stillwell, A.N., The Potters’ Quarter, Πρίνστον 1948.
Corinth XV.2 Stillwell, A.N., The Potters’ Quarter: The Terracottas, Πρίνστον 1952.
Corinth XV.3 Stillwell, A.N., Benson J.L., The Potters’ Quarter: The Pottery, Πρίνστον 1984.
Corinth XVIII.1 Pemberton, E.G., The Sanctuary of Demeter and Kore:
The Greek Pottery, Πρίνστον 1989.
xx
Corinth XVIII.4 Merker, Gl.S., The Sanctuary of Demeter and Kore:
Terracotta Figurines of the Classical, Hellenistic and Roman Periods, Πρίνστον 2000.
Corinth XVIII.7 Bookidis, N. – Pemberton E., The Sanctuary of Demeter and Kore: The Greek Lamps and Offering Trays, Πρίνστον 2015.
Corinth XX Williams, II, Ch.K., - Bookidis, N. (επιμ.), Corinth, the Centenary 1896-1996, [Πρίνστον] 2003.
CorV Amyx, D.A., Corinthian Vase Painting of the Archaic Period, II. Commentary: The Study of Corinthian Vases, Μπέρκλεϋ/Λος Άντζελες 1988.
CVA Athens, National (1) Rhomaios, K.A. – Papaspyridi, S., στο CVA, Grèce 1.
Athènes, Musée National 1, Παρίσι 1932.
CVA Athens, National Museum (6)
Serbeti, E., Athens, National Museum. Attic Black- Figure and Six’s Technique Lecythoi, στο CVA, Greece 12, National Archaeological Museum 6, Αθήνα 2012.
CVA Athens, Museum of Cyladic Art (1)
Kathariou, Kl., Athens. Museum of Cycladic Art, στο CVA, Greece 11, Museum of Cycladic Art 1, Αθήνα 2009.
CVA Baltimore, The Walters Art Gallery (1)
Oakley, J.H., The Walters Art Gallery, Baltimore. Attic Red-Figure and White Ground Vases, στο CVA, USA 28, The Walters Art Gallery, Baltimore 1, Βαλτιμόρη 1992.
CVA Berlin (13) Zimmermann-Elseify, N., Berlin, Antikensammlung.
Attisch Rotfiguriche Lekythen, στο CVA, Deutschland 93, Berlin 13, Μόναχο 2013.
CVA Compiègne Flot, M., Musée de Compiègne (Musée Vivenel), στο CVA, France 3, Compiègne, Παρίσι [1924].
CVA Copenhague (2) Copenhague: Musée National (Collection des Antiquités Classiques), στο CVA, Danemark 2, Copenhague 2, Κοπεγχάγη [1924]-..
CVA Copenhague (4) Blinkenberg, Chr. – Johansen K.Fr., Musée National (Collection des Antiquités Classiques), στο CVA, Danemark 4, Copenhague 4, Κοπεγχάγη 1935.
CVA Frankfurt am Main (1) Deppert, K., Frankfurt am Main, στο CVA, Deutschland 25, Frankfurt am Main 1, Μόναχο 1964.
CVA Frankfurt am Main (2) Deppert, K., Frankfurt am Main, στο CVA, Deutschland 30, Frankfurt am Main 2, Μόναχο 1968.
CVA Gołuchów Bulas, K., Gołuchów, Musée Czartoryski, στο CVA, Pologne 1, Gołuchów, Βαρσοβία – Παρίσι [1931].
CVA Kiel (2) Prange, M., Kiel. Kunsthalle, Antikensammlung, στο CVA, Deutschland 64, Kiel 2, Μόναχο 1993.
xxi
CVA Laon (1) La Genière, J. de, Musée de Laon, στο CVA, France 20, Laon 1, Παρίσι [1963].
CVA Μουσείο Μαραθώνος Βαλαβάνης, Π., Μουσείο Μαραθώνος, στο CVA, Greece 7, Marathon Museum, Αθήνα 2001.
CVA Mainz (2) Böhr, E., Mainz, Universität, στο CVA, Deutschland 63, Mainz, Universität 2, Μόναχο 1993.
