M E N I N G I T E M E N I N G O C Ó C I C A : A V A L I A Ç A O E M P E R Í O D O P R É -- E P I D Ê M I C O E E P I D Ê M IC O N O R I O D E J A N E I R O ( 1 9 7 3 -- 1 9 7 5 ) *
N é l s o n J e r ô n im o L o u r e n ç o , J o ã o R a m o s C o s t a A n d r a d e , A l e x a n d r e A d 'e r P e r e ir a , J o s é A u g u s t o A d l e r P e r e i r a , M a r i a C r is t i n a M a c i e l P l o t k o v is k i , P a u l o P e i x o t o d e A r a ú jo , M a r i a L ú c i a d e B a r c e l l o s P e r e i r a , R i c a r d o M a r q u e s D ia s , J o s é F r a n c is c o d e M e lo ,
F r e d e r i c o R a n g e l A r a ú jo , L e y l a C a r v a lh o G o m e s , L u i z A n d r é V i a n a F e r n a n d e s e f t a lo S u a s s u n a
São relatadas observações acum uladas nos períodos pré-epidêmico e epidê m ico (1973-1975) do a tu a l surto de m en in g o en cefa lite m eningocócica na área do G ra n d e Rio, e realizados estudos bacteriológicos baseados em 1.000 casos suspeitos de m en in g o en cefa lite e subm etidos à punção lom bar, no H ospital E stadual São Sebastião.
É proposto e discutido esquem a sim ples e eficaz para processam ento b acte riológico dos LCR suspeitos, a p artir da colheita e p ro n ta sem eadura do m aterial. É ta m b é m discutida a real contribuição da bacterioscopia no diagnóstico presun-tivo das m en ingoencefalites, definindo-se as lim itações da técnica.
Foi obtido elevado grau de isolam ento de m icroorganism os, variando de 3%, para líquores en tre zero e 10 c é lu la s/m m ’ e 72%, para líquores acim a de 1000 cé lu la s/m m 3. No decorrer do estudo, fo ra m isoladas e caracterizadas 356 cm o stra s bacterianas, assim discrim inadas: N. m e n in g itid is , 281; H a e m o p h ilu s sp., 22;
Ente-ro b a c te ria c e a e , 15; D. p n e u m o n ia e , 26; bastonetes gram negativos oxidattvos, 3; estreptococo b eta hem olitico, 1 e enterococo, 1.
As am ostras de m eningococos eram , em 15% dos casos, do grupo sorológico A, em 2% do grupo B e em 14%, do grupo sorológico C.
Os testes de sensibilidade, em disco, aos agentes antim icrobianos p rincipal m e n te utilizados n a quim ioprofilaxia e tra ta m e n to da doença m eningocócica re velaram alto grau de sensibilidade das am ostras ensaiadas a todos os agentes testados. A resistência à su lfa d ia zin a sódica, em testes realizados segundo as nor m as preconizadas pela Food a nd Drug A d m in istra tio n (F.D.A.), revelaram eleva do grau de resistência, p a rticu la rm en te dos m eningococos do grupo C.
IN TR O D U Ç Ã O
No q u a d ro d a s d o e n ç a s tra n s m is s ív e is , a s m e n in g o e n c e fa lite s o c u p a m u m lu g a r de d e sta q u e , t a n t o p e la fre q ü ê n c ia com o se m a n if e s ta m e g ra v id a d e do e s ta d o clínico,
q u a n to p e la p o ssib ilid a d e de o c o rre re m em s u rto s ep id êm ico s.
N ão a p e n a s b a c té ria s, m a s to d a u m a c o n sid e rá v e l v a rie d a d e de a g e n te s in fe c c io sos, com o v iru s, fu n g o s e p ro to z o á rio s p o d e m c a u s a r m e n in g o e n c e fa lite s, o q u e im
-* C o m u n icação d o Serviço de M icrobiologia e Im u n o lo e ia da U .E.R .J. e H o sp ital E sta d u a l Sãn S eb astião (D ire to r: D r. W ald y r T avares, D ire to r d a D ivisão M éd ica: Dr. L in a n d ro D ias e C hefe do L ab o rató rio d e P a to lo g ia C lín ic a : D r. Ja y m e K a c ) .
222
Rev. Soc. Bras. Med. Trop._________Vol. IX — N.° 5
p lic a n o u so de re c u rso s la b o r a to r ia is ap ro - p ia d o s p a r a a d e fin iç ã o e tio ló g ic a d a d o e n ça, c o n fo rm e a s u s p e ita clín ic a .
É d e fin id a a m e n in g o e n c e fa lite b a c te - r ia n a p u r u le n ta com o in fla m a ç ã o a g u d a d a s m e m b ra n a s q u e re c o b re m o sis te m a n erv o so c e n tra l, com re p e rc u ssõ e e s n o en cé- falo e n a m e d u la , a ssim com o a lte ra ç õ e s m a is o u m e n o s c a r a c te r is tic a s do líq u id o céfalo ra q u id ia n o (LC E) de o n d e se p o d e m iso la r b a c té ria s c a u s a d o ra s d a e n fe rm id a de <.™>.
E m 1970 e a n o s se g u in te s, a in c id ê n c ia de m e n in g o e n c e fa lite s n o E sta d o d a G u a n a b a r a p e rm a n e c e u e stá v e l, sem g ra n d e s oscilaçõ es a té o fim d e 1973, e x c e tu a n d o dois p sq u e n o s s u rto s no a n o de 1971, de j a n eiro a m a rç o e n o m ês de se te fn b ro . (Bo le tim E pid em io ló g ico , SE S P , 1971).
No e n ta n to , a p a r tir de 1971, c o m u n ic a ções p ro v e n ie n te s de o u tro s E sta d o s, p r in c ip a lm e n te do su l do p a ís, r e la ta v a m u m a fre q ü ê n c ia d a d o e n ç a b em a c im a do lim ite m á x im o e sp e ra d o , o c o rre n d o am p lo p re d o m ín io de caso s ro tu la d o s com o m e n in g ite m en in g o có cica.
No G ra n d e R io, q u e a b ra n g e a s z o n a s u rb a n a s e r u r a is d a c id a d e do R io de J a n e iro e á re a s lim ítro fe s d a b a ix a d a flu m i- n a n s e , o a n o de 1974 c a ra c te riz o u -se , n o p rim e iro s e m e stre , p o r o scilaçõ es a c im a do lim ite m á x im o e sp e ra d o , o c o rre n d o , a p a r t i r de ju n h o , u m n o tá v e l in c re m e n to do n ú m e ro de casos.
A m a io ria dos c a so s de m e n in g o e n c e fa lite s d a á r e a do G ra n d e R io é d r e n a d a p a r a o H o sp ita l E s ta d u a l S ão S e b a stiã o d a Se c r e ta r ia de S a ú d e do E s ta d o d a G u a n a b a r a , que fu n c io n a com o iso la m e n to p a r a d o e n ç a s in fe c c io sa s e p a r a s itá r ia s p a r a m u ito s p a c ie n te s p ro v e n ie n te s d e h o s p ita is d a re d e e s ta ta l (fe d e ra is e e s ta d u a is ) e p riv a d o s.
A p a r tir do m o m e n to em q u e a d o e n ç a m o stro u te n d ê n c ia a e le v a r se u s ín d ic e s n a n o ssa á re a , o H o s p ita l E s ta d u a l S ão S e b a s tiã o e o S erv iço de M icro b io lo g ia e Im u n o - lo g ia d a U n iv e rsid a d e do E sta d o d a G u a n a b a r a c o o rd e n a ra m seu s esfo rço s, u tiliz a n d o ele m e n to s c o m u n s a s d u a s in stitu iç õ e s, v i sa n d o o d ia g n ó stic o la b o ra to ria l, e stu d o dos a g e n te s eiológicos e d a s p o p u la ç õ e s ac o m e tid as.
Os p ro cesso s in feccio so s, com o r e s u lta n te de m ú ltip la s c a u s a s e en v o lv e n d o a g e n tes, h o sp e d e iro e m eio a m b ie n te , c o n s ti tu e m u m s is te m a d in â m ic o , s u je ito a m ú l
tip la s v a ria ç õ e s, m o rm e n te e m p e río d o s e p id êm ico s, o b rig a n d o o in v e s tig a d o r a u m a c o n tín u a o b se rv a ç ã o . As v a ria ç õ e s n e m sem p re são p rev isív eis, a ssim , o m a io r n ú m e ro p o ssív el de a g e n te s d eve s e r c o n tro la d o c u id a d o s a m e n te , e n ã o so m e n te o re s p o n sa b iliz a d o p e la a m p la m a io ria d e casos. C om e s ta v isão e p o r t r a t a r se de p ro b le m a d e S a ú d e P ú b lic a , a r o tin a p ro p o s ta p a r a o d ia g n ó stic o etio ló g ico de m e n in g o e n c e fa lite s b a c te ria n a s , fu n d a m e n to u s u a e fic á c ia n a s im p lic id a d e e ra p id e z do p ro c e s s a m e n to e fe tu a d o C om isto , v isa m o s o d ia g n ó stic o n ã o a p e n a s de N. m en in g itiã is, m a s a d is c rim in a ç ã o d e a m p la m a rg e m de m ic ro r- g a n ism o s p a ssív e is d e is o la m e n to a p a r tir do LC R dos p a c ie n te s a te n d id o s .
