The Effect of Heat Stress on Egg Quality Properties: A Review

(1)

30 International Journal of Poultry - Ornamental Birds Science and Technology, 1(1): 30-33, 2020

International Journal of Poultry - Ornamental Birds Science and Technology

Available online, ISSN: 2757-6132 │ www.ijapob.com │ Turkish Science and Technology Publishing (TURSTEP)

The Effect of Heat Stress on Egg Quality Properties: A Review

Yunus Emre Şentürk^1,a,*, Ahmet Şekeroğlu^2,b, Mustafa Duman^3,c

1Institute of Science, Animal Production and Technology Department, Niğde Ömer Halisdemir University, 51240 Nigde, Turkey

2Animal Production and Technology Department, Agricultural Science and Technology Faculty, Niğde Ömer Halisdemir University, 51240 Nigde, Turkey

3Veterinary Department, Bor Vocational High School, Niğde Ömer Halisdemir University, 51700 Bor/Niğde, Turkey

*Corresponding author

A R T I C L E I N F O A B S T R A C T

Review Article

Received : 28/12/2020 Accepted : 31/12/2020

The effect of heat stress on egg quality in the poultry industry causes economic losses for producers in almost all production systems, breeds and geographical regions on a global scale. As a result of the researches, heat stress; oxidative stress, acid-base imbalance, biochemical, physiological and hormonal changes, malfunctions in the endocrine system, and as a result of these effects, feed intake can be reduced and feed taken cannot be evaluated. The interaction between these problems caused by heat stress and as a result of this interactions, problems in egg internal and external quality, malfunctions in the reproductive systems and even death can be seen in layers-chicken. In this review, the effects of heat stress on egg yield and performance, stress-induced biochemical and hormonal changes and feed intake, welfare, etc. The differences in egg yield and quality due to its effect on other parameters have been briefly discussed with scientific evidence.

Keywords:

Heat stress Egg quality Temperature effect Climates

Environmental temperatures

Uluslararası Kanatlı Hayvanlar - Süs Kuşları Bilim ve Teknoloji Dergisi, 1(1): 30-33, 2020

Sıcaklık Stresi’nin Yumurta Kalite Özelliklerine Etkisi: Bir Derleme

M A K A L E B İ L G İ S İ Ö Z

Derleme Makale

Geliş : 28/12/2020 Kabul : 31/12/2020

Isı stresinin kanatlı endüstrisinde yumurta kalitesine etkisi, küresel ölçekte, neredeyse bütün üretim sistemlerinde, türlerde, coğrafi bölgelerde üreticiler açısından ekonomik kayıplara yol açmaktadır.

Yapılan araştırmalar sonucunda ısı stresi; oksidatif strese, asit-baz dengesizliğine, biyokimyasal, fizyolojik ve hormonal birtakım değişimlere, endokrin sisteminde aksaklıklara yol açabilmekte ve bu etkilenmelerin sonucunda yem alımının azalmasına ve alınan yemin değerlendirmesinde azalmaya neden olabilmektedir. Isı stresi nedeniyle oluşan bu bu aksaklıklar birbirleri ile etkileşim içindedirler ve bu etkileşimin sonucunda yumurtacı tavuklarda, yumurta iç ve dış kalitesinde bozulmalar, üreme sistemlerinde aksaklıklar görülebilmekte ve hatta ölüme kadar gidebilmektedir. Bu derlemede, sıcaklık stresinin kanatlılarda yumurta verimi ve performansına, stresten kaynaklı biyokimyasal ve hormonal değişimlere ve bu değişimlerin yem alımı, refah vb. diğer parametreler üzerine etkisinden kaynaklı yumurta verim ve kalitesindeki farklılıklara bilimsel kanıtlarla kısaca değinilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Isı stresi Yumurtacı tavuk Yumurta kalitesi İklim