CVA Moscow (6) Tugusheva, O., Pushkin State Museum of Fine Arts.
Attic Red-figured Vases, στο CVA, Russia 6, Moscow 6, Ρώμη 2003.
CVA München (15) Kunze-Götte, E., München, Antikensammlungen.
Attisch Weissgrundige Lekythen, στο CVA, Deutschland 87, München 15, Μόναχο 2010.
CVA Nantes Frère, D., Nantes. Musée Dobrée, στο CVA, France 36, Nantes, Παρίσι 1997.
CVA Sèvres Massoul, M., Musée National de Sèvres, στο CVA, France 13, Sèvres, Παρίσι [1935].
CVA Tübingen (4) Böhr, E., Tübingen, Antikensammlung des Archäologischen Instituts der Universität, στο CVA, Deutschland 52, Tübingen 4, Μόναχο 1984.
Δ΄ ΕΣΕΚ Δ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική. Χρονολογικά προβλήματα, κλειστά σύνολα – εργαστήρια, Μυτιλήνη, Μάρτιος 1994, Πρακτικά. Αθήνα 1997.
Δεϊλάκη 1973 [1977]α Δεϊλάκη, Ε., «Αρχαιότητες και μνημεία Αργολίδος- Κορινθίας 1971-1972. Οδός Νιόβης 60 (οικόπεδον Χρήστου Βλάχου)», ΑΔ 28Β1 (1973), Χρονικά, 1977, 100-102.
Δεϊλάκη 1973 [1977]β Δεϊλάκη, Ε., «Αρχαιότητες και μνημεία Αργολίδος- Κορινθίας 1971-1972. Οδός Τριπόλεως 10 (Οικόπεδον Θεοφανόπουλου) και Πάροδος Αγίου Κωνσταντίνου 7 (οικόπεδον Ν. Δελαβίνια)», ΑΔ 28Β1 (1973), Χρονικά, 1977, 115-117, Σχέδιον 21, Πίν. 107.
Δεϊλάκη 1973 [1977]γ Δεϊλάκη, Ε., «Αρχαιότητες και μνημεία Αργολίδος- Κορινθίας 1971-1972. Οδός Αγίου Γεωργίου 3 (οικόπεδον Στράγκα)», ΑΔ 28Β1 (1973), Χρονικά, 1977, 121, Σχέδιον 23.
Δεκουλάκου 1994 Δεκουλάκου, Ι., Ταφικό μνημείο στην Κερύνεια Αχαΐας, Θεσσαλονίκη 1994 (Αδημοσίευτη Διδακτ. Διατριβή).
Δρούγου 1991 Δρούγου, Σ., Ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1991.
Δρούγου 1992 Δρούγου, Σ., Ανασκαφή Πέλλας 1957-1964. Οι πήλινοι λύχνοι, Αθήναι 1992.
Délos X Dugas, Ch., Les vases de l’ Héraion, Παρίσι 1928.
xxii
Dickey 1992 Dickey, K., Corinthian Burial Customs ca. 1000 to 550 B.C., Bryn Mawr 1992.
Dimakis 2009 Dimakis, N., “The Display of Individual Status in the Burials of Classical and Hellenistic Argos”, στο Cavanagh H. – Cavanagh W. – Roy J. (επιμ.), Honouring the Dead in the Peloponnese, Proceedings of the Conference held at Sparta 23-25 April 2009, 33-
50, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα:
http://www.nottingham.ac.uk/csps/documents/
honoringthedead/dimakis.pdf
Dimakis 2016 Dimakis, N., Social Identity and Status in the Classical and Hellenstic Northern Peloponnese. The Evidence from Burials, Οξφόρδη 2016.
Droysen 1992-1993 Droysen, J.G., Ιστορία των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου (μετάφραση, εισαγωγή σχόλια: Ρένος Αποστολίδης, κριτική έκδοση: Ήρκος και Στάντης Αποστολίδης), Αθήνα 1992-1993.
Ε΄ ΕΣΕΚ Κυπραίου, Ε (επιμ.), Ε΄ Επιστημονική Συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική. Χρονολογικά προβλήματα, κλειστά σύνολα, εργαστήρια. Πρακτικά, Αθήνα 2000.