N a p re s e n te p u b lic a ç ã o , re la ta m o s a s o b se rv a ç õ e s a c u m u la d a s n o p e río d o p ré-ep id ê- m ico e e p id ê m ic o (1973-1975) do s u rto de m e n in g ite m e n in g o c ó c ic a n o G ra n d e R io, r e f e r e n te s a p a c ie n te s a te n d id o s , su b m çti- dos à p u n ç ã o lo m b a r e e v e n tu a lm e n te in te r n a d o s n o H o s p ita l E s ta d u a l S ão S e b a s tiã o (H E S S ).
M A TERIA L E M ÉTO D O S
P a cien tes: U tiliz a m o s os re g is tro s do la b o ra tó rio d e B a c te rio lo g ia d o H E SS, r e f e r e n te s ao s a n o s d e 1973 e 1974, p a r a o b te r a s fre q ü ê n c ia s m e n s a is d e p u n ç õ e s e e x a m es que a p re s e n ta v a m c e lu la rid a d e a lte r a d a (m a is d e 10 c é lu la s /m m ^ n a c o n ta g e m g lo b a l). C o n sid e ra m o s ú te is e s te s d a d o s p a r a r e a liz a r u m a e s tim a tiv a m e n s a l do n ú m e ro de c a so s su sp e ito s (p a c ie n te s p u n cio - n a d o s ) e n ú m e ro p ro v á v e l d e p a c ie n te s com m e n in g o e n c e fa lite s (LC R co m m a is de 10 c é lu la s /m m 8).
E n tre 2ll d e se te m b ro d e 1974 e 17 de ja n e ir o de 1975, f o ra m a te n d id o s , co m su s p e ita d e m a n in g o e n c e fa lite e su b m e tid o s à p u n ç ã o lo m b a r, 1.000 p a c ie n te s .
N a ad m issã o , co lh em o s os d a d o s d a id e n tific a ç ã o e a n o ta m o s o a sp e c to m a c ro sc ó pico do L C R (c la ro , o p a le sc e n te , tu rv o , pu- ru le n to e .h e m o r r á g ic o ) . E sp e c ia l a te n ç ã o fo i d e d ic a d a a o c o rrê n c ia d e a c id e n te s de p u n ç ã o , com p a s s a g e m d e s a n g u e ao líq u o r, no m o m e n to d a c o lh e ita .
Set.-Out., 1975
Rev. Soc. Bras. Med. Trop.
223
O e x a m e cito ló g ico c o n sistiu n a c o n ta g e m c e lu la r g lo b a l e e sp e c ífic a , p elo s m é to d o s c o n v e n c io n a is, se n d o os re s u lta d o s e x p re sso s, re s p e c tiv a m e n te , e m te rm o s de leu có cí to s /m m ' e p e rc e n tu a is re la tiv o s de lin fó c ito s e /o u p o lim o rfo n u c le a re s.
A b a c te rio s c o p ia e r a r e a liz a d a a p a r t i r d o s e d im e n to o b tid o p e la c e n trifu g a ç ã o do LC R a 3.000 rp m , p o r 20 m in u to s . E s p a lh a d a u m a g o ta e m lâ m in a a d e q u a d a m e n te lim p a , e r a o e sfre g a ç o fix a d o pelo c a lo r e c o ra d o pelo m é to d o d e G ra m (m o d ific a ç ão de K o p e llo f-B e e rm a n ), d e a c o rd o com C o h n , B a rth o lo m e w & J e n n is o n (8). T ã o logo o b tid o , o r e s u lta d o do e x a m e b ac te rio sc ó p ico e r a e n v ia d o à e n fe rm a ria .
A c u ltu r a e r a f e ita a p a r t i r do se d im e n to do LCR, c o lh id o com p ip e ta e s té ril (0,1 a 0,2 m l.) e e s p a lh a d o n a s u p e rfíc ie dos m eio s d e c u ltu r a co m a p r ó p r ia e x tre m id a de d a p ip e ta . O te m p o d e c o rrid o e n tr e a c o lh e ita e s e m e a d u ra do L C R situ o u -se e n tr e 30 m in u to s a té u m m á x im o d e l h o ra . Os cu ltiv o s fo ra m e fe tu a d o s n o s m eio s “C o lu m b ia A g a r B a s e ” (BBL) com s a n g u e de c a rn e iro a 5% , c h o c o la ta d o , s u p le m e n ta d o com “Is o v ita le x -e n ric h m e n t” (BBL) ou com su p le m e n to d e L a n k fo rd , a 2% ( « ) e a g a r L e v in tn a l i^), d e p a r tic u la r im p o r tâ n c ia n o is o la m e n to d e h em ó filo s.
A m bos os m eio s e ra m d is trib u íd o s , em c a m a d a in c lin a d a , p o r tu b o s 16x180, que, u m a vez se m e a d o s, e ra m in c u b a d o s em e s tu f a b a c te rio ló g ic a , e m l a t a 'h e rm é tic a m e n - te fe c h a d a , n a q u a l e s ta b e le c ía m o s a tm o s f e r a d e C 0 2 (d e 3 a 4% ) p e la q u e im a de u m a v e la e co n d içõ es s a tis f a tó r ia s de u m i d a d e g ra ç a s a p e q u e n o re c ip ie n te c o n te n d o a lg o d ã o e m b e b id o e m á g u a . As c u ltu r a s n e g a tiv a s e ra m o b s e rv a d a s p o r a té 48 h o ra s , a p ó s o q u e e r a m d e s c a rta d a s .
A id e n tific a ç ã o dos m ic ro rg a n is m o s ini- ciav a-se p e la o b se rv a ç ã o d a s c a r a c te r ís tic a s c o lo n ia is, p re s e n ç a e tip o d e h e m ó lise e o c o rrê n c ia e a b u n d â n c ia d e c re s c im e n to em u m o u em a m b o s os m eio s de c u ltu r a . E m p ro sse g u im e n to , e r a re a liz a d o o te s te d a o x id a se , p o r m o d ific a ç ã o d a té c n ic a de K ovacs, c o n s is tin d o e m e s p a lh a r, so b re p e q u e n a á r e a eiíi p a p e l d e filtro , u m a co lô n ia do g e rm e , p in g a n d o em se g u id a , u m a g o ta de so lu ção 0,5 a 1% de o x a la to de p a ra d i- m e til fe n ile n o d ia m in a (D IF C O ).
As c a r a c te r ís tic a s m o rfo -tin to ria is e ra m e n tã o a p re c ia d a s p e la o b se rv a ç ã o m ic ro s
c ó p ica d e e sfre g a ç o s c o ra d o s p e lo m étodo de G ra m (m o d ific a ç ão de K o p ello f-B eerm an ).
Os d ia g n ó stic o s b acte rio ló g ic o s efetuados o b e d e c e ra m ao s se g u in te s c rité rio s :
Neisseria m eningitidis: dip lo co co s gram
n e g a tiv o s, o x id ase p o sitiv o s e co m provas de f e rm e n ta ç ã o d e c a rb o id ra to s , re a liz a d as em tu b o s com 3 m l. de “C y s tin T ry p tic a se A g a r” (BBL) com 1% de glicose, sacaro se, m a lto s e e la c to se , a p re s e n ta n d o re a ç õ e s po s itiv a s p a r a a glicose e m a lto se .
As a m o s tra s de N. m en in g itid is assim d e fin id a s fo ra m re p ic a d a s em a g a r M uel- le r-H in to n (BBL) s a n g u e de c a rn e iro a 5% ou e m GC a g a r com 2% de su p le m e n to de L a n k fo rd U6), m a n tid a s a 37°C p o r 24 h o ra s , e m a tm o s fe ra d e C 0 2 e e n tã o r e a liz a d a a so ro lo g ia p o r té c n ic a de a g lu tin a ç ã o em lâ m in a , u tiliz a n d o soros a n ti- m e n in g o c o c o s g ru p o s A, B e C (In s titu te P a s te u r, P a r i s ) . C o n sid e ra m o s d u a s c a te g o ria s de a m o s tra s n ã o g ru p a d a s : a s auto- a g lu tin á v e is — que a g lu tin a r a m q u a n d o te s ta d a s e m so lu ção s a lin a — e a s n ã o gru- p á v e is — que n ã o a g lu tin a r a m com q u a is q u e r dos so ro s te s ta d o s .
P neum ococos: d iplococos g ra m positivos,
c a u s a n d o a lfa -h e m ó lise (em a g a r sa n g u e ) e d e s c o ra m e n to n o m eio C.A.B. S em ead o s em a g a r sa n g u e , a p r e s e n ta r a m p o sitiv id a d e ao te s te d e in ib iç ã o do c re sc im e n to p e la o p to q u in a (c lo re to d e e til h id ro -c u p re ín a ), em d isco s de 50 n g .
