1. – La unua ideo, kiun la homoj faris al si pri la Tero, pri la movado de la astroj, pri la konsisto de la Universo nepre estis, en la komenco, ekskluzive bazita sur la atesto de la sensoj. Neniom sciante pri la plej elementaj leøoj de la Fiziko kaj pri la fortoj de la Naturo, kaj nur disponante sian limigitan vidadon kiel rimedon de observado, la homoj povis juøi nur laý la þajnoj.
Vidante la Sunon matene aperi sur unu flanko de la horizonto kaj vespere malaperi sur la flanko kontraýa, ili nature konkludis, ke øi rondiras æirkaý la Tero dum æi tiu restas senmova. Se oni tiam asertus al ili, ke okazas øuste la malo, ili kontraýdirus, ke tio ja ne eblas, kaj ili obåetus: ni vidas la Sunon delokiøi kaj ni ne sentas, ke la Tero moviøas.
2. – La nelongdistancaj vojaøoj, kiuj tiam ne transpasis la limojn de la tribo aý de la valo, ne permesis, ke oni konstatu la sferecon de la Tero. Cetere, kiel supozi, ke la Tero povus esti ia bulo? La homoj nur povus sin teni sur ties plej alta punkto, kaj øin supozante tutsupraåe loøata, kiel ili vivus sur la kontraýa hemisfero, la kapon malsupren kaj la piedojn
1 “La hinda mitologio instruis, ke æe vesperiøo la astro de la tago
seniøas je sia lumo kaj kun malluma vizaøo dumnokte trairas la æielon. La greka mitologio prezentis la æaron de Apolono tirata de kvar æevaloj. Laý Plutarko, Anaksimandro el Mileto asertadis, ke la Suno estas ia æaro plena de tre viva fajro, kiu elþprucas tra ronda aperturo. Laý unuj, Epikuro eldiris la opinion, ke la Suno eklumas matene kaj mallumiøas dum la nokto en la akvoj de la oceano; laý aliaj, li rigardis tiun astron ia pumiko varmigita øis la inkandesko. Anaksagoro øin prenis por ardeganta feraåo granda kiel la Peloponezo. Kurioza rimarkindaåo! la antikvuloj estis tiel nerezisteble instigataj kredi reala la þajnan grandecon de tiu astro, ke ili persekutis tiun temeraran filozofon, kiu atribuis tielan volumon al la toræo de la tago, pro kio necesis la tuta aýtoritato de Periklo por lin savi de mortkondamno kaj indulge þanøi tiun punon en ekzilon.” (Flammarion, Studoj kaj legaåoj pri Astronomio, p. 6.)
Æe tiaj ideoj, eldiritaj en la kvina jarcento antaý la Kristo, en la tempo kiam Grekujo plene floradis, oni ne povas miri pro tiuj, kiujn la homoj de la unuaj epokoj faris pri la sistemo de la mondo.
supren? Tio þajnus ankoraý malpli ebla æe la okazo de ia rotacia movo. Kiam oni vidas ankoraý en la nunaj tagoj, en kiuj ja estas konata la leøo de gravito, ke personoj relative instruitaj ne perceptas tiun fenomenon, oni devas ne surpriziøi de tio, ke la homoj vivintaj en la unuaj epokoj eæ ne suspektis øin.
La Tero estis do por ili ia ebenaåo, ronda kiel muelþto- no, horizontale etendiøanta øis nevidebliøo. De tio venas la ankoraý uzata esprimo: iri øis la fino de la mondo. Al ili estis nekonataj øiaj limoj, dikeco, interno, øia malsupra surfaco kaj tio, kio estis sub øi.1
3. – Montriøante konkava, la æielo, laý la vulgara kredo, estis rigardata kiel reala volbo, kies malsupraj randoj sidis sur la Tero kaj difinis ties limojn; ia vasta kupolo, kies internon la aero tute plenigis. Neniom sciante pri la senfina spaco, estante ja nekapablaj øin koncepti, la homoj imagis, ke tiu volbo konsistas el solida materio, de kio venas la nomo firmamento,
nomo transvivinta tiun kredon kaj signifanta: firma, rezista (el la latina firmamentum, derivita el firmus, kaj el la greka herma,
hermatos, firma, subtenilo, subapogilo, apogpunkto).