Çevresel sıcaklık

a yemresenturk35@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9218-5254 ^b ahmet.sekeroglu@ohu.edu.tr https://orcid.org/0000-0003-0764-4944

c mustafa.duman@ohu.edu.tr https://orcid.org/0000-0003-0342-8275

This work is licensed under Creative Commons Attribution 4.0 International License

(2)

Şentürk et al. / International Journal of Poultry - Ornamental Birds Science and Technology, 1(1): 30-33, 2020

31 Giriş

Isı stresi, kümes hayvanı endüstrisindeki en büyük çevresel stres faktörlerinden biridir ve önemli ekonomik kayıplara neden olur. Isı stresi, hayvanın vücudundan çevresine akan net enerji miktarı ile hayvan tarafından üretilen ısı enerjisi miktarı arasındaki negatif dengeden kaynaklanır. Bu dengesizliğe, güneş ışığı, termal ışınlar ve ortam hava sıcaklığı, nem ve hareketlilik gibi çevresel faktörlerin arasındaki intraksyonlar ve türler, metabolizma hızı ve termoregülasyon mekanizmaları gibi hayvanın özellikleri etki edebilmektedir. (Dayyan ve Bakhtiari, 2013). Isı stresi, oksidatif stres, asit-baz dengesizliği ve baskılanmış bağışıklık, endokrin sisteminin aksaması gibi çeşitli fizyolojik değişikliklere neden olur. Bu etkiler ve değişimler ölüm oranında artmaya, yemden yararlanma oranında azalmasıyla, vücut ağırlığındaki değişimlerle, düşük yem tüketimine, kalitesiz ve düşük miktarlarda yumurta üretimine yol açabilmektedir. (Wasti ve ark., 2020)

Son dönemlerde yapılan birçok çalışma, ısı stresinin, doğal veya kontrollü ortamlar fark etmeksizin yumurta üretimini ve yumurta iç ve dış kalitesini azalttığı, ısı stresine maruz kalan hayvanların üreme verimliliği üzerinde de olumsuz etkiler yarattığını göstermiştir (Campbell ve ark., 2003; Mashaly ve ark., 2004; Franco- Jimenez ve ark., 2007; Rozenboim ve ark., 2007;

Oguntunjı ve Alabı, 2010; Melesse ve ark., 2010; Tumová ve Gous, 2012; Ebeid ve ark., 2012; Kılıç ve Şimşek, 2013; Durmuş ve Kamanlı, 2015; Zhu ve ark., 2015;

Sartsoongnoen ve ark., 2018; Hassan ve ark., 2018;

Nathaniel ve ark., 2019). Ticari yumurtacılar üzerinde yapılan ıslah ve iyileştirmelere rağmen, yüksek ortam sıcaklığı, yumurtacıların tam genetik potansiyellerini sınırlayan büyük bir çevresel kısıtlama olarak tanımlanmıştır. (Oguntunjı ve Alabı, 2010).

Bu derlemede, sıcaklık stresinin kanatlılarda yumurta verimi ve performansına, stresten kaynaklı biyokimyasal ve hormonal değişimler ve bu değişimlerin yem alımı, refah vb. diğer parametreler üzerine etkisinden dolayı yumurta verim ve kalitesindeki farklılıklara bilimsel kanıtlarla kısaca değinilmeye çalışılmıştır.

Kanatlılarda Isı Stresi

Çevre sıcaklıklarındaki değişime bağlı olarak normal vücut sıcaklığındaki sapmalar “ısı stresi” olarak tanımlanır.

Isı stresinin süresi ve şiddetine paralel olarak bir dizi metabolik, fizyolojik ve verim açısından problemler otaya çıkmaktadır. Kanatlılar sıcakkanlı, homotermik canlılar arasında yer almaktadır ve vücut sıcaklığını dengelemeleri hayati önem taşır. Sıcaklık değişimlerinin sonucuna bağlı olarak kanatlılarda bu etki “çok hafif etkilenmelerden, ölüme kadar” gidebilir.

