Beiträge zur Alten Geschichte,
Papyrologie und Epigrap hi k
TYCHE
Beiträge zur Alten Geschichte, Papyrologie und Epigraphik
Band 18
2003
Herausgegeben von:
Gerhard Dobesch, Hermann Harrauer, Peter Siewert und Ekkehard Weber
Gemeinsam mit:
Wolfgang Hameter, Bemhard Palme und Hans Taeuber
Unter Beteiligung von:
Reinhold Bichler, Herbert Graßl, Sigrid Jalkotzy und Ingomar Weiler
Redaktion:
Franziska Beutler, Sandra Hodecek, Bettina Leiminger , Georg Rehrenböck und Patrick Sänger
Zuschriften und Manuskripte erbeten an:
Redaktion TYCHE, c/o Institut für Alte Geschichte, Universität Wien, Dr. Karl Lueger-Ring 1, A-lOlO Wien. Eingesandte Manuskripte können nicht zurückgeschickt werden.
Bei der Redaktion einlangende wissenschaftliche Werke werden angezeigt.
Auslieferung:
Holzhausen Verlag GmbH, Holzhausenplatz 1, A -1140 Wien maggoschitz@holzhausen .at
Gedruckt auf holz- und säurefreiem Papier.
Umschlag: IG
n
2 2127 (Ausschnitt) mit freundlicher Genehmigung des Epigraphischen Museums in Athen, Inv.-Nr. 8490, und P.Vindob. Barbara 8.© 2004 by Holzhausen Verlag GmbH, Wien
Bibliografische Information Der Deutschen Bibliothek Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind
im Internet über http://dnb.ddb.de abrufbar
Eigentümer und Verleger: Holzhausen Verlag GmbH, Holzhausenplatz 1, A-1140 Wien. Herausgeber:
Gerhard Dobesch, Hermann Harrauer, Peter Siewert und Ekkehard Weber, c/o Institut für Alte Geschichte, Universität Wien, Dr. Karl Lueger-Ring 1, A-lOlO Wien.
e-mail: hans.taeuber@univie.ac.atoderBernhard.Palme@onb.ac.at Hersteller: Holzhausen Druck & Medien GmbH, Holzhausenplatz 1, A-1l40 Wien.
Verlagsort: Wien. - Herstellungsort: Wien. - Printed in Austria.
ISBN 3-900518-03-3
Alle Rechte vorbehalten.
INHALTS VERZEICHNIS
Herbert G ra ß I (Salzburg): Neue Beiträge zu den Stadtrechtsfragmenten aus
Lauriacum ...•••...•... , . . . • . . . 1
Demokritos KaI t s a s (Heidelberg): Aus den Archiven der Königlichen Schreiber Peteimuthes und Harchebis. . . • . . . 5
Anne K 0 I b (Zürich): Caracalla und Raetien (Tafel 1--4) ...•.... 21
Anne K 0 1 b (Zürich): Phoebiana - ein Vorschlag zur Namengebung von Kastellen ...• , , . . . • . . . • . . . • . . . . 31
E1izabeth K 0 s met at 0 u (Leuven): Reassessing IG 112 1498-1501 A: Kathairesis or Eksetasmos? ...•...•... 33
Nico Kr u i t (Leiden), Klaas A. Wo r p (Leiden/Amsterdam): Eine Haus- miete aus der Zeit des Kaisers Mauricius (Tafel 17)... 47
Nico Kr u i t (Leiden), Klaas A, Wo r p (Leiden/Amsterdam): Zur Auf- lösung der Kürzung EV 'Ap/ in den Papyri ...••••... , . . . . 55
Peter Kr u s c h w i t z (Berlin): Zu republikanischen Carmina Latina Epi- graphica (ill)(Tafe15-7). .. ... . ... .. 59
Ariel Lew i n (Potenza): The Egyptian cunei ... . . • . . . 73
Christa M a y er (Wien): Ephesos: Die Schrift der "Großen Spenderliste" aus der Zeit des Tiberius (IvE V 1687) (Tafel 8-12) ... , 77
Mischa M eie r (Bielefeld): Das Ende des Cremutius Cordus und die Bedin- gungen für Historiographie in augusteischer und tiberischer Zeit. , . . . 91
Noemi Po ge t K ern (Geneve): Encore un re<,;u pour l'imp6t du
oux-
'Ypa<pov •. . . • . . . • . . . . • . . . • . . . • • • • • . . . • . . . . 129Claudia R u g ger i (Wien): Zur Lokalisierung der elischen Landschaft Akroreia •... . . . • . . . • . • • . . . . • . . • . . . • • . 135