4. – La steloj, pri kies naturo ili ne povis suspekti, estis simplaj lumaj punktoj, pli aý malpli volumenaj, alfiksitaj al la volbo kvazaý pendantaj lampoj, dismetitaj sur unusola surfaco, kaj konsekvence situantaj je sama distanco de la Tero, kiaj oni ilin prezentas en la interno de certaj kupoloj, blue farbitaj kiel refiguraåo de la kupolo æiela.
Kvankam tute aliaj estas la hodiaýaj ideoj, tamen daýre restis la uzado de la antikvaj esprimoj. Oni ankoraý diras, por komparo: la stelplena volbo, sub la æiela kupolo.
5. – Same nekonata estis tiam la formiøo de la nuboj el la vaporiøo de la surteraj akvoj. Al neniu povus veni la ideo, ke la pluvo, falanta de la æielo, havas sian originon sur la Tero, de kie ja neniu vidis la akvon supreniri. De tio venas la kredo je la ekzisto de akvoj supraj kaj akvoj malsupraj, de fontoj æielaj kaj fontoj surteraj, de akvujoj starantaj en altaj regionoj, kaj tiu supozo perfekte akordas kun la ideo de ia solida volbo kapabla æion æi subteni. La supraj akvoj, eliøante tra la fendoj de la volbo, faladis pluvoforme kaj, laý tio, æu la fendoj estis pli aý malpli larøaj, la pluvo estis modera, torenta aý diluva.
6. – La absoluta nesciado pri la Universo kiel tutaåo, pri la leøoj øin regantaj, pri la naturo, konsisto kaj celo de la astroj, kiuj cetere þajnis tiel malgrandaj kompare kun la Tero, nepre kaýzis, ke æi tiun oni rigardu la æefaåo, la sola celo de la kreado, kaj ke oni rigardu la astrojn kiel akcesoraåojn kreitajn ekskluzive por ties loøantoj. Tiu eraro daýre restis øis hodiaý malgraý la malkovroj de la Scienco, kiuj þanøis, por la homo,
la vizaøon de la mondo. Kiom multaj ankoraý kredas, ke la steloj estas ornamaåoj de la æielo destinitaj plezurigi la okulojn de la surteraj loøantoj!
7. – Sed pasis ne longa tempo øis oni perceptis la þajnan movon de la steloj, kiuj amase translokiøas de la oriento al la okcidento, leviøante æe la vesperiøo, kaþiøante en la mateno, æiam restante æe siaj respektivaj pozicioj. Sed tiu observo longatempe havis ne alian sekvon, ol konfirmi la ideon pri ia solida volbo kuntrenanta la stelojn en sia rotacia movo.
Tiuj unuaj naivaj ideoj konsistigis, dum longaj jarcentaj periodoj, la fundamenton de la religiaj kredoj kaj servis kiel bazo al æiuj antikvaj kosmogonioj
8. – Poste, pro la direkto de la movo de la steloj kaj pro ilia perioda reveno laý la sama vico, oni komprenis, ke la æiela volbo simple ne povas esti ia duonsfero metita sur la Tero, sed ja tuta malplena sfero , en kies centro troviøas la Tero, æiam plata, aý maksimume konveksa, kaj loøata nur sur la supra surfaco. Tio jam prezentis ian progreson.
Sed sur kio sidis la Tero? Estus senutile raporti æiujn ridindajn supozojn, naskitajn de la imago, ekde tiuj de la hindoj, kiuj øin asertis tenata de kvar blankaj elefantoj staran- taj sur la flugiloj de enorma vulturo. La plej saøaj konfesis, ke pri tio ili scias nenion.
9. – Sed ia opinio, øenerale dissemita æe la paganaj teogonioj, tamen situigis en la malaltaj lokoj, alivorte en la profundaåoj de la Tero, aý sub øi, oni tion ne precize sciis, la loøejon de la damnitoj, nomatan infero, tio estas, malsupraj
loøejon de la beatuloj. La vorto infero restis øis la hodiaýaj tagoj, kvankam øi perdis sian etimologian signifon depost kiam la Geologio fortiris el la internaåo de la Tero la lokon de la eternaj turmentoj, kaj la Astronomio elmontris, ke en la senfina spaco estas nek supro nek malsupro.
