Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju

Anna Izabela Brzezińska, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie Autorzy tomu 5, Seria IV: Monitorowanie rozwoju w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Publikacja przygotowana w ramach projektu systemowego: Badania jakości i efektywności kształcenia oraz instytucjonalizacji zaplecza badawczego, współfinansowanego przez UE z Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych. To także czas licznych zmian w zachowaniu, które wynikają ze zmian w funkcjonowaniu biologicznym, poznawczym, emocjonalnym i społecznym.

Niepewność rodziców i nauczycieli co do przebiegu rozwoju młodzieży w pożądanym kierunku może potęgować fakt, że nastolatki często wycofują się ze świata dorosłych – stają się skryte i uciekają w świat wyobraźni i różnych ideologii. Potrafi ocenić funkcjonowanie nastolatka w placówce opiekuńczo-wychowawczej oraz jakość otoczenia instytucjonalnego – zarówno pod względem jakości środowiska fizycznego, jak i społecznego. Nastolatek we wczesnej fazie dorastania może dokonać samooceny, opowiedzieć o sobie, o swojej motywacji do nauki, przekonaniach na temat szkoły czy rówieśników, o tym, jak radzi sobie w trudnych sytuacjach.

3.2. Tabela obserwacji dla rodziców i nastolatka: Rozwój fizyczny nastolatka (7) 23 3.3

Pułapka „diagnozowania”

Pułapka etykietowania

Pułapka łatwości wydawania sądów

Pułapka zbyt ogólnej/błędnej oceny

Wskazówki dla rodziców i nauczycieli Nasze zalecenia można sprowadzić do kilku wska-

10 dobrych rad dla rodziców: Jak lepiej poznać dorastającego nastolatka?

Nie: „Nie interesuj się jeszcze pieniędzmi”

Tak: Angażuj nastolatka w planowanie wydatków i zarządzanie budżetem rodzinnym

Bierz pod uwagę jego zdanie, rozmawiajcie o oszczędzaniu i rozsądnym kupowaniu

Nie: „Jesteś na to za młody/a”

Tak: Zachęcaj nastolatka do samodzielności w codziennych sprawach, do opłacania rachunków czy zapisywania się na wizyty u lekarza rodzinnego

Nie: „Bardziej przeszkadzasz, niż pomagasz”

Tak: Włączaj nastolatka w codzienne obowiązki, wykonujcie je razem, gdy tylko jest to możliwe, powierz mu takie obowiązki, które będzie wykonywał samodzielnie

Nie: „Masz jakiegoś kolegę w tej szkole?”

Nie: „Co było w szkole? Ile masz zadane? Jak poszedł sprawdzian?”

Tak: Jak najczęściej rozmawiaj z nastolatkiem, ale nie przepytuj go

Nie: „Musimy poważnie porozmawiać”

Tak: Rozmawiaj przy każdej okazji, a nie tylko wtedy, gdy „coś się stało”

Nie: „Co ty możesz wiedzieć o problemach dorosłych?”

Tak: Konsultuj się z nastolatkiem w sprawach dotyczących rodziny, w swoich sprawach zawodowych, gdy musisz rozwiązać jakiś problem

Nie: „A co ty możesz o tym wiedzieć?”

Nie: „Daj mi odpocząć, zajmij się sobą!”

Nie: „Za dużo czasu spędzasz z kolegami!”

Tak: Jeżeli nastolatek poświęca zbyt wiele czasu kolegom i cierpi na tym nauka, postaraj się wypracować wspólnie z nim zasady organizacji dnia; pamiętaj, aby nie izolować go od

10 dobrych rad dla nauczycieli: Jak lepiej poznać swoich uczniów?

Pamiętaj, że tempo zmian rozwojowych we wczesnej fazie dorastania jest często nie- równomierne, nieprzewidywalne i że zarówno dziewczynki, jak i chłopcy znacznie się

Pamiętaj o kolejności uzyskiwania informacji: najpierw rozmawiaj z samym nastolatkiem, potem z innymi nauczycielami, rodzicami, a dopiero na końcu, o ile jest taka

Korzystaj z proponowanych przez nas narzędzi wielokrotnie, modyfikuj je stosownie do swoich potrzeb; rób notatki, porównuj swoje obserwacje sprzed roku/pół roku

Zachęcaj rodziców do systematycznego obserwowania nastolatka, użyczaj im narzę- dzi zawartych w tym tomie

