1 Introdução
1.3 Espécies prioritárias de conservação do município de Villavicencio
Existem evidências de que a diversidade biótica, em níveis que variam da diversidade genética entre populações à diversidade de paisagem, é crítica na manutenção de ecossistemas naturais e agrícolas. Nas comunidades ecológicas é comum a ocorrência de fortes ligações funcionais entre espécies. A perda de uma espécie pode resultar na perda de toda uma cadeia alimentar e ter efeitos secundários inesperados no ecossistema, além de representar a perda de uma historia evolutiva. O consumo de recursos ao longo de uma cadeia alimentar pode ser limitado por diversos organismos, podendo ocorrer compensações caso um organismo falhe. Os ecossistemas possuem uma capacidade buffer considerável para compensar a perda de espécies. No entanto, existe um ponto crítico de mudança que irá sobrepor-se a essa capacidade da biodiversidade, associado a uma alteração significativa no funcionamento do ecossistema em níveis distintos. A diversidade de espécies pode ser mais importante que a diversidade estrutural para a imunidade contra o ataque de
30
patógenos. A estabilidade pode diminuir, com a redução no numero de espécies num dado sistema, e o efeito pode ser diferente em vários tipos de ambiente, porém no caso da remoção de espécies-chave a perda de uma só espécie pode alterar totalmente o funcionamento de um ecossistema. Por isso, no ordenamento territorial se deve considerar a presencia de espécies em risco de extinção para a definição de áreas protegidas (JOHNSON et al., 1996; ORIANS; DIRZO; CUSHMAN, 1996; HUNTER JR., 1999; BOHRER; DUTRA, 2009; VALLEJO, 2009; TYLER; SPOOLMAN, 2012).
A visão da biodiversidade do município de Villavicencio é fragmentada, já que conta com poucas pesquisas e as principais fontes de informação são os planos de manejo de áreas protegidas, rios e bacias hidrográficas, que usam metodologias heterogêneas. No território encontram-se 11 espécies de flora e 62 espécies de fauna com risco de extinção, entre perigo crítico (CR) e quase ameaçada (NT), reconhecido pela International Union for Conservation of Nature (IUCN), que devem ser consideradas como prioridades de conservação (Quadro 1 e 2). Além de 509 espécies na categoria de pouco preocupante (LC) e 7 com dados deficientes (DD) (Anexo A). Grupos biológicos como répteis, anfíbios, peixes, insetos e angiospermas podem aparecer sub-representados no Anexo A, porque muitas das espécies registradas no município não estão nas listas da IUCN pelo escasso conhecimento biológico que se tem delas (VILLAVICENCIO, 2002; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DE MUNICIPIOS, 2002; ELECTRIFICADORA DEL META, INSTITUTO DE PLANIFICACIÓN Y PROMOCIÓN DE SOLUCIONES ENERGÉTICAS PARA LAS ZONAS NO INTERCONECTADAS; CEINCO, 2003; VILLAVICENCIO, 2003; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DEL SUR DEL META, 2003c; b; a; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COOPERATIVA SOLIDARIA DE ORIENTE, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; FUNDACIÓN OXÍGENO, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COLOMBIA, 2007; EMPRESA DE ACUEDUCTO Y ALCANTARILLADO DE VILLAVICENCIO, 2008; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2009b; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, UNIDAD ADMINISTRATIVA ESPECIAL DEL SISTEMA DE PARQUES
31
NACIONALES NATURALES; CENTRO ANDINO PARA LA ECONOMÍA EN EL MEDIO AMBIENTE, 2009a; b; INGENIERIA, SERVICIOS Y DESARROLLOS DE COLOMBIA, CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2010; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2013).
Das espécies vegetais, 9 correspondem a árvores que são afetadas pela exploração madeireira, principalmente em áreas de montanha e piemonte (INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE, 2001; 2014). Embora as metodologias utilizadas nos levantamentos florísticos de cada plano de manejo sejam diferentes, no Quadro 1 encontra-se que os registros das espécies de flora ameaçadas foram feitos em sua totalidade nas matas associadas aos rios e não dentro das unidades de conservação municipais, isto mostra a importância da preservação das coberturas naturais fora de tais áreas (VILLAVICENCIO, 2002; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DE MUNICIPIOS, 2002; ELECTRIFICADORA DEL META, INSTITUTO DE PLANIFICACIÓN Y PROMOCIÓN DE SOLUCIONES ENERGÉTICAS PARA LAS ZONAS NO
INTERCONECTADAS; CEINCO, 2003; VILLAVICENCIO, 2003; VILLAVICENCIO;
COOPERATIVA DEL SUR DEL META, 2003a; b; c; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COOPERATIVA SOLIDARIA DE ORIENTE, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; FUNDACIÓN OXÍGENO, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COLOMBIA, 2007; EMPRESA DE ACUEDUCTO Y ALCANTARILLADO DE VILLAVICENCIO, 2008; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2009b; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, UNIDAD ADMINISTRATIVA ESPECIAL DEL SISTEMA DE PARQUES NACIONALES NATURALES; CENTRO ANDINO PARA LA ECONOMÍA EN EL MEDIO AMBIENTE, 2009a; b; INGENIERIA, SERVICIOS Y DESARROLLOS DE COLOMBIA, CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL
32
ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2010; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2013).