Roland S te i na c her (Wien): Von Würmern bei lebendigem Leib zerfres- sen , .. und die Läusesucht Phtheiriasis. Ein antikes Strafmotiv und seine Rezeptionsgeschichte ...•... , . . . • . . . • . . . • . . . • • . . • . 145
Meret S t rot h man n (Bochum): Asebie und die Athener Jugend im 5. Jh. v. Chr, ...•..•....•...•.•...•..• 167
Hans Ta e u b er (Wien): Graffiti vom Monte lato (Tafel 13-16). . . 189
J. David T h 0 m a s (Dm'ham): The subscriptiones in PSI IX 1026 and P.Oxy. XLVII 3364 ...•.•...•..•.. 201
Kurt Tom a s chi t z (Wien): Iuliosebaste in Kilikien ... . . . 207
Ruprecht Z i e g I e r (Duisburg): Kaiser Tetricus und der senatorische Adel 223 Franziska Be u t I er, Ekkehard Web er (Wien): Annona epigraphica Austriaca 2003: Text .. ,... 233
Index ....•...••...•...•...•... 248
Konkordanzen ...•...•..•... ,... 251
- - - --
- - - - - - -- - - --"
1I Inhaltsverzeichnis
Bemerkungen zu Papyri XVI (Korr. Tyche 490-504) .. ... ... 255 Buchbesprechungen ...••.•...•.•.•... 261 Anneliese B i e den k 0 P f - Z i e h n er, Koptische Schenkungsurkunden aus der The- bais. Formeln und Topoi der Urkunden, Aussagen der Urkunden, Indices (Göttinger Orient- forschungen IV. Reihe Ägypten 41), Wie. bad n 2001 (H. Förster: 261) - Lorenzo B ra c ces i, L'enigma Dorieo (Hesperla 11), Rom 1999 (P. Siewert: 262) - Sarah J.
CI ac k s 0 n, Coptic and Creek Texts relating to the Hermopolite Monastery of Apa Apollo, Griffith Institute Monographs , Oxford 2000 (H. Förster: 262) - Demokritos Kai t s a s, Dokumentarische Papyri des 2. Jh. v. Chr. aus dem Herakleopolites (PHeid.
VIII) (Veröff. aus der Heidelberger Papyrus-Sammlung, NF. Phil.-Hist. Kl. 10), Heidelberg 2001 (C. La'da: 264) - Wolfgang Ku 11m a n n, Realität, Imagination und Theorie. Kleine Schriften zu Epos und Tragödie, Stuttgart 2002 (B. Leiminger: 268) - Bernhard Li n k e, Michael S t e m m I e r (Hrsg.), Mos maiorum. Untersuchungen zu den Formen der Identitätsstiftung lind Stabilisierung in der römischen Republik (Historia EinzeIschrif- ten 141), Stuttgart 2000 (G. Dobesch: 268) - loan Pis 0, Die Inschriften, in: Werner lobst (Hrsg.), Das Heiligtum des Jupiter Optimus Maximlls auf dem PfaffenberglCarnuntum I (Der römische Limes in Österreich 41), Wien 2003 (F. Beutler: 272) - Hans-Albert Ru p p re c h t (Hrsg.), Sammelbuch griechischer Urkunden alls Ägypten, Bd. 24 (Nr. 15875-16340), Wiesbaden 2003 (A. Papathomas: 274) - Christoph Schäfer, Eumenes von Kardia und der Kampf um die Macht im Alexanderreich (FAH 9), Frankfurt am Main 2002 (P. Sänger: 277) - Hans Martin S c h e n k e, Das Matthälls-Evangelium im mitte/ägyptischen Dialekt des Koptischen (Codex Sch~yen), Os10 2001 (H. Förster: 280) - PhiJIip V. S t an I e y, The Economic Reforms of Solon (Pharos. Studien zur grie- chisch-römischen Antike 11), St. Katharinen 1999 (P. Siewert: 281)- Strabon, Geogra- phica Bd. 1: Prolegomena, Buch I-IV. übers. u. einge!. v. Stefan Rad t, Göttingen 2002 (M. Rathmann: 283) - Christian Wal I n e r, Soldatenkaiser und Sport (Grazer Alter- tumskundliche Studien 4), Frankfurt am Main 1997 (P. Sänger: 286)
Index (B. Leiminger) . . . • • . . . . • . . . . • . . . . • . . . • . . . 289
Eingelangte Bücher 293
Tafeln 1-17
INDEX
I. Nomina et cognomina virorum et mulierum
M. Anton(ius) Tiberianus (Ziegelstempel) L. Arunteius Celer
[Ates]merta L. Atilius Valens Attieim(ano) Aure[l.]