Earle 1889 Earle, M.L., “Excavations at the Theatre of Sikyon, II:
Supplementary Report of the Excavations”, AJA 5, 1889, 286-292.
Edmonds 2013 Edmonds, R.G., Redefining Ancient Orphism: A Study in Greek Religion, Κέιμπριτζ 2013.
Edwards 1981 Edwards, C.M., “Corinth 1980: Molded Relief Bowls”, Hesperia 50, 1981, 189-210, Πίν. 41-48.
Ekengren 2013 Ekengren, Fr., “Contextualizing Grave Goods.
Theoritical Perspectives and Methodological Implications”, στο Tarlow – Nilsson Stutz 2013, 173- 192.
Ekroth 2002 Ekroth, G., The Sacrificial Rituals of Greek Hero-Cults in the Archaic to Early Hellenistic Periods, Λιέγη 2002.
Eliot 1968 Eliot, C.W.J. – Eliot, M., “The Lechaion Cemetery near Corinth”, Hesperia 37, 1968, 345-367, Πίν. 102-109.
Ferguson 1948 Ferguson, W.S., “Demetrius Poliercetes and the Hellenic League”, Hesperia 17, 1948, 112-136, Πίν. 33.
FGrHist Jacoby, F., Die Fragmente der griechischen Historiker, Λάιντεν 1926-.
Frazer 1898 Frazer, J.G., Pausanias’s Description of Greece, Vol.
III: Commentary on Books II-V, Λονδίνο 1898.
xxiii
Fritzilas 2011 Fritzilas, S., “Grave stelai and burials in Megalopolis”, στο Cavanagh H. – Cavanagh W. – Roy J. (επιμ.), Honouring the dead in the Peloponnese. Proceedings of the conference held at Sparta 23-25 April 2009. 2011.
99-128. Centre for Spartan and Peloponnesian Studies
Online Publication 2.
http://www.nottingham.ac.uk/csps/documents/
honoringthedead/dimakis.pdf (accessed November 16, 2014).
Garland 1985 Garland, R., The Greek Way of Death, Λονδίνο 1985.
von Geisau 1964 von Geisau, H., “Epopeus (Ἐπωπεύς)”, στο Der Kleine Pauly, Στουτγάρδη 1967, 331.
Georgiadou 2005 Georgiadou, A., Totenkult und elische Grabkeramik spätklassischer und hellenistischer Zeit, Θεσσαλονίκη 2005.
Giudice 1983 Giudice, F., I pittori della classe di Phanyllis.
Οrganizzazione, produzione, distribuzione dei vasi di un’officina di età pisistratideo-clistenica, Τόμ. 1, Κατάνη 1983.
Goldman – Jones 1942 Goldman, H. – Jones, Fr., “Terracottas from the Necropolis of Halae”, Hesperia 11, 1942, 365-421, Πίν.
I-XXIV.
Golden 1988 Golden, M., “Did the ancients care when their children died?”, Greece & Rome, 2nd Ser., 35, αρ. 2, 1988, 152- 163.
Griffin 1982 Griffin, A., Sikyon, Οξφόρδη 1982.
Ζαφειροπούλου – Γεωργιάδου 2010
Ζαφειροπούλου, Φ. – Γεωργιάδου, Α., Λιθοβούνι Μακρυνείας. Νεκροταφείο κλασικής και ελληνιστικής εποχής και ευρήματα μυκηναϊκού τάφου, Θεσσαλονίκη 2010.
Ζ΄ ΕΣΕΚ Δρούγου, Σ. κ.ά. (επιμ.), Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική: Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005.
Πρακτικά, Αθήνα 2011.
Ζυγούρη 2011 Ζυγούρη, Ι., Τα γυναικεία ειδώλια από το Σπήλαιο Νυμφών στη Λέχοβα Κορινθίας, Αθήνα 2011 (Μεταπτ.
Διπλωμ. Εργασία).
Η΄ ΕΣΕΚ Κώτσου, Ε. (γεν. επιμ.), Η΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Ιωάννινα 5-9 Μαΐου 2009. Πρακτικά, Αθήνα 2014.