10. – Sub la pura æielo de Ðaldeujo, Hindujo kaj Egiptujo, lulilo de la plej antikvaj civilizacioj, oni povis observi la movon de la astroj kun tiom da precizeco, kiom øin perme- sis la manko de specialaj instrumentoj. Oni unue rimarkis, ke certaj steloj havas propran movon, ne dependan de la maso, kio ne allasis la supozon, ke ili estas fiksitaj al la volbo. Tiujn oni nomis vagantaj steloj aý planedoj, por ilin distingi de la fiksaj steloj. Oni kalkulis iliajn movojn kaj periodajn revenojn. Æe la diurna movo de la stelplena sfero, oni rimarkis la senmovecon de la Polusa Stelo, æirkaý kiu la aliaj strekis, en dudek kvar horoj, paralelajn, oblikvajn cirklojn, pli aý malpli grandajn laý la distancoj, kiuj ilin apartigis de la centra stelo. Æi tio prezentis la unuan paþon al la konado de la oblikveco de la monda akso. Pli longaj vojaøoj permesis, ke oni observu kiel inter si diferencas la aspektoj de la æielo laý la latitudoj kaj la sezonoj. La konstato, ke la alteco de la Polusa Stelo super la horizonto varias laý la latitudo, malfermis la vojon al la ekscio pri la rondeco de la Tero. Estis ja tiel, ke oni iom post iom faris al si ideon pli øustan pri la sistemo de la mondo.Æir- kaý la jaro 600 antaý la Kristo, Taleso, el Mileto (Malgranda- zio) malkovris la sferecon de la Tero, la oblikvecon de la ekliptiko kaj la kaýzon de la eklipsoj.
Unu jarcenton poste, Pitagoro, el Samoso, malkovras la diurnan movon de la Tero æirkaý sia akso, øian jaran movon æirkaý la Suno, kaj alligas la planedojn kaj la kometojn al la sunsistemo.
160 jarojn antaý Kristo, Hiparko, el Aleksandrio (Egiptujo), inventas la astrolabon, kalkulas kaj antaýdiras la eklipsojn, observas la sunajn makulojn, determinas la tropikan jaron, la daýron de la lunaj rivoluoj.
Kiel ajn valoraj estis tiuj malkovroj por la progreso de la Scienco, ili tamen devis atendi æirkaý 2000 jarojn por popula- riøi. Tiam disponante, por disvastiøi, nenion alian krom raraj manuskriptoj, la novaj ideoj restis posedaåo de kelkaj filozofoj, kiuj ilin instruadis al privilegiitaj disæiploj. La amasoj, pri kies klerigo oni apenaý zorgis, el ili neniom profitis kaj daýre sin nutradis per la malnovaj kredoj.
11. – Æirkaý la jaro 140 de la kristana erao, Ptolemeo, unu el la plej eminentaj figuroj de la Aleksandria Skolo, kombinante siajn proprajn ideojn kun la vulgaraj kredoj kaj kun kelkaj el la tiamaj freþaj astronomiaj malkovroj, formis sistemon, portantan lian nomon, kiun oni povas klasigi kiel mikskonsistan kaj kiu, dum preskaý dek-kvin jarcentoj, restis la sola adoptita de la civilizita mondo.
Laý la sistemo de Ptolemeo, la Tero estas sfero situanta en la centro de la Universo kaj konsistanta el kvar elementoj: tero, akvo, aero kaj fajro. Æi tio prezentis la unuan regionon, nomatan elementa. La dua regiono, nomata etera, ampleksis dek-unu æielojn, aý samcentrajn sferojn, kiuj rondiris æirkaý la Tero, nome la æielo de la Luno, tiuj de Merkuro, de Venuso, de la Suno, de Marso, de Jupitero, de Saturno, de la fiksaj steloj, de la unua kristalino, ia solida, travidebla sfero; de la dua kristalino kaj, laste, de la unua movilo, kiu komunikis movon al æiuj malsupraj æieloj kaj igis ilin fari unu rivoluon en dudek kvar horoj. Transe de tiuj dek-unu æieloj troviøis la
1 Øis nun estas jam malkovritaj 16 Jupiteraj satelitoj. – Noto de la Trad.
pyr aý pur, kiu signifas fajron, æar oni kredis, ke tiu regiono
lumbrilegis kiel la fajro.
Longan tempon regis la kredo je pluraj supermetitaj æieloj, kies nombro tamen variadis. La sepa æielo estis øenerale rigardata kiel la plej supera, kaj de tio venas la esprimo: esti levita en la sepan æielon. Sankta Paýlo diris, ke li estis levita øis en la trian æielon.