Brutt[-]
M. Cassius Sp. f. Vot(uria) Celer
[Co]merta?
Constans
L. Cossutius L. f. Sab(atina) Costa Costa
Firmes (Ziegels tempel) C. Iulius Rufus Iustinus
C. Lueilius L. f. Pub(lilia) Maerinus
Nonius Maerinus [Pa]eatus Phoebianus [Ros]merta?
Rufus Salvin[-]
Seeumanis [Seeu ?]ndinus L. Sentius
C. Sentius A. f. Sea(ptia) Rufus Faes(ulis)
P. Sulpicius P. f. Ani(ensis) Surinus
Tiberianus (Ziegelstempel) Valens
[. Val]erius
C. Valerius Constans M. Vind(elieius?) Surinus Ursus
39,62 44 67 45 39 64 64 42 44 68 62 40 40 39 45 66 41 38 38 58 63 68 45 39 39 67 43 43 41 1 39 45 48 62 1 64 II. Imperatores et domus eorum
Hadrian: [Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius), divi Traiani I Par- thici nep(os), divi Nervae pro- nep(os) I T(itus) Aelius Hadrianus
Antoninus Aug(ustus) Pius I pont- (ifex) max(imus), trib(unieia) pot(estate) XXIII oder XXIV, imp- (erator) II eo(n)s(ul) IV, p(ater)
p(atriae) 38
49 Mare Aurel?: [Imp(erator) Caes(ar)?] I
[- - - Antoni?]nus [Aug(ustus)]
Antoninus Pius?: [Imp(eratori) Caes- [Aug-
49 (ar)?] I [- - - Antoni?]nus
(ustus)]
Commodus: [[ [Com]modus]] I [A]ug- (ustus)
Septimius Severus, Caraealla, Geta, Iulia Domna: [I]mp(erator) [Caes(ar) L.] I [Sept(imius) Sever]us Per- [t(inax) Aug(ustus)] / [Arabieus Adiabenieus] / [P]a[rthicus] Max- [i]m[us et] / [M.] Au[r(elius) An]t- oninus A[ug(ustus)] / let P. Sep- ti]rni(us) [ [[Geta]] nob(ilissimus)] I [Caes(ar) et Iulia Aug(usta)] malter] /
55
[Augustor(um) et ea]stro[r(um)] 56 Septimius Severus, Caraealla, Geta,
Iulia Domna, Fulvia Plautilla:
[I]m[p?p(eratores)] I [C]a[es(ares) L.
Septimi(us) Severus Pius] / Per- [t(inax) Aug(ustus) Arab(ieus) Adiab(enicus) Parth(ieus)] I ma[x- (imus) pont(ifex) max(imus) trib- (unieia) potest(ate)] / XI [imp- (erator) XI eo(n)s(ul) III et Imp- (erator) Caes(ar) M.] I Au[r(elius) Antoninus Pius Felix Aug(ustus)] I tr[i b( uni ci a)] pot[ est(tate) VI eo(n)s(ul) et [[Po Septimi(us)]] / [[
[GetalJ nobilissimus Caes(ar) et Iuli]/a Au[g(usta) mater Aug[[g(us- torum)]] et castr(orum) et] / [[Fu[lvia Plautilla Augusta]]] 57 [Imp(erator) Caes(ar) L. Septimius I
Severus Pius Pert(inax) Aug(ustus) - - - et Imp(erator) I Caes(ar) M. Aur- elius] I An[toni]nus [Pius Fel(ix) Aug(ustus) et [[P. Sep ]]/[[t[imi(us) Geta Caes(ar)]] et Juli]a [Aug(usta)]I [mater? A]ug(ustorum?) mat[er]
Index 249 cast[r(orum)] / [et [[Fulvia Pl]a[u]-
t[ill]a A[ug(usta)]ll 58
Diocletian, Maximian, Constantius, Galerius: dd(omini) n[n(ostri) Dio- cletianus] / e[t] M[aximia]nus Aug- (usti) et Con/sta[nti(us) et Ma]xi- m[i]anus no/bilis[simi Ca]esares
e[orum] 59
Konstantin: d(ominus) n(oster) / Con- stant(inus) III Aug(ustus) con(sul) 60 Licinius, Crispus?: d(omini)? n(ostri)? /
[Licinius V Aug(ustus) e]t Cris-p[us?