E nterobactérias e P seudom onas sp
b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s, que re p ic a d o s em a g a r e o sin a -a z u l d e m e tile n o (D IFCO ) a p r e s e n ta r a m c re sc im e n to , sen d o o te s te d a o x id ase, se p o sitiv o , in d ic a tiv o d e P seu d o m o n a s ou a lg u n s o u tro s g ru p o s b a c te ria - n o s (17). O s b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s cujo te s te d a o x id a se m o stro u -se n e g a tiv o , e ra m e n tã o su b m e tid o s ao s te s te s de fe rm e n ta ç ã o d a la c to se e g licose, u tiliz a ç ã o d a u ré ia , p ro d u ç ã o d e HiS e in d o l e p ro v a d a m o b ilid a de, c o n fo rm e o e sq u e m a su m á rio d e id e n ti fic a ç ã o d e e n te ro b a c té ria s p ro p o sto p o r S u a s s u n a & S u a s s u n a <m).
224
Rev. Soc. Bras. Med. Trop._________Vol. IX .—>• N.o 5
n eiro a 5% , a p r e s e n ta r a m te s te de sa te li- tism o 12) p o sitiv o . A c u ltu r a de e stafilo co co u tiliz a d a com o fo n te de f a to r V c o rre s p o n d eu a a m o s tra Staphylococcus aureus 6538 P (A T C C ).
Os cocos g ra m p o sitiv o s d a fa m ília
Mi-crococacceae (Staphylococcus e
Micro-coccus) e os Streptococcus a lf a h em o lític o s, fo ra m r o tin e ir a m e n te c o n sid e ra d o s com o g erm es de c o n ta m in a ç ã o .
Testes de sensibilidade aos agentes an-tim icrobianos:
u ifu sa o em a g a r: u tiliz a m o s o m eio de M u e lle r-H in to n (B B L) s a n g u e de c a rn e iro a 5% , d is trib u íd o em p la c a s d e P e tri, n a e sp e ssu ra de 5 m m , e a d o ta n d o , n o s te ste s, a fa s ta m e n to , e n tr e os discos, d e 3 cm . e d e ste s à b o rd a d a p la c a , a d is tâ n c ia de 2 cm .
Os in ó cu lo s fo ra m p a d ro n iz a d o s p a r a a o b te n ç ã o de c re s c im e n to q u a se c o n flu e n te , p e la d ilu ição de u m a a lç a d a do c re sc im e n to de, 24 h s. em c ald o M u e lle r-H in to n (B B L ), em 3 m l. d e so lu ção s a lin a . As p la c a s e ra m e n tã o se m e a d a s com “s w a b ” em b eb id o n a su sp e n sã o em s a lin a e p re ssio n a d o n a s p a re d e s do tu b o , v isa n d o r e t i r a r o excesso de líquido.
F o ra m u tiliz a d o s os s e g u in te s a n tim ic ro - b ia n p s: P e n ic ilin a G,, C lo ra n fe n ic o l, A m pi- cilin a, K a n a m ic in a , G e n ta m ic in a , C efalo ti- n a , R ifa m p ic in a , M in o c ic lin a e S u lfa d ia z i- n a . A m eto d o lo g ia a d o ta d a , c o n c e n tra ç õ e s de a n tim ic ro b iá n ò s n o s d isco s e c rité rio s de in te rp re ta ç ã o dOs te s te s fo rà m os p ro p o sto s p e la “ F o o d a n d D ru g A d m in iá tra tiõ h ’' tf).
Sensibilidade à S u lfa d ia zin a por dilui ção em p la ca s: . u sa m o s . o m eio u tiliz a d o p a r a o te s te d e .d ifu s ã o em . a g a r, a d ic io n a do do s a l sódico d e s u lfa d ia z in a (F a rm itá - lia ) , n a s c o n c e n tra ç õ e s fin a is d e 1,0; 10,0 e 100,0 ( ig /m l.,
Os in ó c u lo s u tiliz a d o s fo ra m a n á lo g o s aos a d o ta d o s n o te s te d e d ifu s ã o e m a g a r, sen d o c a d a a m o s tr a s e m e a d a e m p la c a s a d ic io n a d a s d e s u lfa d ia z in a e p la c a s de co n tro le, d e s titu íd a s do a n tim ic ro b ia n o . Só fo ra m c o n s id e ra d a s sen sív e is a s a m o s tra s que, c re sc e n d o n o c o n tro le , m o s tr a r a m a u sê n c ia do m eio a d ic io n a d o d e su lfa , a p ó s 24 'h o ras de in c u b a ç ã o e m a tm o s fe ra de
co*.
RESU LTA D O S
No p e rio d o r e f e r e n te ao p re s e n te e stu d o , seg u in d o a r o tin a d e s c rita , iso la m o s 356 a m o s tra s b a c te ría n a s , c o rre s p o n d e n te s aos s e g u in te s d ia g n ó stic o s: Neisseria m eningi-tidis, 2 8 1; p n eu m o co co s, 26: b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s, 18; h e m ó filo s, 22; e s tre p to - coco b e ta -h e m o lític o , l e e n te ro c o c o , 1 a m o s tra .
C o n sid e ra n d o a id a d e d os p a c ie n te s (T a b e la I) e o is o la m e n to d e N. m en ingitidis^
e n c o n tra m o s 83% de c aso s n o g ru p o e tá rio d e 0 — 25 a n o s, c o n c e n tra n d o -s e o m a io r n ú m e ro de c a so s e n tr e os 6 — 10 an o s. Q u a n to a o s p n eu m o co co s, 42% d os caso s o c o rre ra m n o g ru p o de 0 — 1 a n o , a in d a o c o rre n d o is o la m e n to s a té os 20 an o s, e d o is caso s, t a n t o n a f a ix a de 31 — 35 a n o s q u a n to e m 41 — 45 an o s. D os a c h a d o s d e h e m ó filo s, 63% s itu a ra m -s e n o g ru p o de 0 — 1 a n o , 6 c a so s e n tr e 2 — 10 a n o s, e dois c a sos d e is o la m e n to em p a c ie n te s com id a d e s d e 23 e 58 an o s. No q u e se re fe re a o s b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s, em q u a se 50% dos ca so s f o ra m iso la d o s do g ru p o d e 0 — 1 a n o , em 22% d o s caso s e n tr e 2 — 10 a n o s e os d e m a is, d is trib u íd o s e n tr e os g ru p o s e tá rio s re s ta n te s .
A fre q ü ê n c ia d e d e fin iç ã o e tio ló g ic a , c o n s id e ra d a a c ito m e tria g lo b al, foi d e 3% n o s LC R e n tr e 0 — 10 c e ls ./m m 8, d e 16% e n tr e 11 1000 c e ls ./m m 3 e 72% n a q u e le s a c im a d e 1000 c e ls ./m m ' (T a b e la I I ) .
Q u a n to à p ro c e d ê n c ia d o s p a c ie n te s dós q u á ís iso la m o s JV. m en in g itid is; 58% re s i d e m n a G u a n a b a r a , 38,5% n o E s ta d o do R io d è J a n e ir o e 3,5% n ã o tiv e r a m a p u r a d a s u á re s id ê n c ia (T a b e la I I I ) .
D a s a m o s tr a s , de N .: m en in g itid is iso la d a s, 144(51% ) p e rte n c e m ao g ru p o so ro ló gico A , 5 (2% ) ãO g ru p o B, 42 (14% ) ao g ru p o
c
é 12 (4% ) c o n s id e ra d a s líâ d tip á - veis p elo s so ro s d isp o n ív e is (T abefo*T V ).Os re s u lta d o s do te s te d e s e jig ib ilid a d e ao s a g e n te s a n tim ic ro b ia n o s , e m disco, r e v e la ra m , e m 44 a m o s tra s d e N. m en in g itid is
te s ta d a s , s e n s ib ilid a d e a to d o s os a g e n te s u tiliz a d o s, e x c e to 1 a m o s tr a d e m o d e ra d a se n sib ilid a d e e l a m o s tr a re s is te n te à K a n a m ic in a (T a b e la V ) .
Set.-Out., 1975
Rev. Soc. Bras. Med. Trop.
225
T a be la I — C o rre la ç a o e n tr e g ru p o e tá rio e iso la m e n to d e m ic ro rg a n is m o s do LCR.
G ru p o e tá rio (a n o s)
M icro rg a n ism o s
N e isse ria P n eu m o co co H em ófilo BG N *
0 — 1 19 11 14 9
2 — 5 44 2 4 2
6 — 10 60 2 2 2
11 — 15 43 3 — —
16 — 20 41 2 —
21 — 25 25 — 1 —
26 — 30 14 — — 1
31 — 35 9 2 — 1
36 — 40 8 — — —
41 — 45 2 2 — —
46 — 50 5 — — 1
51 e m a is 5 — 1 2
ig n o ra d o 6 2 — —
TO TA L 281 26 22 18
* e n te ro b a c té ria s e b a s to n e te s g ra m n e g ativ o s oxldativos.
c e n tra ç õ e s d e 100 u g /m l, 100% r e s is te n te s à 1 n g /m l. e 44% sen sív e is a 10 u g /m l. (T a b e la V I ) .
As ta x a s de re s is tê n c ia à s u lfa d ia z in a , c o n w m e o g ru p o so ro ló g ico d e m en in g o co - co (A, B e C ) , f o ra m de 20,5% n o g ru p o A, 66% n o g ru p o B , 98% n o g ru p o C e 50% n a c a te g o ria d a s n ã o g r u p a d a s (a u to a g lu tin á - veis e n ã o tip áv eis> , c o n fo rm e a T a b e la V II.