Krom la ordinara movo, la astroj havis, laý Ptolemeo, proprajn movojn, pli aý malpli vastajn konforme al siaj distancoj de la centro. La fiksaj steloj faris kompletan rivoluon en 25.816 jaroj. Æi tiu kalkulo elmontras la konadon de la ekvinoksa precesio, kiu efektive kompletiøas en 25.868 jaroj. 12. – En la komenco de la dek-sesa jarcento, Koperni-
ko, mondfama astronomo naskita en Thorn (Prusujo), en
1472, kaj mortinta en 1543, reprenis la ideojn de Pitagoro kaj publikigis sistemon, kiu, æiutage konfirmata de novaj observoj, renkontis favoran akcepton kaj baldaý renversis tiun de Ptolemeo. Laý la Kopernika sistemo, la Suno lokiøas en la centro, la planedoj laýiras cirklajn orbitojn æirkaý øi, kaj la Luno estas satelito de la Tero.
Post unu jarcento, en 1609, Galileo, naskita en Floren- co, inventas la teleskopon; en 1610, li malkovras la kvar1
satelitojn de Jupitero kaj kalkulas ties rivoluojn; li konstatas, ke la planedoj, diference de la steloj, ne havas propran lumon sed estas prilumataj de la Suno; ke ili estas sferoj similaj al la Tero; li observas iliajn fazojn kaj determinas la daýron de ilia rotacio æirkaý la propraj aksoj, tiel liverante, per materiaj pruvoj, definitivan sankcion al la sistemo de Koperniko.
De tiam disfalis la konstruo de la supermetitaj æieloj; oni rekonis, ke la planedoj estas mondoj similaj al la Tero kaj, same kiel øi, sendube loøataj; ke la steloj estas sennombraj sunoj, verþajnaj centroj de aliaj planedsistemoj, dum la Sunon oni rekonis kiel stelon, centron de ia kirlo el planedoj al øi submetitaj.
La steloj ne plu estas enfermitaj en iu regiono de la æiela sfero sed troviøas dissemitaj en la senlima spaco; tiuj, þajne kuntuþiøantaj, ja malproksimas inter si je nemezureblaj distancoj; la þajne malplej grandaj estas tiuj plej fore distancaj de ni, dum la plej grandaj estas tiuj plej proksimaj, kvankam, eæ tiel, ili foras je centoj da miliardoj da leýgoj.
La grupoj, kiujn oni nomis konstelacioj, estas nenio alia, ol þajnaj agregaåoj estigitaj de la distanco; iliaj figuroj rezultas el la efiko de la perspektivo, similaj al tiuj, kiujn la lumoj dissemitaj en vasta ebenaåo, aý la arboj en arbaro, prezentas al la vido de iu lokita en fiksa punkto. Sed efektive tiuj grupoj ne ekzistas. Se al ni eblus transportiøi en la regionon de unu el tiuj konstelacioj, ties formo, laýmezure kiel ni proksimiøus al øi, malaperus, dum novaj grupoj desegniøus al nia vido.
Se tiaj grupoj ne ekzistas, krom laýþajne, do la signifo, kiun vulgara, superstiæa kredo al ili atribuas, estas iluzia, kaj ilia influo ne povas ekzisti krom en la imago.
Por distingi la konstelaciojn, unujn de la aliaj, oni al ili donis tiajn nomojn, kiel jenaj: Leono, Taýro, Øemeloj, Virgo,
Pesilo, Kaprikorno, Kankro, Oriono, Herkulo, Granda Ursino
aý æaro de Davido, Malgranda Ursino, Liro, ktp, kaj oni ilin reprezentis per figuroj, plejparte fantaziaj, kiujn tiuj nomoj memorigas, figuroj neniel respondaj, en æiuj kazoj, al la þajna formo de tiuj stelgrupoj. Estus ja vane seræi tiajn formojn en la æielo.
La kredo je la influo de la konstelacioj, precipe de tiuj formantaj la dek-du signojn de la zodiako, devenis de la ideo ligita al iliaj nomoj. Se tiun, nomatan leono, oni nomintus
azeno aý þafino, oni certe al øi estus atribuinta tute alian
influon.
13. – De post Koperniko kaj Galileo, la malnovaj kosmogonioj por æiam malaperis: la Astronomio povis nur antaýeniøi, neniel regresi. La Historio atestas pri la luktoj, kiujn tiuj genioj devis tenadi kontraý la antaýjuøoj kaj, precipe, kontraý la sektismo, kiun interesis subteni erarojn, sur kiuj stariøis kredoj laýþajne sidantaj sur neskueblaj bazoj. Sufiæis la invento de optika instrumento por renversi multjarmilan konstruon. Nenio povus superforti veraåon, kiel tia rigardatan. Dank'al la tipografio, la publiko, inicita en la novajn ideojn, komencis ne lasi sin luli de iluzioj kaj ekpartoprenis la lukton; jam necesis batali ne kontraý kelkaj individuoj sed kontraý la øenerala opinio, kiu partianiøis al la vero.