Kanatlılarda sıcaklık sınırlamalarının belli standartları bulunmaktadır. Bunlar;

 Termik konfor bölgesi: ısı dengesinin metabolizmada herhangi bir değişme olmaksızın ifade edildiği sıcaklık dilimidir. Ergin kanatlılar için 18-21°C arasındadır.

 Termik nötral bölge: vücut sıcaklığının metabolizmadaki kısmı düzenlemelerle dengelediği sıcaklık dilimidir. 16-24°C arasındadır.

 Homotermi bölgesi: vücut sıcaklığının kimi metabolik düzenlemelerinin yanı sıra, sınırlı fizyolojik değişikliklerle dengelenebildiği sıcaklık dilimidir. 10- 27°C arasındadır. Homotermı bölgesi sıcaklık sınırları aşıldığında metabolık veya fizyolojik düzenlemelere rağmen vücut sıcaklığı korunamaz. Kanatlı yetiştiriciliğinde letal sınırlar 0°C altı ile 45-47°C üstüdür. Bu sınırlar aşıldığında vücut sıcaklığındaki düşüş ya da yükseliş önlenemez ve ölüm gerçekleşir.

Stress koşulları altında, yaşamak için gereken metabolik enerji ihtiyacı artar bu nedenle gelişim ve yumurta veya et üretimi için kullanılan enerjinin payı azalır. Bu durum verim kayıplarına yol açmaktadır.

(Türkoğlu ve Sarıca, 2004). Su açlığı, popülasyon yoğunluğu ve hastalıklar ısı stresinin etkilerini daha şiddetli hale getirebilir. (Igbokwe, 2018).

Sıcaklığın Yumurta Kalitesi Üzerine Etkisi

Isı stresi, yumurtacı kümes hayvanlarının optimum fizyolojik işleyişini etkiler. Bu nedenle, uygun bir yetiştirme ortamı, tüm yumurta üretim süreciyle bağlantılı optimum metabolik, fizyolojik ve endokrinolojik faaliyetler için esastır. (Oguntunji ve Alabi, 2010). Beyaz Leghornlardaki sıcaklığa bağlı değişimlerin incelendiği bir araştırmada; Ağustos ayında, yüksek ortam sıcaklığında 30-33°C (tavuk yaşı 350 gün) ve devamında Ekim ayında termo-nötr sıcaklıkta 20-22°C kontrol grubu olarak (tavuk yaşı 410 gün) örneklenmiştir. Yumurta ağırlığı ve yumurta kabuğu kalite özellikleri yüksek sıcaklıktan olumsuz etkilenmiştir. Yüksek sıcaklık altında, termo-nötr (kontrol) grubunun yumurta kabuk kalınlığı referans alınarak, yüksek sıcaklığa maruz kalan yumurtacıların daha düşük yumurta kabuk kalınlığına sahip olduğunu gözlemlemişlerdir. Isı stresinde yumurta kabuğu yüzdesi ve yumurta kabuğu yoğunluğu, termo-nötr koşullara göre önemli ölçüde daha düşüktür. Yumurta kabuk yoğunlukları, yumurtacıların yüksek ve orta dereceli çevre sıcaklıklarına sırasıyla maruz kaldıklarında 77,51 ve 84,05 mg / cm2 olarak ölçülmüştür. Ve ısı stresi altında yumurta kabuk kırılma direnci, önemsiz düzeyde azalmıştır (Ebeid ve ark., 2012). Kılıç ve Şimşek (2013), California tipi kafeslerde barındırılan 25 haftalık Isa Brown yumurtacılarında temmuz – ağustos aylarında yaptığı bir çalışmada ise (25°C – 29°C arasında) sıcaklık değerindeki yükselmenin her zaman yumurta kalite özelliklerine istatistiksel açıdan önemli farklılıklar yaratmayacağını belirtmiştir. Aynı çalışmada sıcaklık ve nem yükseldikçe yumurta sayısında ve yumurta ağırlığında düşüş gözlemlenmiştir. Sartsoongnoen ve ark. (2018) yerli Thai tavukları (Gallus domesticus) üzerinde yaptıkları bir çalışmada yumurta ağırlığı, yumurta kabuk alanı, kabuk ağırlığı ve kabuk kalınlığını incelemişlerdir. Çalışmada Thai tavukları 4 farklı gruba ayrılmıştır. 1. Grup 35±2°C de, 2. Grup 31±2°C de, 3. Grup 27±2°C de, 4. Grup ise 27±2°C de kontrollü sıcaklık dereceleri altında barındırılırken, 4. Grup ise doğal sıcaklık (yaklaşık olarak 27°C) altında kontrol grubu (KG) olarak barındırılmıştır.