Quanto aos animais, as duas espécies que se encontram em estado crítico Ateles fusciceps (macaco) e Atelopus muisca (sapo), distribuem-se em áreas ameaçadas pela influência humana como as áreas alagáveis perto da cidade e a alta montanha, onde a expansão da fronteira agrícola e a mineração estão gerando mudanças na cobertura vegetal. O Quadro 2 mostra que a expansão da influência do homem afeta espécies animais distribuídas nas diferentes unidades fisionômicas do município e que 38,7% das espécies ameaçadas não são registradas nos inventários de fauna das unidades de conservação, o que indica que ainda faltam ecossistemas por proteger no município de Villavicencio (ETTER, 2010; GONZÁLEZ et al., 2011; INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE, 2014).
No município se encontram espécies endêmicas como o primata Callicebus cupreus ornatus, a tartaruga Podocnemis vogli, o pássaro Basileuterus culicivorus austerus e o beija-flor Campylopterus villaviscensio, dos quais se conhece pouco da sua biologia (DEFLER; RODRIGUEZ, 1998; CORREA; RUÍZ; ARÉVALO, 2006). Além das espécies mencionadas, no município apresentam-se espécies endêmicas que devem ser consideradas como prioridades de proteção, embora não façam parte das listas da IUCN, como o pássaro Capito niger punctatus (INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE, 2014).
Quadro 1 - Espécies vegetais ameaçadas de extinção no município de Villavicencio.
Nome científico Categoria IUCN3 Tipo de organismo Localidade
Nectandra utilis EM Árvore Rio Guayuriba
Neea sp. EM Árvore Rio Guatiquia
Dacryodes colombiana EM Árvore Caño Grande4
Nectandra sp. VU Árvore Rio Guatiquia
Myrcia sp. VU Árvore Caños Negros
Caño Unión Caño Tigre Rio Guatiquia
3 Segundo a IUCN as categorias de ameaça de extinção são as seguintes: EX: Extinto; EW: Extinto na
natureza; CR: Em perigo critico; EN: Em perigo; VU: Vulnerável; NT: Quase ameaçada; LC: Pouco preocupante; DD: Dados insuficientes (INTERNATIONAL UNION FOR CONSERVATION OF NATURE, 2001).
33 Nome científico Categoria IUCN3 Tipo de organismo Localidade
Rio Guayuriba Rio Ocoa
Cedrela odorata VU Árvore Rio Guayuriba
Cyathea sp. VU Palmeira Rio Guatiquia
Psychotria sp. VU Arbusto Rio Guatiquia
Palicourea sp. VU Árvore Rio Guatiquia
Tabebuia spp. VU Árvore Caño Parrado
Cecropia spp. NT Árvore Caños Negros
Caño Unión Caño Maizaro Caño Parrado
Fonte: DEFLER; RODRIGUEZ, 1998; VILLAVICENCIO, 2002; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DE MUNICIPIOS, 2002; ELECTRIFICADORA DEL META, INSTITUTO DE PLANIFICACIÓN Y PROMOCIÓN DE SOLUCIONES ENERGÉTICAS PARA LAS ZONAS NO INTERCONECTADAS; CEINCO, 2003; VILLAVICENCIO, 2003; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DEL SUR DEL META, 2003c; b; a; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COOPERATIVA SOLIDARIA DE ORIENTE, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; FUNDACIÓN OXÍGENO, 2005; CORREA; RUÍZ; ARÉVALO, 2006; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COLOMBIA, 2007; EMPRESA DE ACUEDUCTO Y ALCANTARILLADO DE VILLAVICENCIO, 2008; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2009b; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, UNIDAD ADMINISTRATIVA ESPECIAL DEL SISTEMA DE PARQUES NACIONALES NATURALES; CENTRO ANDINO PARA LA ECONOMÍA EN EL MEDIO AMBIENTE, 2009a; b; INGENIERIA, SERVICIOS Y DESARROLLOS DE COLOMBIA, CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2010; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2013.