Habicht 1998 Habicht, Ch., Ελληνιστική Αθήνα (Μτφρ. Γ. Κοίλης), Αθήνα 1998.
Hammond – Walbank 1988 Hammond, N.G.L. – Walbank, F.W., A Ηistory of Macedonia, Vol. III: 336-167 B.C., Οξφόρδη 1988.
xxiv
Hampe 1960 Hampe, R., Ein frühattischer Grabfund, Mainz 1960.
Harich-Schwarzbauer 2012 Harich-Schwarzbauer, H., “Tod und Bestattung in der griechischen Literatur”, στο ThesCRA VI, 111-120.
Hadzisteliou-Price 1969 Hadzisteliou-Price, T., “The Type of the Crouching Child and the ʻTemple Boysʼ”, BSA 64, 1969, 95-111.
Hayward – Lolos 2015 Hayward, Ch. – Lolos, Y., “Building the Early Hellenistic Theatre at Sikyon”, στο Frederiksen, R. et al. (επιμ.), The Architecture of the Ancient Greek Theatre. Acts of an International Conference at the Danish Institute at Athens 27-30 January 2012 (Monographs of the Danish Institute at Athens, Volume 17), Aarhus 2015.
Hermary 2004 Hermary, A., “Sacrifices: c. Circonstances et lieux des sacrifices: 5. Contextes funéraires”, στο ThesCRA I, 106-107.
Higgins 1967 Higgins, R.A., Greek Terracottas, Λονδίνο 1967.
Hope Simpson – Dickinson 1979
Hope Simpson, R. – Dickinson, O.T.P.K., A Gazeteer of Aegean Civilization in the Bronze Age, Vol. 1: The Mainland and Islands, Göteborg 1979.
Houby-Nielsen 1996a Houby-Nielsen, S., “Women and the Formation of the Athenian City-State”, Metis 11, 1996, 233-260.
Houby-Nielsen 1996b Houby-Nielsen, S., “The Archaeology of Ideology in the Kerameikos: New Interpretations of ʻOpferrinnenʼ”, στο Hägg R. (επιμ.), The Role of Religion in the Early Greek Polis, Στοκχόλμη 1996, 41-54.
Houby-Nielsen 2000 Houby-Nielsen, S., «Child Burials in Ancient Athens:
A Social Construction of Age and Gender», στο Sofaer- Derevenski J. (επιμ.), Children and Material Culture, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 2000.
Θέμελης – Τουράτσογλου 1997
Θέμελης, Π.Γ. – Τουράτσογλου, Ι., Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.
Θρεψιάδης 1932 Θρεψιάδης, Ι., «Μικρὰ σκαφὴ παρὰ τὴν Ἁγ.
Παρασκευὴν», ΑΕ 1932, Αρχαιολογικά Χρονικά, 6-12.
IG XII.5 Hiller von Gaertringen, Fr. (επιμ.), Inscriptiones Graecae XII. Inscriptiones Insularum Maris Aegaei praeter Delum. Fasc. 5. Inscriptiones Cycladum, pars 1- 2, Βερολίνο 1903-1909.
Isthmia III Broneer, O., Terracotta Lamps, Πρίνστον 1977.
James 2010 James, S.A., The Hellenistic Pottery from the Panayia Field, Corinth: Studies in Chronology and Context, Πανεπιστήμιο του Τέξας, Ώστιν 2010 (Αδημοσίευτη Διδακτ. Διατριβή).
xxv
Καλλίνη 2007 Καλλίνη, Χρ., Ο ελληνιστικός «κάνθαρος». Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, Θεσσαλονίκη 2007 (Αδημοσίευτη Διδακτ. Διατριβή).
Καλλίνη 2014 Καλλίνη, Χρ., «Κλειστά ταφικά σύνολα από τα μέσα του 4ου αι. έως και τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. από το δυτικό νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας», στο Η΄
ΕΣΕΚ, 639-646, Πίν. 212-213.
Καλλιντζή 1997 Καλλιντζή, Ν., «Έθιμα ταφής στα αρχαία Άβδηρα.