Yumurta kalitesi analizleri sonucunda kontrol grubundaki yumurta ağırlığı (g) ve yumurta kabuk alanı 2. grup haricinde diğer gruplara göre (P<0,05) daha yüksek

(3)

32 bulunmuştur. 35°C'de barındırılan tavukların kabuk

ağırlığı, 27°C’de (grup 3) barındırılan tavuklarınkinden önemli ölçüde daha yüksekti (P<0,05), grup 3 hariç diğer araştırma gruplarının verileri birbirine yakın bulunmuştur.

Kabuk kalınlığı (mm) ise her grupta birbirine yakın sonuçlar vermiştir, sıcaklık farkından anlamlı derecede etkilenmemiştir. Genç Lohmann Brown (LB) yumurtacı tavuklar 22 haftalık (n = 24) ve yaşlı yumurtacı LB 83 haftalık (n = 24), genç Cobb 500 broyler 36 haftalık (n = 24) ve yaşlı broiler 64 haftalık (n = 24) tavukların kullanıldığı bir çalışmada; karşılaştırmalar sonucunda iki grubun yumurtlama sürelerini yüksek sıcaklığın önemli ölçüde etkilendiği gösterilmiştir. Yüksek sıcaklıkta broiler yumurtaları, yumurtacı tavukların yumurtalarından daha ağır olduğu gözlemlenmiştir. Yumurta kabuk kalitesinin de yaş ve sıcaklık ile etkileşim içinde olduğu gözlemlenmiştir.

Yumurta yüzey alanı da sıcaklıktan etkilenirken, genç yumurtacılar haricinde Haugh birimi genel olarak sıcaklık değişimlerinden etkilenmemektedir. Genç yumurtacılarda sıcaklık arttıkça Haugh biriminin de arttığını ve Haugh birimindeki bu artışın albümin kalitesi üzerinde etkili olabileceği gözlemlenmiştir. Bu çalışmanın sonuçları göstermektedir ki broiler ve yumurtacı tavukların yaşlarına bağlı olarak yüksek çevre sıcaklıklarına farklı tepki verdiğini, farklılıkların ise daha çok yumurtlama düzeninde ve yumurtlama süresinde belirgin olduğunu göstermektedir. (Tumová ve Gous, 2012). Ek olarak Zhu ve ark. (2015) Arbor Acres broiler tavuklarında yaptıkları bir araştırmada; çevresel sıcaklığın (21°C), yumurta kabuğu mukavemetini ve kalınlığını etkilediği (P<0,05), ancak Haugh birimi üzerinde hiçbir etkisi olmadığını göstermişlerdir. Bu çalışmada Yüksek sıcaklığın (32±1°C), yumurta kabuğu mukavemetini ve kabuk kalınlığının düşürdüğü, ancak sarısı rengini arttırdığı (P<0,0001) gösterilmiştir. Bangladeş yerel iki tür olan Shuvra ve Shorna ile ticari hibrit arasında yapılan bir araştırmada;

genotip ve sıcaklık arasındaki etkileşimin, yumurta verim oranını önemli ölçüde etkilediği gösterilmiştir. Ayrıca 21- 35°C sıcaklıklar arasındaki değişimlerde yumurtalık folikül sayısının önemli ölçüde azaldığı (P<0,05) gösterilmiştir (Hassan ve ark., 2018).