Quadro 2 - Espécies animais ameaçadas de extinção no município de Villavicencio.
Nome científico Categoria IUCN Tipo de organismo5 Localidade
Ateles fusciceps CR Primata
(Mono araña)
Humedal El Charco6
Atelopus muisca CR Anfíbio Páramo Chingaza7
Priodontes maximus EM Mamífero
Tatú-canastra
Rio Guatiquia
Pteronura brasiliensis EM Mamífero Ariranha Rio Guatiquia
Tapirus pinchaque EM Mamífero
Tapir da montanha Páramo Chingaza Osteoglossum ferreirai LC (mundial) EM (nacional)
Peixe Rio Guatiquia Rio Ocoa
Brachyplatystoma filamentosum EM (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Pseudoplatystoma fasciatum EM (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Pseudoplatystoma tigrinum EM (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Spizaetus isidori EM Ave Páramo Chingaza
Rallus semiplumbeus EM Ave Páramo Chingaza
Lonchorhina orinocensis VU Morcego Distrito de conservação de
solos8 Kirpas-Pinilla-La Cuerera Parques ecológicos: Humedal Coroncoro Humedal Charco-Oasis Humedal Calatrava Humedal Caracoli Humedal Zuria Humedal Catatumbo
Mustela felipei VU Mamífero
(Comadreja)
Caños Negros Caño Unión Caño Pescado Caño Tigre
Myrmecophaga tridactyla VU Mamífero Rio Guatiquia
5
Entre parêntese se indicam os nomes vulgares em espanhol, quando não tem homologo em português.
6 Humedal: Área alagável.
7 Neste caso, se faz referência ao Parque Nacional Chingaza que inclui áreas com vegetação de páramo
(UNIDAD ADMINISTRATIVA ESPECIAL DEL SISTEMA DE PARQUES NACIONALES NATURALES, 2012).
8 As unidades de conservação incluem as categorias: Distrito de conservação de solos e áreas de lazer
(Parques ecológicos), segundo o artigo 10 do Decreto n.2372 de 2010 do Ministério de Ambiente e Desenvolvimento Sustentável (MADS) (COLOMBIA, 2010).
34 Nome científico Categoria IUCN Tipo de organismo5 Localidade
Tamanduá bandeira Rio Guayuriba
Tayassu pecari VU Mamífero Queixada Rio Guayuriba
Osteoglossum bicirhossum VU Peixe Rio Guatiquia
Brachyplatystoma juruense VU (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Kinosternon scorpioides VU Tartaruga
(Tapaculo)
Rio Guatiquia
Podocnemis vogli VU (nacional) Tartaruga endêmica da
Orinoquia (Galapaga)
Distrito de conservação de solos Kirpas-Pinilla-La Cuerera Parques ecológicos: Humedal Coroncoro Humedal Charco-Oasis Humedal Calatrava Humedal Caracoli Humedal Zuria Humedal Catatumbo
Dendroica cerulea VU Ave Rio Guatiquia
Aotus brumbacki VU Primata Rio Guatiquia
Reserva Buenavista
Áteles belzebuth VU Primata
(Marimonda) Rio Guatiquia Callicebus cupreus ornatus VU Primata endêmico (Huicoco ou Zocay) Rio Guatiquia Rio Guayuriba Reserva Buenavista Lagothríx lagotricha VU Primata (Churuco) Rio Guatiquia Sotalia fluviatilis DD VU (nacional) Mamífero Boto Rio Guatiquia Inia geoffrensis DD VU (nacional) Mamífero Boto cor de rosa
Rio Guatiquia Trichechus manatus VU Mamífero Peixe-boi Rio Guatiquia
Tapirus terrestris VU Mamífero Anta Rio Guatiquia
Tremarctos ornatus VU Mamífero
Urso de óculos
Páramo Chingaza
Rio Guatiquia Rio Guayuriba
Dinomys branickii VU Roedor Páramo Chingaza
Mazama rufina VU Mamífero
Veado de páramo
Páramo Chingaza
Pyrrhura calliptera VU Periquito Páramo Chingaza
Hapalopsittaca amazonina VU Louro Páramo Chingaza
Pristimantis elegans VU Anfíbio Páramo Chingaza
Pristimantis affinis VU Anfíbio Páramo Chingaza
Pristimantis frater VU Anfíbio Reserva Buenavista
Tinamus 34ão VU Ave Páramo Chingaza
Sericossypha albocristata VU Ave Páramo Chingaza
Rio Guayuriba
Felis tigrina VU Felino
Gato do mato pequeno
Páramo Chingaza