Ταφικές πρακτικές και εθιμικές πράξεις από τα μέσα του 6ου ως τα μέσα του 3ου αι. π.Χ.», στο Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συμποσίου Θρακικών Σπουδών. Αρχαία Θράκη, Τόμ. ΙΙ, Αθήνα 1997, 807-839.
Καλλιντζή 2003 Καλλιντζή, Κ., «Αλάβαστρα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρων», Περί Θράκης Τόμ. 3, 2003, 11-42.
Καλτσάς 1983 [1990] Καλτσάς, Ν., «Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία τα Πύλου», ΑΔ 38 (1983), Μελέτες, 1990, 1-77, Πίν. 1-40.
Καλτσάς 1998 Καλτσάς, Ν.Ε., Άκανθος Ι. Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979, Αθήνα 1998.
Καραπάνου – Κατακούτα 2004
Καραπάνου, Σ. – Κατακούτα, Στ., «Ευρήματα από τα νεκροταφεία του Πελινναίου», στο ΣΤ΄ ΕΣΕΚ, 111- 126, Πίν. 23-28.
Κασίμη 1998 [2004] Κασίμη, Π., «Νομός Κορινθίας. Αρχαία Σικυώνα.
Θέση Γκράβα (Κοινότητα Μουλκίου), ΑΔ 53 (1998), Χρονικά-Β1, 2004, 138.
Κεφαλίδου 2009 Κεφαλίδου, Ε., Ασώματα. Ένα αρχαϊκό νεκροταφείο στην Ημαθία, Θεσσαλονίκη 2009.
Κίσσας 2013 Κίσσας, Κ. (επιμ.), Αρχαία Κορινθία. Από τους προϊστορικούς χρόνους έως το τέλος τα αρχαιότητας, Αθήνα 2013.
Κίσσας – Γιαννακόπουλος 2011 [2016]
Κίσσας, Κ. – Γιαννακόπουλος, Γ., «ΛΖ΄ ΕΠΚΑ.
Σωστικές ανασκαφές. Τενέα», ΑΔ 66 (2011), Χρονικά – Β1, 2016, 456-457.
Κόλια 2000 Κόλια, Ε., «Κλειστό σύνολο ελληνιστικής κεραμικής από το οικόπεδο Ι. Κολιγλιάτη στο Άργος, στο Ε΄
ΕΣΕΚ, 387-392, Πίν. 205-206.
Κόλια 2011 Κόλια, Ε., «Κεραμική με ανάγλυφη διακόσμηση από αποθέτη στο Αίγιο», στο Ζ΄ ΕΣΕΚ, 47-56, Πίν. 7-10.
Κοτταρίδη 2013 Κοτταρίδη, Α., Αιγές. Η βασιλική μητρόπολη των Μακεδόνων, Αθήνα 2013.
Κρυστάλλη 1967 [1968] Κρυστάλλη, Κ., «Αρχαιότητες και μνημεία Αρογολιδοκορινθίας. Κορινθία: Σικυών», ΑΔ 22 (1967), Χρονικά, 1968, 164-166, Πίν. 124α-β.
xxvi Κρυστάλλη-Βότση 1976
[1984]
Κρυστάλλη-Βότση, Κ., «Σικυώνα. Χτίρι», ΑΔ 31 (1976), Χρονικά-Β2, 1984, 65, Πίν. 58α-δ.
Κρυστάλλη-Βότση 2013 Κρυστάλλη-Βότση, Κ., «Πυρά ταφικού μνημείου από τη Σικυώνα», στο Kissas – Niemeier 2013, 509-518.
Κυριακού-Ζαφειροπούλου 2011
Κυριακού-Ζαφειροπούλου, Δ., «Ελληνιστική κεραμική από τα νεκροταφεία τα Πάτρας. Τυπολογική εξέλιξη», στο Ζ΄ ΕΣΕΚ, 57-74, Πίν. 11-30.
Kaibel 1907 Kaibel, G., “Eupolis (Εὔπολις), 3” στο RE VI.1, 1230- 1235.
Kenchreai IV Adamsheck, B., The Pottery, Λάιντεν 1979.