Durmuş ve Kamanlı (2015)’nın Atak-S yumurtacı hibritlerde yaptıkları bir çalışmada, yumurtacı hibritler çevre kontrollü üç katmanlı pil kafeslerde barındırılmışlardır. Kontrol grubu (20°C), düşük sıcaklık (12°C) ve yüksek sıcaklık (32°C) grubu olarak 3 gruba ayrılmışlardır. 3 haftalık çalışma sonucunda; Yumurta kalite özelliklerinin şekil indeksi, albümin yüksekliği ve Haugh birimi açısından gruplar arasında farklılık bulamamışlardır. Ancak sıcaklık grupları arasında kabuk kırılma mukavemeti, yumurta ağırlığı, kabuk kalınlığı ve sarısı rengi farklılık göstermiştir (P<0,05). Isı stresi koşulu altında kabuk kırılma mukavemeti, kabuk kalınlığı, yumurta ağırlığı ve sarısı rengi önemli ölçüde azalmıştır.

Melesse ve ark. (2010) çıplak boyunlu (Na, Etiyopya), New Hampshire (NH), Lohman White (LW) ve Na x NH ve Na x LW’nin F1 melezleri üzerinde uzun süreli ısı stresini (30 – 32°C) incelemişlerdir. Deneyde 27, 43, 55 ve 68. haftalarda toplanan yumurta örneklerinin analizleri sonucunda; uzun süreli ısı stresine maruz kalan F1 melezlerinin yumurta kabuğu kalite özellikleri kontrol grubundan önemli ölçüde farklı olmadığı gözlemlenmiştir.

Uzun dönem ısı stresi, ticari tavuk ırklarının (LW ve NH)

yumurta kabuğu kalite özelliklerini önemli ölçüde azaltmıştır. Isı stresi koşulları altında, F1 melezleri için kabuk kalınlığı, kırılma mukavemeti, kabuk yüzdesi ve deformasyon, ısı stresine maruz kalan LW ve NH ırklarının yumurta kalite ortalamasına kıyasla çok daha yüksekti. Isı stresi altında tutulan NaxLW melezi, NaxNH melezine kıyasla daha iyi kabuk kalınlığı ve yumurta sarı kalitesine sahip olduğu gözlemlenmiştir. Sonuç olarak her iki F1 melezinin de uzun dönem ısı stresine dirençli olduğu gösterilmiştir.

Sıcaklığın Hormonlar ve Biyokimyasal Parametreler Üzerine Etkisi

Isı stresine maruz kalan yumurtacı tavuklarda hormonal dengesizlik, sıcaklık farkı ve düşük yem tüketimi arasında intraksyonlar, düşük yumurta kalitesine ve yumurta üretiminin azalmasına neden olabilmektedir, Kümes hayvanlarında yumurta üretimi, çeşitli üreme hormonlarının sinerjik etkisiyle modüle edilen karmaşık bir fizyolojik mekanizma içerir. Progesteron, folikül uyarıcı hormon (FSH), luteinize edici hormon (LH) ve östrojenler gibi belirli hormonlar, kanatlılarda yumurta üretimi üzerinde önemli etkiye sahiptir. Bununla birlikte, ısı stresi yaşayan tavukların karakteristik az yeme davranışı, büyüme, cinsi olgunluk yaşı, yumurtlama oranı ve endokrin profil üzerinde önemli etkiler yaratır. Yumurtacı tavuklarda yem kısıtlamasının LH konsantrasyonlarını azalttığı bilinmektedir. Yumurtacıların yüksek sıcaklığın neden olduğu fizyolojik stresi dengeleme girişimleri, optimum hormonal dengenin değişmesi ve bozulmasına neden olur, böylece yumurtlamadan sorumlu hormonlar etkisiz hale gelir ve tüm üretim mekanizmanın bozulmasıyla sonuçlanır. Bu nedenle ısı stresi altındaki tavukların yumurta üretimi düşer. (Oguntunjı ve Alabı, 2010). Sartsoongnoena ve ark. (2018) yaptığı bir çalışmada;