Jeśli dostrzegasz problem czy też jakieś nieprawidłowości u nastolatka, postaraj się je jasno i jak najbardziej konkretnie zdefiniować

Monitoruj środowisko nastolatka wykorzystujące wszelkie jego zasoby do wspie- rania jego rozwoju. Przyglądaj się kontekstowi rozwojowemu młodego człowieka

Pamiętaj o nadrzędnych celach edukacji i wychowania w klasach I–III gimnazjum (i pod tym kątem przeprowadzaj monitorowanie): o zezwalaniu na swobodną eks-

Rozdział

Jakość środowiska domowego nastolatka

Wprowadzenie

Kwestionariusz dla nastolatka

Kwestionariusz dla rodziców

Jeżeli pojawiły się odpowiedzi

Trudno powiedzieć”

Jeżeli pojawiły się odpowiedzi „Nie”

Większość odpowiedzi „Nie wiem”

Większość odpowiedzi „Nie”

Może to być postawa, w której dominuje wysoki lub niski poziom bezpośredniości (co przekłada się na rodzaj, liczbę nakazów i zakazów oraz poziom kontroli) oraz wysoki lub niski poziom wsparcia emocjonalnego.

NISKa elaSTycZNOść

PRZecIęTNa elaSTycZNOść

WySOKa elaSTycZNOść

Większość odpowiedzi „Tak”

Większość odpowiedzi „Trudno powiedzieć”

Kwestionariusz dla rodziców

Są to zachowania, które w pewnym momencie mogą wymknąć się spod kontroli i stać się po prostu niebezpieczne dla nastolatka. Warto pamiętać, że młody człowiek podczas nauki powinien wyrabiać sobie zdrowe nawyki – dbać o odpowiednie oświetlenie i postawę oraz robić przerwy w nauce. Pamiętaj, że czasami drobne zmiany mogą sprawić, że przestrzeń domowa będzie dla nastolatka wygodniejsza i okazać się dużym wsparciem.

TIK jako sposób na nudę

TIK jako czynnik zachowań ryzykownych

TIK jako przydatne narzędzie

Co to znaczy?

Co robić?

Kwestionariusz dla rodziców i nastolatka: RAZEM

Wczesna adolescencja to czas, w którym wzrasta znaczenie grup rówieśniczych, a spędzanie czasu z rodziną można uznać za mniej atrakcyjne.

Z AINTERESOWANIA

M IEJSCE

WCZeSNA fAZA

DoRASTANIA

Mogą zachęcić do dyskusji o tym, czego brakuje w rodzinie i jakie są jej mocne strony.

Przebieg i efekty rozwoju nastolatka

Wprowadzenie

Tabela obserwacji dla rodziców i nastolatka: Rozwój fizyczny nastolatka

Kategorie analizy i obszary wymagające

Wiek

8/9–11/12 lat

11/12–14/15 lat

14/15–19/20 lat Środkowy

Wczesna faza dorastania

Późna faza dorastania

WAGA

BeZPIeCZeŃSTWo Uwaga

ZDRoWIe/oDPoRNoŚĆ Uwaga

Kwestionariusz dla rodziców

Pomoże to określić, w jakim stopniu nastolatek jest w stanie swobodnie rozmawiać z innymi, wyrażać własne opinie i słuchać, co inni mają do niego do powiedzenia oraz czy potrafi elastycznie dostosować się do osoby, z którą przebywa.

Większość odpowiedzi „Rzadko”

Większość odpowiedzi „czasami”

Większość odpowiedzi „często”

WażNe…

Kwestionariusz dla rodziców

Wczesny etap adolescencji to czas, w którym adolescent nadal rozwija umiejętność konceptualizacji emocji, czyli refleksji nad przeżywanymi emocjami i werbalizowania myśli o emocjach. Postępuje poznawcze dystansowanie się od przeżywanych emocji, wzrasta świadomość mechanizmu ich powstawania i rozwija się kontrola nad emocjami. Część z nich, nawet pomimo silnych negatywnych emocji, stara się panować nad sobą, przemyśleć sytuację i opracować plan działania – nazywa się to orientacją zadaniową.

Inni potrzebują trochę więcej czasu, żeby się ruszyć, muszą dać upust wszystkim emocjom, czasem gwałtownie, i dopiero wtedy podjąć działanie – to się nazywa orientacja emocjonalna. Oba sposoby radzenia sobie z emocjami – orientacja na zadanie i orientacja na emocje – mogą być skuteczne w obliczu trudnej sytuacji.