O b se rv a n d o a d is trib u iç ã o m e n s a l d e c a sos, v e rific a m o s q u e, de ja n e ir o d e 1973 a ju n h o d e 1974, o c o rre ra m e n tr e 29 e 67 ca-' sos s u sp e ito s i de m e n in g o e n c e fa lite . N e ste m e sm o p e río d o , a fre q ü ê n c ia de c a so s i n te r n a d o s v a rio u e n tr e 26 a 48 c a so s p o r m ês, co m e x ceção d e ju lh o de 1973, o n d e o c o rre r a m c e rc a d e 2 in te rn a ç õ e s p o r d ia . A p a r t i r d e ju lh o d e 1974, o n ú m e ro d e c a so s p o r d ia elevou-se, se n d o d e 2,5 c aso s em m é d ia n a q u e le m ês, e a tin g in d o o c lím a x e m j a n e iro d e 1975, com a m é d ia d e 10 c a so s p u n c io n a d o s e 6 in te rn a d o s , p o r d ia . E m fe v e re iro s u c e d e u n o tá v e l d ec lín io n a f r e q ü ê n c ia d e c a so s s u sp e ito s e c aso s in t e r n a dos (m é d ia d e 4 p u n ç õ e s e 3 in te rn a ç õ e s , p o r d ia ), o q u e c o rre sp o n d e a m e n o s d a m e ta d e d a s o c o rrê n c ia s d e ja n e ir o (G rá fic o I).
D1SUUSSAO
E xa m e bacterioscópico do LCR: E m d e
c o rrê n c ia d a p o ssib ilid a d e de o b ter-se d ia g n ó stic o etio ló g ico p reco ce, v isa n d o in s ta la ç ã o d e te r a p ê u tic a e s p e c ífic a e a v a lia ç ão d a ev o lu ção e p ro g n ó stic o clínicos, to rn o u -se ro tin e iro , n o p ro c e s s a m e n to la b o ra to ria l d a s m e n in g o e n c e fa lite s , a o b serv ação m i cro sc ó p ic a do s e d im e n to do LCR, g e ra lm e n te c o ra d o pelo m é to d o d e G ra m e su a s v a ria ç õ e s ou p elo a z u l de m e tile n o , com a fin a lid a d e p re c íp ü a de p r o n ta re s p o s ta ao clín ico (s ,»).
\
t a be l a I I — C o rre la ç ã o e n tr e d e n s id a d e c e lu la r dos LC R e x a m in a d o s e fre q ü ê n c ia d e is o la m e n to de m ic ro rg a n ism o s.
C ito m e tria g lo b al
(célu las/m m * ) N ú m ero de caso s
M ic ro rg a n ism o s iso lad o s
T O T A IS
N. m en in g itid is D. pneum oniae H aem ophilus sp. B G N *
0 — 10 204 5 ( 2,5% ) 1 (0,5% ) — 1 (0,5% ) 7 ( 3 % )
11 — 100 117 9 ( 7,5% ) 2 (1,5% ) — 4 (3% ) 15 (12% )
101 — 500 112 7 ( 6,5% ) 6 (5,5% ) — 1 (1% ) 14 (13% )
501 — 1000 69 9 (13% ) 1 (1,5% ) 6 (8,5% ) 3 (4,5%) 19 (27,5% )
> 1000 388 247 ( 63,5%) 13 (3,5% ) 16 (4% ) 7 (2% ) 283 (72% )
sem re g istro 110 4 ( 3,5% ) 3 (3% ) — 2 (2% ) 9 ( 8 % )
TO TA IS 1000 28il (28% ) 26 (3% ) 22 (2% ) 18 (2% ) 347 (35% )
Set.-Out., 1975___________ Rev. Soc. Bras. Med. Trop._____________________ 227
T a be la I I I — C o rre la ç ã o e n tr e iso la m e n to s d e N. m en in g itid is e lo c a l d e dom icílio dos
p a c ie n te s .
D o m icílio M e n in g ite m e n in g o c ó c ic a (% )
G u a n a b a r a 163 58,0%
R io d e J a n e ir o 108 38,5%
Ig n o ra d o 10 3,5%
TO TA L 281 100,0%
T a b e la IV — D isc rim in a ç ã o so ro ló g ica d a s a m o s tra s de N. m enin g itid is
G ru p o sorológico N .° d e a m o s tra s (% )
A 144 51%
B 5 2%
C 42 14%
n ã o -g ru p á v e is 12 4%
a u to -a g lu tin á v e is 43 15%
n ã o te s ta d a s 35 12%
TO TA L 281
. í ' 1
100%
T a b e la V — A ção d e v á rio s a n tim ic ro b ia n o s so b re 44 a m o s tra s de N. m eningitidis, u tili z a n d o m é to d o d e d ifu sã o em a g a r (K irb y & B a u e r ) .
A g e n te s
a n tim ic ro b ia n o s
A m o stra s
S e n sív e is
n .° (%>
M o d e ra d a s e n sib ilid a d e
n .° (% )
R e s is te n te s
n .° (%>
P E N IC IL IN A G 44 (100) 0 0
K A N A M ICIN A 42 (95) 1 (2,5) 1 (2,5)
C LO RA N PEN ICO L 44 (100) 0 0
A M PIC IL IN A 44 (100) 0 0
R IF A M P IC IN A 44 (100) 0 0
M IN O C IC LIN A 44 (100) 0 0
G E N T A M IC IN A 44 (100) 0 0
c e f a l o t i n a 44 (100) 0 0
228
B ey. Soc. Bras. Med. Trop.
Vol. IX — N.o 5
T a be la V I — A ção d e d iv e rsa s c o n c e n tra ç õ e s d e s u lfa d ia z in a só d ic a so b re 96 a m o s tra s de
N. m eningitidis.
C o n c e n tra ç õ e s (|xg/m l.)
A m o stra s 1 10 100
n .° (% ) n.o (% ) n .° (% )
R e siste n te s 96 (100) 54 (56) 0
S en sív eis 0 42 (44) 96 (100)
A ssim é que M c C a rty (19) e B rio d y <5> a p o n ta m , d e n tr e a lg u m a s d a s c a u s a s d e e r ro n a a v a lia ç ã o b a c te rio sc ó p ic a do LCR, a d e m o ra n a fix a ç ã o dos esfre g a ç o s, p e rm i tin d o a u tó lise d e c e rto s m ic ro rg a n ism o s, com o n e issé ria s, h em ó filo s, e tc . P o r o u tro lad o , é c o n h e c id a a in te r f e r ê n c ia n o c iv a de ra d ic a is ácid o s n a s té c n ic a s c o m u n s d e co lo ração , se n d o e s ta co n d iç ã o n o rm a lm e n te e n c o n tra d a em e x su d a to s, pelo a c ú m u lo de ácido lá tic o e o u tro s p ro d u to s (2°).
E v id e n te m e n te , ta is v a riá v e is p o d e m c o m p ro m e te r s e ria m e n te a fid e lid a d e e c re d ib ilid a d e de d ia g n ó stic o s etio ló g ico s de m e n in g o e n c e fa lite s q u e se b a se ie m e x clu siv a m e n te em a c h a d o s b a c te rio sc ó p ico s, le v a n d o à c o n fu sã o d ia g n o s tic a , m á o r ie n ta ção c lín ic a e e rro s n a a v a lia ç ã o ep id em io - lógica d a d o en ça.
N a T a b e la V III, p o d e m o s v e rific a r que, d e n tre os tr ê s a g e n te s b a c te ria n o s m a is fre q ü e n te s em m e n in g o e n c e fa lite s , os
diplo-cocos g ra m n e g a tiv o s a p r e s e n ta m o m a io r p e r c e n ta l (51% ) d e a c h a d o s c o n c o rd a n te s e n tr e b a c te rio s c o p ia e c u ltu ra , b e m com o o m a io r p e r c e n tu a l (38% ) de b a c te rio s c o p ia s fa lso -n e g a tiv a s. Q u a n to ao s d a d o s de b a c te rio s c o p ia c o n f lita n te s com o cu ltiv o , v a ria m de 16% p a r a os d ip lo co co s g ra m n e g a tiv o s a té 57% p a r a os d ip lo co co s g ra m p o sitiv o s. D e s ta fo rm a , to rn a -s e c la r a a n í tid a te n d ê n c ia d a b a c te rio sc o p ia , caso s e ja c o n s id e ra d a com o p a r â m e tr o s u fic ie n te p a r a d e fin ir o d ia g n ó stic o etiológico, em a t r i b u ir fa ls a s etio io g ias.
P o r o u tro lad o , se to m a rm o s e m c o n ju n to os a c h a d o s c o n f lita n te s e os a c h a d o s fa lso -n e g a tiv o s d a b a c te rio s c ip ia , v e rific a re m o s q u e a m a rg e m d e e rro d a té c n ic a é m u ito e le v a d a , v a ria n d o d e 49% (d ip lo co cos g ra m n e g a tiv o s) a 71% (diplococos g ra m p o sitiv o s). A ssin a la -se q u e os n o s sos a c h a d o s d e b a c te rio s c o p ia s fa lso -n e g a tiv a s são p r a tic a m e n te su p e rp o n ív e is a q u e
T a b e la V II — F re q ü ê n c ia de re s is tê n c ia à s u lfa d ia z in a só d ic a (10 n g /m l.) e m re la ç ã o ao g ru p o sorológico d e m en in g o co co .