Kefalidou 2001 Kefalidou, E., “Late Archaic Polychrome Pottery from Aiani”, Hesperia 70, 2001, 183-219.
Kefalidou 2004 Kefalidou, E., “On Phormiskoi Again”, BICS 47, 2004, 23-44.
Kerameikos VI.1 Kübler, K. Die Nekropole des späten 8. bis frühen 6.
Jahrhunderts, Βερολίνο 1959.
Kerameikos VII.2 Kunze-Götte, E. – Tancke, K. – Vierneisel, K., Die Nekropole von der Mitte des 6. Zum Ende des 5.
Jahrhunderts: die Beigaben, Μόναχο 1999.
Kerameikos IX Knigge, U., Der Südhügel, Βερολίνο 1976.
Kerameikos XI Scheibler, I., Griechische Lampen, Βερολίνο 1976.
Kerameikos XIV Kovacsovics, W.K., Die Eckterrasse an der Gräberstrasse des Kerameikos, Βερολίνο/Νέα Υόρκη 1990.
Kerameikos XV.1 Vierneisel-Schlörb, B., Die figürlichen Terrakotten. I.
Spätmykenisch bis Späthellelinstisch, Μόναχο 1997.
Kissas – Niemeier 2013 Kissas, K. – Niemeier, W.-D. (επιμ.), The Corinthia and the Northeast Peloponnese. Topography and History from Prehistoric Times until the End of Antiquity. Proceedings of the International Conference organized by the Directorate of Prehistoric and Classical Antiquities, the LZ´ Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and the German Archaeological Institute, Athens, held at Loutraki, March 26-29, 2009, Athenaia 4, Μόναχο 2013.
Kistler 1998 Kistler, E., Die «Opferrinne-Zeremonie».
Bankettideologie am Grab, Orientalisierung und Formierung einer Adelsgesellschaft in Athen, Stuttgart 1998.
Knigge 1966 Knigge, U., “Eridanos – Nekropole. II. Gräber hS 205- 230”, AM 81, 1966, 112-134, Πίν. 64-76.
xxvii
Kossyva 2009 Kossyva, A., “The Invisible Dead of Delpriza, Kranidi”,στο Cavanagh H. – Cavanagh W. – Roy J.
(επιμ.), Honouring the Dead in the Peloponnese, Proceedings of the Conference held at Sparta 23-25 April 2009, 329-370, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα:
http://www.nottingham.ac.uk/csps/documents/
honoringthedead/dimakis.pdf.
Kourou 2014-2015 Kourou, N., “Mortuary Practices in Early Iron Age Aegean. Family Rituals and Communal Rites”, AION Nuova Serie 21-22, 2014-2015, 9-29.
Kroh 1996 Kroh, P., Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων (Μτφρ. Δ. Λυπουρλής – Λ. Τρομάρας), Θεσσαλονίκη 1996.
Kroll 1977 Kroll, J.H., "An Archive of the Athenian Cavalry", Hesperia 46, 1977, 83-140.
Kurtz 1984 Kurtz, D.C., “Vases for the Dead, an Attic Selection, 750 - 400 B.C.”, στο Brijder, H.A.G. (επιμ.), Ancient Greek and Related Pottery. Proceedings of the International Vases Symposium in Amsterdam, 12-15 April 1984, Άμστερνταμ 1984, 314-328.
Kurtz – Boardman 1994 Kurtz, D.C. – Boardman, J., Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (Μτφρ. Ο. Βιζυηνού – Θ. Ξένος), Αθήνα 1994.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2001-2004 [2012] ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφές ΕΡΓΟΣΕ. Αρχαία Σικυών», ΑΔ 56-59 (2001-2004), Χρονικά - Β4: Πελοπόννησος, 2012, 154-156, Πίν. 36δ-ε – 37α-β.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2008 [2014]α ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφικές εργασίες. Δ.Δ. Αρχαίας Σικυώνας. Θέση Καμαράτιζα, οικόπεδο Ι.