Kiel grandiozas la Universo antaý la mizeraj proporcioj, kiujn al øi atribuis niaj prapatroj! Kiel sublima montriøas la verko de Dio, kiam ni vidas øin plenumiøi laý la eternaj leøoj de la Naturo! Sed ankaý kiom da tempo, da geniaj penadoj, da sinoferoj necesis por al æiuj malfermi la okulojn kaj fine deþiri la vualon de nesciado!
14. – De tiam malfermiøis la vojo, kiun multenombraj, eminentaj scienculoj estis enirontaj por kompletigi la skizitan verkon. Kepler, en Germanujo, malkovras la famajn leøojn, kiuj portas lian nomon kaj per kiuj li rekonas, ke la planedoj laýiras ne cirklajn sed ja elipsajn orbitojn, en kies unu el la fokusoj estas la Suno. Neýtono, en Anglujo, malkovras la leøon de la universala altirforto. Laplace, en Francujo, elpen-
sas la æielmekanikon. Fine, la Astronomio ne plu estas ia sistemo fondita sur konjektoj aý probabloj sed fariøas scienco sidanta sur la plej rigoraj bazoj, nome tiuj de kalkulo kaj de geometrio. Estas tiel metita unu el la fundamentaj þtonoj de la Genezo, æirkaý 3.300 jarojn post Moseo.
1 Æi tiu æapitro estas laýteksta reprodukto de serio da komunikaåoj
diktitaj al la Spiritisma Societo el Parizo, en 1862 kaj 1863, sub la titolo Uranografiaj Studoj kaj subskribitaj de Galileo; mediumo C.F. – Noto de la tradukinto en la portugallingva eldono de Brazila Spiritisma Federacio: æi tiuj estas la komencliteroj de la nomo Camille Flammarion. – Noto de la eldonistoj en la franclingva eldono de Éditions de L’ Union Spirite (Belgio) – 1952: Vidu: Enkondukon, paragrafojn 7ª-n kaj sekvantajn, krom ankaý la tuta kolekto de la fundamentaj spiritismaj verkoj, de Allan Kardec.
ÆAPITRO VI
ØENERALA URANOGRAFIO
1Spaco kaj tempo – La materio – La leøoj kaj la fortoj – La primara kreado La universala kreado – La sunoj kaj la planedoj – La satelitoj
La kometoj – La Lakta Vojo – La fiksaj steloj La dezertoj de la spaco – Eterna sinsekvo de l’ mondoj
La universa vivo – Diverseco de l’ mondoj.
Spaco kaj tempo
1. – Jam estas donitaj pluraj difinoj de spaco, el kiuj la æefa estas jena: spaco estas la etendaåo apartiganta du korpojn. El tio certaj sofistoj konkludis, ke, kie ne estas korpoj, tie spaco ne ekzistas. Surbaze de tio kelkaj doktoroj pri teologio asertis, ke la spaco nepre estas finhava, argumentan-
te, ke difinita nombro da limhavaj korpoj ne povus formi senfinan serion, kaj ke, kie finiøus la korpoj, tie ankaý finiøus la spaco. Oni ankoraý jene difinis spacon: loko, kie moviøas la mondoj, la malpleno, kie agas la materio, ktp. Ni lasu æiujn æi difinojn, kiuj ja nenion difinas, kuþantaj en la koncernaj traktatoj.
Spaco estas unu el tiuj vortoj prezentantaj primitivan, aksioman ideon, evidentan per si mem, pri kiu la diversaj difinoj, kiujn oni povas doni pri øi, servas nur por øin malklari- gi. Ni æiuj scias, kio estas spaco, kaj mi nur volas pruvi øian senfinecon, por ke niaj postaj studoj renkontu nenian baron, kiu malhelpus la esplorojn de nia rigardo.
Nu, mi diras, ke spaco estas senfina pro la fakto, ke ne eblas imagi por øi ian ajn limon, kaj ke, malgraý la malfacileco koncepti la senfinon, estas al ni pli facile, per la penso, eterne