G ru p o s so rológicos
A B C n ã o -g ru p á v e is a u to -a g lu t.
N.° de a m o s tra s 39 3 37 3 14
R e siste n te s 8 2 36 1 7
F re q ü ê n c ia de
Set.-Out., 1975
Rev. Soc. Bras. Med. Trop.
229
T a be la V III — C o m p a ra ç ã o e n tr e os re s u lta d o s de b a c te rio s c o p ia (G ra m ) e os a c h a d o s
d e c u ltu ra , em 142 líq u o re s em q u e se isolou a g e n te b a c te ria n o .
M ic ro rg a n ism o s N .° de c u ltu ra s B a c te rio sc o p ia s iso lad o s p o sitiv a s
c o n c o rd a n te s c o n flita n te s n e g a tiv a s
N. m en in g itid is 111 57 (51% ) 18 (16 ) 36 (33% )
D. p n eum oniae 7 2 (28,5% ) 4 (57% ) 1 (14,5% )
b a s to n e te s g ra m
n e g a tiv o s * 24 10 (42% ) 10 (42% ) 4 (16% )
TO TA L 142 69 (48,5% ) 32 (22,5% ) 41 (29% )
♦ in c lu e m h e m é fiio s, e n te ro b a c té ria s e b a sto n e te s g ra m n e g ativ o s o x idativos.
les c ita d o s p o r B ry o d i, em 1974 (5), que p u b lic a re s u lta d o s de 38% p a r a d iplococos g ra m n e g a tiv o s, 16% p a r a b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s e 14% p a r a os dip lo co co s g ra m po sitiv o s.
F a r a a v a lia rm o s se a s m a rg e n s de e rro d e te c ta d a s s e ria m in tr ín s e c a s ao m é to d o ou d e c o rre n te s de f a lh a s d e o b se rv a ç ã o ou de m a n im u la ç ã o té c n ic a , se le c io n a m o s 181 b a c te rio sc o p ia s d e LC R com c u ltu r a s n e g a tiv a s, r e a liz a d a s n o m e sm o p e río d o e com os m e sm o s c o ra n te s e p ro c e d im e n to s té c n ico s a d o ta d o s n o s e x a m e s d isc rim in a d o s n a T a b e la V III.
E m te rm o s de d e n s id a d e c e lu la r, ta l a m o s tra g e m d e LC R e r a c o m p o sta , em 49% , p o r líq u o re s e n tr e 0 — 100 c é lu la s /m m , em 28% , e n tr e 101 — 1000 c e ls ./m m 3 e e m 23% , a c im a d e 1001 c e ls ./m m 3. E m 70% d e ste s líq u o res, os re s u lta d o s d e b a c te rio s c o p ia e c u ltu r a fo ra m c o in c id e n te s (a m b o s n e g a ti vos) , o q u e a te s ta a q u a lid a d e técnica* d a o b se rv a ç ã o e a s lim ita ç õ e s do m éto d o .
No q u e diz re s p e ito à d is c rim in a ç ã o dos r e s u lta d o s d e b a c te rio s c o p ia c o n flita n te s com a c u ltu r a (T a b e la V I I I ) , p a r a os d iplococos g ra m p o sitiv o s, o e rro c o n sistiu , em 3 casos, em a tr ib u ir g ra m n e g a tiv id a d e ao g erm e, e e m se g u id a , e n q u a d rá -lo n a c a te g o ria m o r- fo -tin to ria l m a is s e m e lh a n te e, n u m e ric a m e n te , fre q ü e n te : “dip lo co co s g ra m n e g a tiv o s ”. É s a b id a a a c e n tu a d a te n d ê n c ia à g ra m -ia b ilid a d e a p r e s e n ta d a p elo s p n e u m o - cocos, q u e te n d e m a a s s u m ir, à s e m e lh a n ç a
dos esta filo c o c o s, co lo ra ç ã o g ra m n e g a tiv a em e x s u d a to s p u ru ie n to s . T a l te n d ê n c ia é m in im iz a d a q u a n d o u tiliza-se, com o o fize m o s r o tin e ira m e n te , so luções d e b ic a rb o n a to
de sódio n a co lo ra ç ã o de G ra m (m o d ific a ção de K o p e lo ff-B e e rm a n ).
Q u a n to ao s b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s, em 6 caso s, o e rro c o n s is tiu e m a trib u ir-lh e s m o rfo lo g ia de “d ip lo co co s”. Com o j á e s ta b elecid o n a lite r a tu r a , ,&■A c e n tu a d a a te n d ê n c ia do g ê n e ro H aem ophilus ao pleom or- fism o , com fo rm a s cocóides, d e lic a d a s e de c o lo ra ç ã o b ip o la r, c a u sa n d o , conj fre q ü ê n cia, e rro s de a p re c ia ç ã o (5, 27).
E m re la ç ã o ao s d iplococos g ra m n e g a ti vos, em 9 caso s, os a c h a d o s c o n flita n te s de b a c te rio s c o p ia e c u ltu r a re s u lta r a m de a tr i b u ir-se g ra m -p o sitiv id a d e ao g erm e v isu a li zado, e e m 6 casos, c o n fu n d i-lo s com fo rm a s cocóides de b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s.
pe-230
Rev. Soc. Bras. Med. Trop._________Vol. IX — N .° 5
4C3PIT ÍL S S T A Dm SXO SÜ3ASTIX0 - M ::;<C3TCLCGIi E 1.-7XICL.0HÍL U .E .O . O r á f i e o
-o
o
5
«Ü
los p rin c ip a is -a g e n te s b a c te ria n o s en v o lv i dos no q u a d ro in feccio so , p e r m itia e s ta b e lecer d ia g n ó stic o s p re s u n tiv o s e m te m p o r e la tiv a m e n te c u rto e com g ra n d e m a rg e m de a c e rto s, com in d is c u tív e is b e n e fíc io s p a r a os p a c ie n te s.
P a ra le la m e n te à u tiliz a ç ã o d e t a l esq u e m a, a d o ta m o s p ro c e d im e n to s q u e p re v ia m a s e m e a d u ra do LCR em c u rto esp a ç o d e te m po ap ó s a c o lh e ita , p e la a tiv id a d e d iu tu r n a c o n tín u a , p ro x im id a d e e in te g ra ç ã o do la b o ra tó rio com a s e q u ip es d e p la n tã o n a a d m issã o de caso s su sp e ito s.
A u tiliz a ç ã o de a tm o s fe ra de CO- p a r a a in c u b a ç ã o dos m eio s j á sem ead o s, rev elo u - se té c n ic a b a s ta n te sim p les, b a r a ta e eficaz. R e c e n te m e n te , Ja m e s-H o lm q u ist e t al. U 5', re a liz a n d o e stu d o c o m p a ra tiv o de a lg u m a s té c n ic a s d e s tin a d a s a fo rn e c e r a a tm o s fe ra d e CO., p u d e ra m v e rific a r a n ítid a su p e rio rid a d e do m é to d o d a v e la so b re os d em ais, p a r tic u la r m e n te p a r a r e p r e s e n ta n te s do g ê n e ro Neisseria. P o r o u tro lad o , a u tiliz a ç ã o de a tm o s fe ra de CO2 a 3-4% é e x tre m a m e n te b e n é fic a ao iso la m e n to de h e m ó filo s (2. 10> 2T>,
de e stre p to c o c o s e d e p n eu m o co co s <4), a lém de n á o in te r f e r ir n o c re s c im e n to de o u tro s m ic ro o rg a n ism o s e n c o n tra d iç o s em m e n in g o e n c e fa lite s p u ru le n ta s .
No que diz re s p e ito à u tiliz a ç ã o de tu b o s de 16x180 p a r a a c o n d ic io n a r os m eios, em su p e rfíc ie in c lin a d a , e m b o ra n ã o n o s p a r e ç a te r in te rfe rid o s ig n ific a tiv a m e n te n a e fic á c ia do m éto d o , c e r ta m e n te n ã o c o n trib u iu p a r a que fosse m in im iz a d o o p ro b le m a de c a ra c te riz a ç ã o d e c o n ta m in a n te s o u a u m e n ta d a s a s c h a n c e s d e is o la m e n to em líq u o
re s c o n te n d o po u co s g e rm e s v iáv eis, o que p o d e ria d e c o rre r d a u tiliz a ç ã o d e p la c a s de P e trl.
C om o d e m o n s tra a T a b e la II, o e sq u e m a de p ro c e s s a m e n to b a c te rio ló g ic o a d o ta d o p e rm itiu -n o s o b te r a lto s p e rc e n tu a is de iso la m e n to de a g e n te s b a c te ria n o s , p a r tic u la r m e n te n a fa ix a de LC R com c e lu la rid a d e
a c im a de 1001 c é lu la s /m m 3, b e m com o sig n if ic a tiv a t a x a d e iso la m e n to s (3% ) em L C R cla ro s, com c o n ta g e n s c e lu la re s v a r ia n do d e zero a 10 c é lu la s /m m 3. D e s ta fo rm a , p a re c e -n o s c o n firm a r-s e a v a lid a d e do p r o c e s s a m e n to b a c te rio ló g ic o de to d a a m o s tra de LCR, m e sm o se d e fin id a m a c ro sc o p ic a- m e n te com o “líq u o r c la ro ”, p a r tic u la r m e n te q u a n d o , n a c ito m e tria , a p r e s e n te g ra n u ló - cito s.