Felis yaguaroundi VU Felino Jaguarundi Páramo Chingaza
Ramphastos tucanus VU Tucano Rio Ocoa
Sorubimichthys planiceps VU (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Dasypus sabanicola NT Mamífero
Tatú Caños Negros Caño Unión Caño Pescado Caño Tigre Rio Guayuriba Rio Ocoa
Basileuterus culicivorus austerus NT Ave endêmica Reserva Buenavista
Rio Ocoa
Basileuterus cinereicollis NT Ave Rio Guatiquia
Leopardus pardalis LC NT (nacional) Felino Jaguatirica Rio Guatiquia Reserva Buenavista
Leopardus wiedii NT Felino
Gato-maracajá
Rio Guatiquia Reserva Buenavista
Panthera onca NT Felino
Onça-pintada Rio Guatiquia Rio Guayuriba Reserva Buenavista Puma concolor LC NT (nacional) Felino Onça-parda Páramo Chingaza Rio Guatiquia
35 Nome científico Categoria IUCN Tipo de organismo5 Localidade
Rio Guayuriba
Eriocnemis cupreoventris NT Beija-flor Páramo Chingaza
Vultur gryphus NT Ave Páramo Chingaza
Accipiter collaris NT Ave Páramo Chingaza
Gallinago nobilis NT Ave Páramo Chingaza
Gallinago imperialis NT Ave Páramo Chingaza
Gallinago stricklandii NT Ave Páramo Chingaza
Contopus borealis NT Ave Páramo Chingaza
Cyanolyca viridicyana NT Ave Páramo Chingaza
Pristimantis savagei NT Anfíbio Reserva Buenavista-Quebrada
Honda Cuniculus paca LC NT (nacional) Mamífero Paca Reserva Vanguardia- Vanguardiuno Rio Ocoa Rio Guatiquia Rio Guayuriba
Campylopterus villaviscensio NT (nacional) Beija-flor endêmico9 Reservas Buenavista e
Vanguardia-Vanguardiuno
Colossoma macropomum NT (nacional) Peixe Rio Guatiquia
Fonte: DEFLER; RODRIGUEZ, 1998; VILLAVICENCIO, 2002; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DE MUNICIPIOS, 2002; ELECTRIFICADORA DEL META, INSTITUTO DE PLANIFICACIÓN Y PROMOCIÓN DE SOLUCIONES ENERGÉTICAS PARA LAS ZONAS NO INTERCONECTADAS; CEINCO, 2003; VILLAVICENCIO, 2003; VILLAVICENCIO; COOPERATIVA DEL SUR DEL META, 2003c; b; a; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COOPERATIVA SOLIDARIA DE ORIENTE, 2005; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; FUNDACIÓN OXÍGENO, 2005; CORREA; RUÍZ; ARÉVALO, 2006; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; COLOMBIA, 2007; EMPRESA DE ACUEDUCTO Y ALCANTARILLADO DE VILLAVICENCIO, 2008; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2009b; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, UNIDAD ADMINISTRATIVA ESPECIAL DEL SISTEMA DE PARQUES NACIONALES NATURALES; CENTRO ANDINO PARA LA ECONOMÍA EN EL MEDIO AMBIENTE, 2009a; b; INGENIERIA, SERVICIOS Y DESARROLLOS DE COLOMBIA, CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2010; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA; ECOPETROL, 2011; CORPORACIÓN PARA EL DESARROLLO SOSTENIBLE DEL ÁREA DE MANEJO ESPECIAL LA MACARENA, 2013.
Considerando o alto valor do capital natural presente no município de Villavicencio, o intuito da presente pesquisa é construir uma proposta para o ordenamento territorial dele, no qual se considere a conservação da biodiversidade para a manutenção de serviços ecossistêmicos.
9 Foi usado como argumento para a criação das unidades de conservação: Distrito de conservação de
solos Kirpas-Pinilla-La Cuerera e os Parques ecológicos: Humedal Coroncoro, Humedal Charco-Oasis Humedal Calatrava, Humedal Caracoli, Humedal Zuria, Humedal Catatumbo. Mas distribui-se no piemonte da Cordilheira Oriental dos Andes, assim que provavelmente se encontre nas Reservas Buenavista e Vanguardia-Vanguardiuno e não nas áreas reportadas pela corporação ambiental regional CORMACARENA (ÁLVAREZ et al., 2002; FREILE et al., 2011).
36