Więcej znaków „X” przy orientacji na zadanie

Więcej znaków „X” przy orientacji na emocje

Kwestionariusz dla nastolatka

Dla prawidłowego rozwoju nastolatka bardzo ważna jest dla niego świadomość własnych stanów emocjonalnych i wrażenia, jakie mogą one wywrzeć na innych. Powstaje w trakcie socjalizacji, pod wpływem dorosłych, rówieśników, ale także w wyniku własnych prób okazywania emocji.

Kwestionariusz dla nastolatka

Jeśli z łatwością udało ci się odpowiedzieć na pytania

Jeśli miałeś trudności z udzieleniem odpowiedzi na pytania

Kwestionariusz dla nastolatka

Co by było, gdyby Mieszko I nie ożenił się z Dobrawą, a książę Witold przybył za późno na bitwę pod Grunwaldem?”); Z tego powodu, sprawdzając wiele możliwych hipotez podczas rozwiązywania zadań, uczniowie przyjmują postawę badawczą.

Wiele odpowiedzi „Bardzo często” i „często”

Wiele odpowiedzi „czasami”

Wiele odpowiedzi „Rzadko”

Scenariusz lekcji

Narzędzie zwane oknem Johari służy nastolatkom do zastanowienia się nad sobą – co wiedzą o sobie i co myślą o nich inni.

TROchę TeORII…

Wiedza o mnie Ja to wiem o sobie

Ja tego nie wiem o sobie

Kwestionariusz dla nastolatka

Zaczynają identyfikować się jako członkowie rodziny, grupy sąsiadów, grupy znajomych, dostrzegają między sobą podobieństwa i rozwijają poczucie tożsamości społecznej – poczucie tożsamości.

Przykład dla klasy

Organizacja pracy uczniów (propozycje do wyboru)

Pytania dla uczniów

Rozdział Jakość środowiska

Wprowadzenie

Kwestionariusz dla nauczycieli

Wskazówki dla nauczyciela

Kwestionariusz dla nauczycieli

Atmosfera panująca w klasach niższych może zachęcać młodych ludzi do poszerzania wiedzy o sobie i świecie oraz poznawania otoczenia, co wpłynie na efektywne kształtowanie się ich tożsamości. Zależy to od tego, na ile wspiera autonomię ucznia, czyli jest związana z atmosferą otwartości, szczerości i wysokiego poziomu zrozumienia w relacjach między uczniami a nauczycielami oraz między uczniami a uczniami. W efekcie wzmacnia się wewnętrzna motywacja uczniów do nauki i chętniej poszerzają swoją wiedzę i zainteresowania.

Taki sposób prowadzenia edukacji wiąże się z przewagą stosowania kar i nagród zamiast wzbudzania ciekawości, gdy uczniowie są zmotywowani do nauki. Konsekwencją takiego stylu może być osłabienie naturalnej w tym wieku skłonności do eksploracji, próbowania różnych ofert i poszerzania wiedzy o świecie io sobie.

Większość odpowiedzi „Zgadzam się”

Większość odpowiedzi „Raczej się nie zgadzam” i „Nie zgadzam się”

Pytania pomocnicze dla nauczyciela

Kwestionariusz dla ucznia

Kwestionariusz dla nauczycieli i uczniów: RAZEM

Proponowany przez nas kwestionariusz może być wypełniony przez nauczyciela indywidualnie lub wykorzystany na zajęciach jako forma pracy grupowej. Jeśli narzędzie jest uzupełniane wspólnie przez nauczyciela i klasę, po przedyskutowaniu wybranych odpowiedzi przeczytaj i przeanalizuj podpunkty w Tabeli 4.

Większość odpowiedzi „Nie” i „Raczej nie”

Większość odpowiedzi „Tak” i „Raczej tak”

Wersja do pracy grupowej – instrukcja

Wersja dla nauczyciela – instrukcja

Jeśli w danym obszarze jest niewiele zaznaczonych opisów

Jeśli moim uczniom brakuje kompetencji z danej grupy

Wprowadzenie

Większość znaków „X” po lewej stronie

Większość znaków „X” po prawej stronie

Znaki „X” występują głównie w obszarze

Nikt”

Dorosły”

Kwestionariusz dla nauczycieli

Przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum wiąże się nie tylko ze zwiększoną ilością czasu poświęcanego na naukę, ale także z szerszym wachlarzem środowisk szkolnych i pozalekcyjnych. Postawa nastolatka wobec szkoły może wpływać na wiele obszarów jej aktywności – np. polega na aktywnym przyjmowaniu nowej roli społecznej – roli ucznia – bez większych problemów; kreatywność przejawia się w pozytywnych reakcjach emocjonalnych, otwartości, ciekawości, inicjatywie, pomysłach i zainteresowaniu tym, co dzieje się w klasie i szkole oraz w chęci wpływania na to, co się dzieje, a także w aktywnym szukaniu pomocy.