Q u a n to ao p a d rã o d e c re s c im e n to b ac- te r ia n o n o s m eio s u tiliz a d o s, fo i p o ssív el ob s e rv a rm o s que, de 286 a m o s tra s d e N. m e n in g itid is is o la d a s de LCR, 71 (25% ) c re sc e r a m e x c lu s iv a m e n te e m C.A.B., e n q u a n to 215 (75% ) d ese n v o lv e ra m -se ig u a lm e n te b em a g a r L e v in th a l. D e s ta fo rm a , re s s a lta m o s a im p o r tâ n c ia d o -m eio C.A.B., em n o s s a ro tin a , ao s u p r ir a s e x ig ê n c ia s c u ltu r a is de s ig n ific a tiv a p a rc e la d e a m o s tra s d e N eisse ria m eningitidis.
Set.-Out., 1975
Rev. Soc. Bras. Med. Trop.
231
Um a vez iso la d o s em a g a r L e v in th a l, e ra m os h e m ó filo s re p ic a d o s em p la c a s de a g a r M u e lle r-H in to n s a n g u e a 5% p a r a a re a liz a ç ã o do te s te d e s a te litis m o , o que fa- c u lto u -n o s a v a lia r a e fic á c ia do a g a r s a n g u e e m p e r m itir o c re s c im e n to d a s a m o s tra s iso la d a s de LCR. M esm o em 48 h o ra s de ob se rv a ç ã o , d e n tr e 25 a m o s tra s a ssim rep i- c a d a s, n e n h u m a d e la s desen v o lv eu -se, e x c e to em to rn o do p o n to d e in o c u la ç ã o e c re s c im e n to d a c u ltu r a de Staphylococcus au-reus 6538P.
T a is re s u lta d o s a p e n a s c o n firm a m a li t e r a t u r a p e r tin e n te , pois, com o s a lie n ta m A le x a n d e r (2) e Y o u n g (2 7 ), q u a se to d o s os h e m ó filo s, e s p e c ia lm e n te o m a is fre q ü e n te e m m e n in g o e n c e fa lite s (H aem ophilus in-flu e n z a e ), re q u e re m os fa to re s X e V p a ra o se u c re sc im e n to , sen d o re c o m e n d á v e l o a c ré sc im o , ao a g a r sa n g u e , do f a to r V (di- fo s fo p irid in a n u c le o tíd e o — D P N ). C o n ti n u a m a in d a os a u to re s , re s s a lta n d o que p a r tic u la r m e n te n a b a c te rio lo g ia d a s m e n in g o e n c e fa lite s , o u so de a g a r L e v in th a l, p a r a o iso la m e n to d e h em ó filo s, to rn a -s e re c o m e n d á v e l, p e la s ra z õ e s d isc u tid a s.
Q u a n to ao s p n eu m o co co s, e n te r o b a c té r ia s e d e m a is m ic ro rg a n is m o s iso la d o s de LCR, n ã o d e te c ta m o s n e n h u m a a ç ã o in ib i- d o ra a p a r e n te d os m eio s de c u ltu ra , d e s e n volvendo-se ig u a lm e n te b em em a m b o s os m eio s. A p e n a s c a b e r e s s a lta r que os p n e u m ococos, q u a n d o c re sc e n d o em C.A.B., r e v e la m a sp e c to co lo n ia l e p a d rã o de hem ó- lise b a s ta n te p e c u lia re s, o r ie n ta n d o o d ia g n ó stic o p re s u n tiv o .
No q u e c o n c e rn e à c a ra c te riz a ç ã o b io q u ím ic a -das a m o s tra s de N. m en in g itid is
iso la d a s, in c lu ím o s, n a n o ssa ro tin a , o te s te de fe rm e n ta ç ã o d e la c to se em p a ra le lo ao s d a glicose, m a lto s e e sa c a ro se . A u tiliz a ç ã o de la c to s e ju stific a -se , p a r tic u la r m e n te , n a p e sq u isa de p o rta d o re s , o n d e , m e sm o u tili zan d o -se m eio s a d ic io n a d o s de a n tib ió tic o s, iso la-se com fre q ü ê n c ia Neisseria lacta-m icus, c u jo p a d rã o b io q u ím ico s o m e n ts d i fe re d e m e n in g o c o c o s p e la fe rm e n ta ç ã o d a la c to se o u u tiliz a ç ã o do O N PG o . n ) , além d e re a g ir, a s e m e lh a n ç a dos m en in g o co co s, com so ro s a g lu tin a n te s a n t i g ru p o B <7> e c re sc e r e m m eio s a d ic io n a d o s de in ib id o re s, u sa d o s ro tin e ir a m e n te n a p e sq u isa de m e n in g o c o c o s 1.2a).
N a re a liz a ç ã o d os te s te s d e fe rm e n ta ç ã o , em m eio C.T.A., n ã o p ro c e d e m o s à a d iç ã o de soro de coelho, cofno c la s s ic a m e n te d e s
c rito <26>, n á o su c e d e n d o , p o rém , em q u ase 200 a m o s tra s s u b m e tid a s a e stu d o b io q u í m ico, n e n h u m a que d eix asse de d esen v o l ver-se n o m eio. No e n ta n to , u tiliz a m o s sem p re in o cu lo s g en ero so s, com p ic a d a s pouco p ro fu n d a s (c e rc a de 1 c m .), e c o n sid e ra m o s n a m a io r p a r te dos caso s as re a ç õ e s de 48 h o ra s , c u ja n itid e z é ap re c iá v el.
E m re la ç ã o aos b a s to n e te s g ra m n e g a ti vos su sp e ito s de p e rte n c e re m a fa m ília En-terobacteriaceae, u m a vez su b m e tid o s aos te s te s b io q u ím ico s su m á rio s d e sc rito s p o r S u a s s u n a & S u a s s u n a , em 1969 <24), fo ra m g ru p a d o s n o s d iv erso s g ê n e ro s e trib o s que co m p õ em a fa m ília . A ssim , de u m to ta l de 15 a m o s tra s te s ta d a s , 6 (40% ) c o rre sp o n d ia m ao g ê n e ro Proteus, 4 (27% ) a trib o
Klebsiellaz, 4 (27% ) e ra m Escherichia coli
e 1 (7% ) a trib o Salm onellae.
Q u a n to ao s b a s to n e te s g ra m n e g a tiv o s que a p r e s e n ta r a m re a ç ã o p o sitiv a ao te s te d a o x id ase, tiv e ra m a v a lia d a s a s su a s c a r a c te r ís tic a s b io q u ím ic a s de a c o rd o com es q u e m a p ro p o sto p o r K in g d ? ). F o ra m 3 as a m o s tra s a ssim e s tu d a d a s , sen d o d u a s d e la s re c o n h e c id a s com o P seudom onas sp.
D istribuição dos agentes por fa ixa etá ria: P a r a N. m enin g itid is, v e rific a m o s que 207 caso s (74% ) situ a ra m -s 3 e n tr e 0 — 20 a n o s de id a d e . N a fa ix a e tá r ia c o m p re e n d id a e n tr e 0 — 5 an o s, ro tin e ira m e n te r e fe rid a com o a q u e la de p re d ile ç ã o d a s m e n in g o e n c e fa lite s m en in g o c ó c ic as, n o ssa fre q ü ê n c ia de caso s foi d a o rd e m d s 22%, d i v e rs a d a q u e la s d e s c rita s p o r a u to re s com o B ry o d i< 5>, p a r a os E s ta d o s U n id o s (48%) o u Le V íg u e lla u x (is), p a r a a F r a n ç a (60- -65% ).
D is c rim in a n d o n o sso s a c h a d o s, p e la s d i v e rsa s fa ix a s e tá ria s , v e rific a re m o s, e n tre 0 — 1 a n o , v a lo re s de 7% ; 2 — 5 a n o s, 16% ; 6 — 15 a n o s, 37% ; 16 a n o s e m a is, 39% .
(T a b e ia I)
D os d a d o s ex p o sto s, r e s s a lta a n ítid a te n d ê n c ia à m a io r fre q ü ê n c ia de caso s n a s fa ix a s e tá r ia s m a is e le v a d a s, com a c e n tu a do p re d o m ín io n o s g ru p o s e tá rio s a c im a de 6 an o s. E m te rm o s re la tiv o s, a m a io r co n c e n tra ç ã o d e caso s situ a -se n a fa ix a e n tre 6 e 15 an o s. T a is a c h a d o s são co m p aráv eis a q u e le s o b tid o s em S ão P au lo , p o r M orais e t ai., em 1974 W ) .
232
Rev. Soc. Bras. Med. Trop.