Plazma Prolaktin seviyelerinin sıcaklık değişimlerinden önemli ölçüde etkilenmediği, plazma östradiol seviyelerinin yüksek sıcaklığa maruz kalanlara kıyasla düşük ortam sıcaklığında (27°C; P<0,05) barındırılan tavuklarda önemli ölçüde daha yüksek olduğu, ayrıca deneme grupları arasında plazma progesteron ve testosteron seviyelerinde önemli bir farklılık gözlenmediği belirtilmiştir. Nathaniel ve ark.

(2019) W-36 ebeveyn-hat yumurtacı tavukları (Hy-Line International) üzerinde yaptıkları döngüsel ısı stresi deneyinde; Kandaki kısmi karbondioksit basıncı ve iyonize kalsiyum miktarının azaldığını ve bu azalmaya bağlı olarak kabuk ağırlıklarının düştüğünü ve kan pH'sının ısı stresinin ilk 4-6 saat içinde yükseldiğini göstermişlerdir. Kabuk ağırlıkları düşük kalmıştır ve Haugh birimleri 2 ve 4 haftalık ısı stresin’ den sonra azalmaya başlamıştır. 4 haftalık döngüsel ısı stresi, performans, yumurta kalitesi ve kan kimyası üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu sonucuna varılmıştır. Yerel iki tür (Shorna ve Shuvra) ve Hyline white arasında yapılan bir araştırmada tür ve sıcaklık varyasyonlarının, yumurtacıların kan fosfor içeriğini etkilediğini gözlemlenmiştir. Kan plazmasının trigliseridleri, total kolesterol ve yüksek yoğunluklu lipoprotein konsantrasyonları ile ilgili hiçbir tür ve sıcaklık intraksyonu gözlemlenememiştir. Termo-nötr koşuldan döngüsel ısı stresi durumuna geçerken artan ortam sıcaklığı ile plazma trigliseridleri, total kolesterol seviyeleri artmıştır ancak bu artışlar önemli derecede değildir. (Zhu ve ark., 2015)

(4)

33 Sonuç

Sıcaklık stresinin çok sayıda etken ile etkileşim halinde olması kanatlı hayvanlarda düşük iç ve dış yumurta kalitesine, yumurta verim kayıplarına ve buna bağlı olarak üretimde maliyet kaybına neden olmaktadır. Her ne kadar yetiştirme yapılan bölgenin mevsimsel sıcaklık farkları iyi bilinse de, yemleme stratejisi ve sürü yönetimi programları titizlikle uygulansa ve çevresel iyileştirmeler yapılsa dahi, sıcaklık stresinin yönetimi zordur ve diğer etmenlerle de etkileşimi sebebiyle olumsuz etkilerin ortadan tamamen kaldırılması ya da kontrol altında tutulması maliyetli zor bir süreçtir. Bu nedenle, ıslah ve genetik yaklaşımların uygulanması, çıplak boyunlu türler gibi vücut sıcaklığını ayarlayabilen ve ısı stresine karşı dayanıklı genotiplerin elde edilmesi gerekmektedir. Bu genetik yaklaşımlar sonucunda ısı stresinin olası olumsuz etkileri en aza indirilebilir.

Kaynaklar

Campbell JR, Kenealy MD, Campbell KL. 2003. Physiology of egg laying. In: Animal Sciences. The Biology, Care and Production of Domestic Animal. 4th ed. McGraw-Hill Higher Education, NY 10020 pp. 283-294.

Dayyani N, Bakhtiari H. 2013. Heat Stress in Poultry:

Background and Affective Factors. International Journal of Advanced Biological and Biomedical Research, 1(11), 1409- 1413.

Durmuş I, Kamanlı S. 2015. “Effects of Cold and Heat Stress on Egg Quality Traits of a Newly Developed Native Hybrid Layer.” Turkish Journal of Agriculture: Food Science and Technology 3: 44-447.