Caes(ar)] cos 318 61
III. Consules
[(T. Pomponius Proculus Vitrasius) Pollio II et] (M. Flavius) Aper II
cos 176 52
(L. Bruttius Quintius) Cri[spinus? et (L.
Roscius Paculus) Ae?]lian[us]?
cos 187 53
(P.? Seius) Fuscianus [I]I e[t (M.
Servilius) Sil]anus [Il] cos 188 d(ominus) n(oster) Constant(inus) III
Aug(ustus) con 313
d(omini)? n(ostri)? [Licinius V Aug- (ustus) e]t Crisp[us? Caes(ar)]
cos 318 IV. Res publica
[leg(atus pro praetore) V. Res militaris
54 60
61
38
[(ala) I Cannane]f(atium) 38
[(ala) I Hisp(anorum) Ar]vacor(um) 38 (ala) I Thrac(um) victr(ix)
(Ziegelstempel) 38, 62
(ala) I U[lp(ia) contar(iorum)
(milliaria)] 38
[(ala) 1II August(a) Thrac(um)] 38 (coh.) [I] Ael(ia) Gaesato[r(um)
sag(ittaria)] 38
coh. I Ae(lia sagittaria) (Ziegelstempel) 39 [(coh.) I] Thrac(um) c(ivium)
R(omanorum) 38
[(coh.) I Ulp(ia) Pa]nnon(iorum) (milliaria) 38
[(coh.) II Alpinor(um)]
[(coh.) V Callaecor(um)] Lucens(ium) (coh.) X[III] voluntar(iorum) [c(ivium)
38 38 R(omanorum)]
eq(ues) leg(ionis) XV Apol(linaris) eq(ues) leg(ionis) XV Apo(llinaris) leg. Il
leg. III Italica
leg. X Gemina (Ziegelstempel) leg. XIII G(emina) (Ziegelstempel) leg. XlIII Gemina
leg. XV Apollinaris (Ziegelstempel) 38 41 43 1 1 62 39,62 58 2, 40-46, 48, 62 mil(es) leg(ionis) XV Apo(llinaris) 42 mil(es) leg(ionis) XV Apoll(inaris) 44 missicius leg(ionis) XV Apol(linaris) 45
opt(io) 45
trib(unus) mil(itum) leg(ionis)
Apol(linaris) 40
[vet(eranus) le]g(ionis) XlIII G[em(inae)]
58 VI. Dii deaque, res sacra
I(upiter) O(ptimus) M(aximus) mag(istri) mon[tis]
Victoria
VII. Geographica Ani(ensis) Carnuntum Cremo(na) Fabia Faes(ulis) Karnuntum Pannonia superior Pla( centia) Pub(lilia) Sab(atina) Sca(ptia) Vot(uria)
VIII. Notabilia varia ann(orum) XXV an(norum) XXXVI an(norum) XL ann(orum) [X?]LIIII
49,56,57,58, 59 60 48,55
41 51 41 48 43 49, 50, 57, 59 38 42 41 40 43 42
46 43 41 44
250 Annona epigraphica Austriaca 2003
ann(orum) XLV 42
cives Romani consistentes Kamunti]
49, 50, 51, 57 frater
h(ic) s(itus) e(st) [h(ic)] s(itus) e(st) h(ic) s(itus est) h(ic) s(itus) e(st) h(ic) s(itus) pe?) Idus
43 41 42 45 43 44 60
Iuni(a) 60
leuga 49,50,51,57
stip(endiorum) IIX 46 stip(endiorum) XlIX stip(endiorum) XXI stip(endiorum) XXV
testamento fieri iussit arbitratu stip(endiorum) XXIIII
[totiusq]ue dom[us] div[in(ae)]
totius domus divinae eorum?]
43 41 42 41 44 58 57