Vol. I X — N.o 5
d o S a a ra , ve rific a re m o s p a d rõ e s b e m d iv e r sos. A ssim é q u e L e V ig u ellau x (18> c ita d a dos o b tid o s n o A lto-V olta, em 1970, e m que d efin em -se v a lo re s d e 14 — 15% p a r a a f a i x a de 0 — 1 an o , 25 — 27% p a r a 2 — 4 an o s, 41% p a r a 5 — 15 a n o s e a p e n a s 19% p a r a m a io re s de 15 an o s. C om o se vê, e m b o ra o p re d o m ín io re la tiv o situ e-se em g ru po s im ila r ao p o r n ó s v e rific a d o , os v a lo re s p a ra os g ru p o s e tá rio s m a is jo v e n s (0 — 1 ano) e de m a io r id a d e (15 a n o s e m a is ) , são, re s p e c tiv a m e n te , su p e rio re s e in fe rio res ao s nossos.
Q u a n to a u m a p o ssív el d ife re n ç a n a d is trib u iç ã o d os g ru p o s so ro ló g ico s d e m e n in - gococo p e la s d iv e rsa s fa ix a s e tá r ia s , n ã o nos lo i d a d o o b s e rv a r q u a is q u e r v a ria ç õ e s sig n liic a tiv a s.
P a r a o g ê n e ro H aem ophilus, e m 18 caso s (82% ), fo ra m iso la d o s do g ru p o e n tr e 0 — 5 a n o s, o c o rre n d o a c h a d o in te r e s s a n te que c o n sistiu n o iso la m e n to do m ic ro rg a n is m o do L C R de d o is p a c ie n te s a d u lto s c o n ta n d o 23 e 58 a n o s d e id a d e , o q u e c o n s titu i o co r rê n c ia p a r a .
E n tre a s e n te ro b a c té ria s , de u m to ta l de 15 a m o s tra s iso la d a s, 7 c a so s (47% ) s itu a vam -se n a fa ix a de 0 — 1 a n o , e u m to ta l de 11 caso s (73% ) fo ra m o b tid o s de p a c ie n te s a té 7 a n o s d e id a d e . O s 4 caso s r e s ta n te s fo ra m iso lad o s de p a c ie n te s com 30, 50, 52 e 83 a n o s de id a d e .
P a r a E scherichia coli, 75% dos c aso s fo ra m o b tid o s de c ria n ç a s a b a ix o d e 7 a n o s de id a d e , e p a r a o g ê n e ro Proteus, em 83% dos caso s os p a c ie n te s c o n ta v a m e n tr e l e 3 m eses de id ad e.
Caracterização sorológica de m eningoco
cos e resistência aos antim icrobianos: Ao
g ru p a rm o s s o ro lo g ic a m e n te a s a m o s tra s de iN. m en in g itid is e n v o lv id a s n o a tu a l s u rto ep id êm ico , p u d e m o s o b se rv a r, de ju n h o de 1974 a ja n e iro de 1975, n ítid a p re d o m in â n c ia do g ru p o sorológico A so b re o g ru p o C, n a p ro p o rç ã o de 3 a 4 :1 (T a b e la IV ).
P o ré m , ao Ié v a rm o s em c o n ta o p re d o m ín io , no a tu a l s u rto , d a e tio lo g ia m e n in gocócica e o fa to de q u e os m e n in g o c o c o s do g ru p o C c o rre sp o n d e m a c e rc a de 14% dos iso la m e n to s do m ic ro rg a n ism o s, p o d e m os su p o r que a m a io r p a r te d o s c a so s clí n ic a e la b o ra to ria lm e n te su sp e ito s de m e- n in g o e n fa lite b a c te r ia n a d ev em te r e tio lo g ia m e n in g o c ó c ic a, o q u e su g e re a o c o rrê n cia, p a r a o g ru p o sorológico C, d e c u rv a e p i d ê m ic a p ró p ria .
É ta m b é m im p o r ta n te r e s s a lta r que a p ro x im a d a m e n te 1 /5 d a s a m o s tr a s d e N. m en in g itid is so ro lo g ic a m e n te te s ta d a s (246) p e rte n c e m a c a te g o ria d e n ã o -g ru p a d a s , sen d o a í in c lu íd a s t a n to a s c e p a s n ã o gru- p á v e is (p elo s so ro s a g lu tin a n te s A, B e C) com o as. a u to -a g lu tin á v e is , co m fre q ü ê n c ia s de, re s p e c tiv a m e n te , 5% e 17% (T a b e la I V ) . N a tu ra lm e n te , s e ria d e e sp e ra r-se c o n sid e rá v e l re d u ç ã o n a fre q ü ê n c ia d e c e p a s n ã o -a g ru p á v e is , caso u tiliz á sse m o s a n tiso - ro s p a r a os g ru p o s so ro ló g ico s X , Y e Z, p rin c ip a lm e n te asso c ia d o s a p o rta d o re s .
H ollis, W ig g in s & S c h u b e rt <13>, te s ta n d o 299 a m o s tra s de m e n in g o c o c o s c o n tr a os so ro s A, B e C, v e rific a ra m p e r c e n tu a l de a m o s tra s n ã o -g ru p á v e is d a o rd e m d e 12% , b em a c im a d a fre q ü ê n c ia d e 5% o b tid a p o r n ó s. No e n ta n to , é v á lid o le m b ra r q u e p a r te d a a m o s tra g e m t e s ta d a p o r a q u e le s a u to re s p ro v in h a d e p o rta d o re s (n a s o fa rin g e ou e s c a r r o ) , o n d e é s a b id a m e n te a d m itid a a g ra n d e p a rtic ip a ç ã o d os g ru p o s X, Y e, p a r tic u la rm e n te , g ru p o Z.
No q u e c o n c e rn e a o s te s te s d e a v a lia ç ã o d a s e n s ib ilid a d e d os m e n in g o c o c o s ao s a g e n te s a n tim ic ro b ia n o s de u so c o rre n te , q u e r n a q u im io p ro fila x ia q u e r n o tr a ta m e n to d a s m e n in g o e n c e fa lite s , fic o u d e m o n s tr a d a c o m p le ta se n sío iiid a d e a m a io r p a r te d os a n tim ic ro b ia n o s te s ta d o s . No e n ta n to , cab e a s s in a la r a in a d e q u a ç ã o do te s te d e a v a lia ção d a se n sib ilid a d e à s s u lfa s q u a n d o r e a liz a d o p e la té c n ic a d e d ifu sã o e m discos, m esm o q u a n d o e s te é a d e q u a d a m e n te c o n tro la d o (T a b e la V ).
Ao se re m te s ta d a s c o n tr a s u lfa d ia z in a só d ica, p elo te s te d e d ilu iç ã o e m a g a r, as a m o s tra s de N. m en in g itid is re v e la ra m a lto g ra u d e r e s is tê n c ia ao q u im io te rá p ic o , s e n do to d a s e la s re s is te n te s a c o n c e n tra ç ã o de
1 n g /m l. e a p e n a s 44% sen sív e is a c o n c e n tra ç õ e s d e 10 n g /m l. (T a b e la V I).
Q u a n to a c o rre la ç ã o e n tr e g ru p o so ro lógico e d e m e n in g o c o c o e re s is tê n c ia à c o n c e n tra ç ã o de 10 n g /m l. d e s u lfa d ia z in a só- «dica, v e rific a m o s m a r c a n te re s is tê n c ia e x i
Set.-Out., 1975
Rev. Soe. Bras. Med. Trop.
233
N o e n ta n to , n o q u e se re fe re a a l t a r e s is tê n c ia a s u lfa d ia z in a só d ic a d e m o n s tra d a p elo g ru p o C, n o sso s a c h a d o s são p r a t i c a m e n te id ê n tic o s a q u e le s o b tid o s p o r M o ra is e t a i. w , p a r a a m o s tra s iso la d a s em S ão P a u lo e te s ta d a s n o C e n te r fo r D isease C o n tro l (C D C \ q u e d e fin iu v a lo re s de re s is tê n c ia , p a r a 10 M-g/ml. de s u lfa d ia z in a só d i c a , d a o rd e m d e 95% .
A G R A D EC IM EN TO S
A g ra d e c e m o s ao D r. W a ld y r T a v a re s, D i r e to r do H.E.S.S. e ao D r. L in a n d ro D ias,
D ire to r d a D ivisão M éd ica do m esm o h o s p ita l, o c o n s ta n te apoio, ao longo de to d a s a s e ta p a s do p re s e n te tra b a lh o , sem o q u al s e ria im p o ssív el a s u a re a liz a çã o .
T a m b é m a g ra d e c e m o s a B iolab-M érieux L td a ., n o p esso a dos S rs. L u ís C arlo s M ene zes d e F r e ita s e Ja c q u e s L ouis S ic a rt, a o f e r ta de v á rio s dos seu s p ro d u to s, ao D r. Jo sé P in h e iro , p e la c o n fecção e g e n til o fe re c im e n to dos discos de a n tim ic ro b ia n o s e d e o p to q u in a e a F a rm itá lia S.A., que nos ced eu a s u lfa d ia z in a só d ica u tiliz a d a n os te s te s de d ilu iç ã o em a g a r.
SU M M A R Y
D ata fro m th e pre-epidem ic period a nd fro m th e p resen t epidem ic o f m enin-gococcal m eningoen cep h a litis in th e G reat Rio de Janeiro area are presented. A th o u sa n d suspected cases were bacteriologically stu d ied a fter lum bar spinal p u n ctu re a t th e H ospital E stadual São Sebastião, in Rio de Janeiro.