Μπατσούλη», ΑΔ 63 (2008), Χρονικά - Β1, 2014, 547- 548.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2008 [2014]β ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφικές εργασίες. Δ.Δ. Αρχαίας Σικυώνας. Θέση Συριώνα, οικόπεδο Anca Anna Florina», ΑΔ 63 (2008), Χρονικά - Β1, 2014, 548-550.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2010 [2016] ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφικές εργασίες. Σωστικές ανασκαφές. Αρχαία Σικυώνα», ΑΔ 65 (2010), Χρονικά – Β1β, 2016, 927-298.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2011 [2016]α ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Ανασκαφικές εργασίες. Σωστικές ανασκαφές. Ολυμπία Οδός. Αρχαία Κόρινθος», ΑΔ 66 (2011), Χρονικά – Β1, 2016, 424-442.
ΛΖ΄ ΕΠΚΑ 2011 [2016]β ΛΖ΄ ΕΠΚΑ, «Σωστικές ανασκαφές. Ολυμπία Οδός.
Αρχαία Σικυώνα. Μούλκι», ΑΔ 66 (2011), Χρονικά – Β1, 2016, 442-450.
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1994 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ., Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι τα Πέλλας, Αθήνα 1994.
xxviii Λιλιμπάκη-Ακαμάτη –
Ακαμάτης 2014
Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ. – Ακαμάτης, Ν., Ανατολικό Νεκροταφείο Πέλλας. Ανασκαφικές περίοδοι 1991-2007, Θεσσαλονίκη 2014.
Λοράνδου-Παπαντωνίου 1999 Λοράνδου-Παπαντωνίου, Ρ., Σολύγεια. Η ανασκαφή του 1957-1958, Αθήναι 1999.
Λώλος 2013 Λώλος, Γ.Α., «Αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στην περιοχή της Σικυώνας» στο Kissas – Niemeier 2013, 469-478.
Lawrence 1964 Lawrence, P., “Five Grave Groups from the Corinthia”, Hesperia 33, 1964, 89-107, Πίν. 17-21.
Le Rider 1977 Le Rider, G., Le monnayage d’argent et d’or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Παρίσι 1977.
LGPN Fraser, P.M. – Matthews, E., A Lexicon of Greek Personal Names, Οξφόρδη 1987-[2014].
LHS LHS Numismatics AG, Zürich 96, 8-9 May 2006 (Collection BCD).
Liampi 2008 Liampi, K., “ΝΙΚΑ, ΛΕΙΑ: Graffiti on Sicyonian and Theban Staters in a New Hoard from Boeotia / Beginning of 2000”, AJN, Second Series 20, 2008, 209- 226, Πίν. 60-61.
Lissarrague 2004 Lissarrague, Fr., “Le banquet en Grece. III. Le banquet dans le context funéraire. C. L’iconographie funéraire du banquet. Catalogue”, στο ThesCRA II, 248-250.
Lolos 2011 Lolos, Y.A., Land of Sikyon. Archaeology and History of a Greek City-State, Hesperia Supplement 39, Πρίνστον 2011.
Lolos – Gourley 2012 Lolos, Y. – Gourley, “The Town Planning of Hellenistic Sikyon”, AA 2011/1, 2012, 87-140.
LSCG Sokolowski, F., Lois Sacrées des Cités Grecques, Παρίσι 1969.
Μαραγκουδάκη 2013 Μαραγκουδάκη, Ε., Σικυώνα. Νεότερα δεδομένα από την ανασκαφική έρευνα, στο Κίσσας 2013, 127-129.
Μελετόπουλος 1884 Μελετόπουλος, Α. Ν., Κατάλογος των αρχαίων νομισμάτων συμβόλων και κερματίων της Συλλογής Αλεξάνδρου Ν. Μελετοπούλου, μετά περιγραφής και ερμηνείας των απεικονισμένων εν αυτώι νομισμάτων και συμβόλων εν τεττάρσι χαλκογραφικοίς πίναξι, Εν Αθήναις 1884.
Μπαλλά 2012 Μπαλλά, Φ.Α., «Η Δημητριάδα της Πελοποννήσου και οι νομισματικές μαρτυρίες από την περίοδο της ίδρυσής της», Αρχαιογνωσία 16, τχ. 1-3 (2010-2012), 2012, 209-224.