Ebeid TA, Suzuki T, Sugiyama T. 2012. High ambient temperature influences eggshell quality and calbindin-D28k localization of eggshell gland and all intestinal segments of laying hens. Poult Sci. 2012 Sep;91(9):2282-7. doi:

10.3382/ps.2011-01898. PMID: 22912464.

Franco-Jimenez DJ, Scheideler SE, Kittok, RJ, Brown-Brandl TM, Robeson LR, Taira H. And Beck MM. 2007. Differential effects of heat stress in three strains of laying hens. Journal of Applied Poultry Research 16: 628-634.

Hassan M, Rabbani Md Ataul, Sultana Shabiha, Sarker Nathu.

2018. Effects of Strains and Temperature on Production Performance, Egg Qualities and Physiological Response of Laying Hens. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances. 13. 10.3923/ajava.2018.253.262.

Igbokwe Nanacha. 2018. Effects of environmental heat stress on reproduction and its management in chickens. Nigerian Veterinary Journal. 39. 101. 10.4314/nvj.v39i2.2.

Kilic I, Simsek E. 2013. The Effects of Heat Stress on Egg Production and Quality of Laying Hens. Journal of Animal and Veterinary Advances. 12. 42-47.

10.3923/javaa.2013.42.47.

Mashaly MM, Hendricks GL, Kalama MA, Gehad AE, Abass AO and Patterson PH. 2004. Effects of heat stress on production parameters and immune response of commercial laying hens.

Poultry Science 83: 889–894.

Melesse A, Maak S, G von. 2010. Effect of long-term heat stress on egg quality traits of Ethiopian naked neck chickens and their F1 crosses with Lohmann White and New Hampshire chicken breeds. Livestock Research for Rural Development.

22. 071.

Nathaniel W, Barrett KR, Carl JS, Susan J. Lamont, Max F.

Rothschild, Chris M. Ashwell, Michael E. Persia. 2019.

Effects of acute and chronic heat stress on the performance, egg quality, body temperature, and blood gas parameters of laying hens, Poultry Science,Volume 98, Issue 12,2019,Pages 6684-6692, ISSN 0032-5791.

Türkoğlu M, Sarıca M. 2004. Tavukçuluk bilimi (Yetiştirme ve Hastalıklar). Ankara: 2. Basım. ISBN 270-442-5

Oguntunji A, Alabi O. 2010. Influence of high environmental temperature on egg production and shell quality: A review. World's Poultry Science Journal, 66(4), 739-750.

doi:10.1017/S004393391000070X.

Rozenboim I, Tako E, Gal-Garber O, Proudman JA, Uni Z. 2007.

The effect of heat stress on ovarian function of laying hens.

Poultry Science 86: 1760-1765.

Sartsoongnoen N, Kamkrathok B, Chaiseha Y. 2018 Effect of Temperature on Reproductive Hormones and Egg Quality in the Native Thai Chicken. Avian BiologyResearch.

2018;11(3):183190.doi:10.3184/175815618X152630068530 18

Tumová E, Gous R. 2012. Interaction of hen production type, age, and temperature on laying pattern and egg quality. Poultry science. 91. 1269-75. 10.3382/ps.2011-01951.

Zhu YW, Xie JJ, Li WX, Lu L, Zhang LY, Ji C, Lin X, Liu HC, Odle J, Luo XG. 2015. Effects of environmental temperature and dietary manganese on egg production performance, egg quality, and some plasma biochemical traits of broiler breeders. J Anim Sci. 2015 Jul;93(7):3431-40. doi:

10.2527/jas.2015-8956. PMID: 26440012.

Wasti S, Sah N, Mishra B. 2020. Impact of Heat Stress on Poultry Health and Performances, and Potential Mitigation Strategies. Animals (Basel). 2020;10(8):1266. Published 2020 Jul 24. doi:10.3390/ani10081266