A im in g a t a ra p id a n d sim ple diagnostic procedure to be applied to spinal flu id s errors a n d hazards o f som e techniques, based on sta in ed microscopic slides a n d lim ite d choice o f culture m edia, are discussed.
Isolation o f etiologic agents varied fro m th ree per cen t in specim ens w ith less th a n 10 w h ite c e lls/m m 1 to 72 per cen t w ith flu id s co n ta in in g m ore th a n a th o u sa n d c e lls/m m 1. T he d istrib u tio n o f 356 isolated stra in s correspended to:
N e isse ria m e n in g itid is (281); H a e m o p h ilu s sp. (22); E n te ro b a c te ria c e a e (15);
p n e u m o c o c c i (26); G ram -negative oxidative rods (3); beta hem olytic streptococ-ci (1) a n d enterococstreptococ-ci (1).
Serologically th e m eningococci corresponded to 51 per cen t group A, 2 per c en t group B a n d 14 per cen t group C strains. T he rem a in in g strains were n o t grouped w ith th e m e n tio n e d available diagnostic sera or d em o n stra ted sponta-neous a gglutination.
Very few cases o f resistance to antibioties were fo u n d by using th e diffu sio n se n sitiv ity te sts w ith discs o f th e com m on antim eningococcal drugs. Sulpha-diazine resistence was freq u en t, how ever, p a rticularly w ith in th e group C me-ningococcal isolations, w h en th e d ilu tio n te sts in solid m edia, according w ith th e Food a n ã Drug A d m in istra tio n (U.S.AJ in stru ctions were em ployed .
R E F E R E N C IA S B IB L IO G R Á F IC A S
1. A B B O TT, J . D. & G RA V ES, J . F . R . — S e ro ty p e a n d s u lp h o n a m id e s e n s itiv ity o f m e n in g o c o c c i is o la te d fro m 1966 to 1971. J. Clin. Pathol., 25: 528-530, 1972.
2. ALEX A N D ER, H. E. — T h e H aem o philus g ro u p .. In D ubos, R .J. (E d .), B a c te r ia l a n d M y co tic in fe c tio n s o f m a n ., J . B. L ip p in c o tt Co„ P h ila d e l- p h ia , 1952.
3. AND ERSO N , T. G. — T e s tin g o f sus- c e p tib ility to a n tim ic ro b ia l a g e n ts a n d a s s a y o f a n tim ic ro b ia l a g e n ts in bo d y
flu id s. I n B la ir, J . E., L e n n e tte , E. H. & T r u a n t, J . P . (E d s.), M a n u a l o f C li n ic a i m ic ro biology, A m e ric a n S ociety M icrobiology, B e th e s d a , 1970.
4 . A U STR IA N , R . — T h e p n eu m o co cci — Id e n tific a tio n in c u ltu re s o f blood a n d b o d y flu id s. In Graber, C. D. (E d.), R a p id d ia g n o s tic m e th o d s in m e d ic a i m icro b io lo g y ., W illiam s & W ilkins Co., B a ltim o re , 1970.
234
Rev. Soc. Bras. Med. Trop._________Vol. IX — N.° 5
In B rio d y , B. A. & G illis, R . E. (E ds.),
M icrobiology a n d i n fe c tio u s d iseases. M cG raw -H ill In c ., U.S.A., 1974.
6. B R IT T , E. M., NEEDHAM , G . M., BA LO WS, A. & TR U A N T, J . P . — P ro c e ss in g o f sp e c im e n s a n d th e in itia tio n o f p r im a r y c u ltu re s a n d sm e a rs., In B la ir, J . E., L e n n e tte , E. H . & T r u a n t, J . P . (E d s.), M a n u a l o f c lin ic a i m ic ro b io logy, A m e ric a n S o c ie ty fo r M icro b io logy,, B e th e s d a , 1970.
7. CARY, S. G. — T h e Neisseria, In G ra- b er, C. D. (E d .), R a p id d ia g n o s tic me- tihods in m e d ic a i m icro b io lo g y ., W il lia m s & W ilk in s Co., B a ltim o re , 1970.
8. COHN, H . J., BA RTH O LO M EW , J . W. & JE N N ISD N , M. W. — S ta in in g m e- th o d s., In S o ciety o f A m e ric a n B ac- te rio lo g ists, C o m itee o n B a c te rio lo g ic a l T e c h n ic , M a n u a l o f M icro b io lo g ical M eth o d s., M cG raw -H ill In c., New Y ork, 1957.
9. C O R B ETT, W. P. & CA TLIN , B . W . — G a la c to s id a d e a c tiv ity o f lacto se-p o si- tiv e Neisseria- J ■ Bacteriol., 95: 52-57, 1968.
10. D U K ES, C. D. — T h e H aem ophilus a n d
Bordetella., In G ra b e r, C. D. (E d s.), R a p id d ia g n o s tic m e th o d s in m e d ic a i m icro b io lo g y , W illiam s & W ilk in s, Co., B a ltim o re , 1970.
11. EYKYN, S. J., THOM AS, R. D. & P H IL L IP S , I. — H aem ophilus in flu en za e
m e n in g itis in a d u lts . B ritish M ed. J., l: 463-465, 1974.
12. HERNANDÉZ, P . M., VALENZUELA, M. T. & MAY A, L. R. — M en in g o en - c e fa litis b a c te ria n a s . Rev. lat-am er.
Microbiol., 15: 159-164, 1973.
13. H O LLIS, D. G . W IG G IN S , G . L. & SC H U B ER T, J . H . — S a ro lo g ic a l stu d - ies o f u n g ro u p a b le N eisseria m en in g i tidis. J. Bacteriol., 95: 1-4, 1968.
14. H O LLIS, D. G „ W IG G IN S , G. L. & W EAVER, R . E. — Neisseria lacta-m icus sp. n., a la c to s e -fe rm e n tin g spe- cies re se m b lin g Neisseria m en in g itid is.
Appl. M ichobiol., 17: 71-77,1969.
15 JAM ES-H O LM Q U EST, A. N., W ENDE, R. D., M UDD, R . L. & W ILLIA M S, R . P. — C o m p a riso n o f a tm o s p h e ric con- d itio n s fo r c u ltu re o f c lin ic a i speci- m e s o f Neisseria gonorrheae. Appl.
Microbiol., 26: 466-469, 1973.
16. K E L L O G G JR ., D. S., PEA CO CK JR ., W . L., DEACON, W . E., BRO W N , L. &
P IR K L E , C. I. — Neisseria gonorrheae.
I. V iru le n c e g e n e tic a lly lin k e d to clo- n a l v a ria tio n . J. Bacteriol., 85: 1274- -1279, 1963.
17. K IN G , E. O. T h e Id e n tific a tio n o f u n u n s u a l p a th o g e n ic g ra m n e g a tiv e b a c té r ia . C e n te r fo r D isease C o n tro l, A tla n ta , 1974.
18. L E V IG U ELLA U X , J . — L a m é n in g ite c é re b ro -sp in a le á m é n in g o c o q u e s. Epi- dem io lo g ie e t p ro b le m e s p ro p h y la c - tiq u e s. M éd. Trop., 34: 405-419, 1974.
19. M cCA RTY , M. — T h e Neisseriae., In
D avis, B . D., D ulbecco, R., E isen , H . N., G in sb e rg , H. S. & W ood, W. B. (E d s.), M icrobiology., H a rp e r & R ow In c., U.S.A., 1973.
20. M cCA RTY , M . — H o s t-p a ra s ite re la - tio n s in b a c te ria l in fe c tio n s., In D avis, B. D., D ulbecco, R., E isen , H . N., G ins- berg, h . s. & W ood, W. B. (E d s.), M i
crobiology., H a rp e r & R ow In c ., U.S.A., 1973.
21. M IN IS T É R IO DA SAÚDE, FUNDAÇÃO S E S P — D o e n ç a m e n in g o c ó c ic a n o E s ta d o d a G u a n a b a r a . B o letim Epidem io-lógico, 6: 171, 1974.
22. M O R R A IS, J . S., M U N FO RD , R. S., R I- S I, J . B., ANTEZANA, E. & FELDM AN, R. A. — E p id e m ic d ise a se d u e to sero- g ro u p
c
iNeisseria m en in g itid is in S ão P a u lo , B razil., J. In fe c t. Dis., 129: 568- 571, 1974.23. SO LÉ-VERNIN, C. — E stu d o s so b re os e stre p to c o c o s. A n. Microbiol., 4: 11-20, 1956.
24. SUASSUNA, I. & SUASSUNA, I. R . — E n te ro b a c té ria s : D ife re n c ia ç ã o b io q u í m ic a . Rev. Bras. Patol. Clin., 1: 8-18, 1969.
25. SUASSUNA, I., LO U REN ÇO , N. J „ AN D RA D E, J . R . C. & P E R E IR A , A. A. —
Neisseria lactam icus em p o rta d o re s . C a u s a de e rro n o d ia g n ó stic o de m e- n in g o co co s. R ev. Bras. Patol. Clin., 11:
32, 1975.
26. TH A Y ER , J. D., DEACON, W . E. & G ARSON, W. — G o n o co ccu s — p ro ced - u re s fo r is o la tio n a n d id e n tific a tio n ., C e n te r fo r D isease C o n tro l, A tla n ta , 1963.
27. i u u j n g , V. M. — H aem ophilus., In