Strategię tę charakteryzują zwykle uczniowie z rodzin z wyraźnymi wymaganiami wobec dzieci i szerokim wsparciem udzielanym im przez dorosłych. Jest to przejaw trudności w przystosowaniu się ucznia do nowego środowiska i nowej roli ucznia; wycofanie przejawia się w ograniczeniu aktywności, w bierności, braku inicjatywy, poddaje się woli innych uczniów i dorosłych, reaguje lękiem na nowe sytuacje i większość zmian. Strategia ta jest charakterystyczna dla uczniów, którzy (1) mieli trudności adaptacyjne w poprzedniej placówce – szkole podstawowej i nie radzili sobie z nimi w pełni, (2) mieli nieliczne kontakty z rówieśnikami poza szkołą i dorosłymi innymi niż rodzina, (3) których rodziny były nadopiekuńcze i nadmiernie kontrolujące, co znacznie ograniczało ich aktywność.

Daj mu czas na dostosowanie się do nowej sytuacji i nie spiesz się, ani nie zawstydzaj go, zwłaszcza w obecności innych osób – kolegów z klasy i dorosłych, szanuj decyzje podejmowane przez nastolatka. Zorganizuj regularną pracę w grupach (w klasie, w szkole, poza szkołą), najlepiej w grupach tworzonych każdorazowo losowo (a więc o innym składzie) io różnej liczbie osób (od trzech do sześciu). Grupy powinny pracować nad różnorodnymi, złożonymi zadaniami – tak, aby każdy członek miał szansę wykorzystać swoją wiedzę i różne, także pozaszkolne, umiejętności.

STRaTegIa WycOFaNIa

Kwestionariusz dla nauczycieli

Pierwszym krokiem na tej ścieżce jest kształtowanie się tożsamości grupowej, czemu towarzyszy identyfikacja z poglądami rówieśników i akceptacja ich poglądów. Jest to przejaw trudności w przystosowaniu się ucznia do nowego środowiska i nowej dla niego roli; bunt objawia się negatywizmem, uporem, lekceważeniem przyjętych zasad, uczuciem złości oraz częstym reagowaniem złością, a nawet agresją w sytuacjach trudnych.

STRaTegIa BuNTu

Najwięcej znaków „X” w kategorii a – postawa twórcza

3–4 znaki „X” przy kategoriach a, B, c

1–2 znaki „X” przy kategorii „Podczas lekcji”

Kwestionariusz dla ucznia

Z jednej strony może to być postawa, zgodnie z którą należy „korzystać z życia jak najwięcej”, co wiąże się z czasem spędzonym na poznawaniu nowych ludzi, zabawie z nimi i nie skupianiu się na przyszłości;

1–2 znaki „X” przy kategorii

Podczas przerw”

Wobec obowiązków”

Kwestionariusz dla nauczycieli

Większość znaków „X” w kategorii a – „Skupienie na tu i teraz ”

Gra socjometryczna dla uczniów

Większość znaków „X”

Zaproponowane przez nas narzędzie było drugorzędne w stosunku do identyfikacji zasobów uczniów i zwiększania ich świadomości swoich mocnych stron w grupie rówieśniczej. Widać, że uczniowie się znają, mają wiedzę o swoich mocnych stronach i różnych doświadczeniach. Na koniec lekcji warto po pierwsze, aby uczniowie porównali efekty swojej pracy w różnych zespołach, a po drugie, aby porozmawiali o tym, jak pracowali, co sprawiło im najwięcej problemów, z czym poradzili sobie dobrze, jakie są wymagania.

Istotne jest jednak, aby nauczyciel pamiętał, że jeśli wyraża swoje przemyślenia na temat poszczególnych uczniów, a nie tylko na temat pracy w zespołach, to powinny to być konstruktywne przemyślenia dotyczące każdego ucznia z osobna.