Josiane Medeiros de Mello
1*, Márcia Miranda Torrejais
2, Selma Maria Michelin
Matheus
3, Raquel Fantin Domeniconi
3, Karina Simões
4e Antonio Marcos Orsi
3,51
Departamento de Ciências Morfofisiológicas, Universidade Estadual de Maringá, Av. Colombo, 5790, 87020-900, Maringá, Paraná, Brasil. 2Centro de Ciências Médicas e Farmacêuticas, Universidade do Oeste do Paraná, Cascavel, Paraná, Brasil.
3
Departamento de Anatomia, Universidade Estadual Paulista, Botucatu, São Paulo, Brasil. 4Centro Universitário de Rio Preto, São José do Rio Preto, São Paulo, Brasil. 5
Universidade de Marília, Marília, São Paulo, Brasil. *Autor para correspondência. E-mail: jmello@uem.br
! !"# ! $ ! ! # ! # ! # # !
% & # ' ! ! ! ! # ! ! ! "# !
$ & ! $ & ! & $ (! ! ! & !
! # ! $ & $ ) ! & * ! & ! +
!& !!, # ! & ! ! ! & ! ! -! $ ! &#! # ! ! !
! !! ! ! ., & / &0 ! # 1 !
$ ! &#! # ! ! ! ! & ! ! ! ! ! #& &
& ! $ ), & & ! ! & ! &# !
& & ! / 2 & & & !
#& ! # ! # ! # # ! & ! ! & # ., & ! !
# 3& ! # ., & * !
! ) !, !# ! - $ * ! # # ! & 1! ,
! # ., &# & ! "# ! & ! ! &#! # !
! $# & ! ! # !
-* & 3& & ! * & & & ! ! ! !# ! !
! # & & ! !
& # ! # #
! 4*
$ * ! ! * 5 ! ! * # ! # # # ! $ *
5 $ * 6 # # ! 5 #! $ & 5* * $ & ! $ *
$ & 5 $ * ! # ! & ! 5 $ )
! $ 6! ! 6 ! & ! 4* ! &
! 5 * !& * &#! # $ !7 * ! 5 ! $ & 6 * & 6
! # # & * &# & ! 5 $ !* 5 ! ! !*
* # * & $ * 5 4* & & 6
* & * ! !& * &#! # ! # ! 4* & 6 !* 5
! # ! # # $ # ! !# * ! # #! ! & !
! ! $ * ! # 5 $ 5 6 * ! 4* ! &# $ *
& !# ! # $# ! !# * ! !* 8 & *
& & ! $ * 6 ! ! & * ! $ *
! # 5 !# * ! ! ! 6 6 9 !! ! !!
* & 6 & !
" # $ & # ! # #
: & # ! ! .; ! $ &
! ! # ! # # &#
& & $ & & # 4*
<= > ! ! & ! !! ! ! ! .; !
! ! # # ( & , & !
& ! #! ) & & & !"# ! ! !
! ! ? ! # ! # #
( ! !! #&
& & ( #! <@ 8
> ! ! & ! &
( & A !! ! # # * ! (
& ! # $ & & ! ! #.,
& ( , !( & !
%&&
5 = B7 C ! =7 7
! B> A !! ! ! # ! $ ! # #&
!!2 ., $ / & !
! $ & D
# !& ! ( ! 2 & & !
& & ! 5 6 <= >
% #' #& ! # # ! # #
& @ * <= E > .
' ! & ! ! ! $ $ & .,
# ! & ! / &0 #&
$ ! # ! # # ( # !
& &2$ ! F !86 G <= E >
! H ! <= > (
&# A $ &
' ! ! # ! # ! # # !
/ 2 & ! & I ! . 2 !
0 ! # <@ 6
= >7 & $ ! & (
& ! ! ! < = B>
! # ., $ ! &#! # ! ! ! 2 &
! & ! & <@ 6 !* 8
= > ! / & & $ ! #&
! # ! ! . $ ! &#! # ! ! !
& 2 & &# ! &
! & <H ! = > ! "# & ! !
! # ! #! & #& & 3& - 2 &
! # & ., * & 3&
A ( * ! ( $
$ & & & ! # #
& ! ( < = 7
> "# ! # ! #2 & "#
! & & ( ! ! !
$ & ! ! & ! !
#&0 ! &0 ! & ! ! !
! # & & ! # ,
! # # &# & ! & ! !!
"# ! ! & ! ! ! # ! ,
! & ! ! #., (
H ! ! & ! $ & ! & !
* <C ! => , <J ! = =7
! B> H ! # # ! #! & & !
* & 3& ! "# #& K . &
! # ( & !
! ! & ! & # .,
"# 0& !!, !
2 <G#6 = =>L M # ! .,
D # !& ! ( ! & ! &
*#& ! & 2 & < 5 6 = >
! & #& & ! ! .; !
* & 3& ! * & ! ! ! #
$ & ! ( &
% & ! & ( ) ! !
* ! !
# ! # ! # # ! !
& 2 & 0
! ! # & $ !# (
&0 &
K& L #! ! ! .; ! & D !
& & ! !! #! &
) ! ! &# 2
<@ 8 >
% & ! $ ! ! ! # ., ! 0!
., 0 2 ! ! ! <
> F ! & * !
# ! ! <= ! > (! ! .,
) ! ., ! & & $ &
! $ & ! ! ! ! # !
& & * ) & B &
1! ! $ & ! $ & ! & ! 3
= B & # & & D 0
!"# N& & (! ! ! & !
! # ! $ & $ ) ! & ! #., @ !86
! # ! & & ! +
!& !!, < 14> & & ! +
# < 1C> # M !
1 + O ! & # # , P # !
P ! ! # ! & 14 ! $ & !
& (! * ! $ ) ., & ! #.,
@ !86 $ & (! $ ) ! & ! =Q M
# * ! & !& & , $ )
# ' < & , !( J 7 =
& ?=> ! # ! & ! $ & ! !
14 M ! ! & $ !
& ! & B & ! !!#
$ & ! & '# # =Q
! ., & ! "# ! ! - .,
# ! # $ ! <E &
! !!# > ! ! # $ ! $ & ! !
& *#& # !
! "R & ! ! $ $ ! &
& ! ( + !& !!, P* ! M1
= <1 * 4* A * !> P ! ! # !
1C ! $ & ! & $ &
! ! & ! "RD !
#' ! - ., 2 < ' !
MPH = O > & ' ! & #
< ' ! MH O > $ #& ! &
& ! ( + # P* ! 1
B=B <1 * >
! # # ! & &
F ! & ! #
%&'
"# #' ! # / 2 )
& & / 2 & & #&
, # # & 0
& #' ! # 7 K ! L / &0
$ #) / 2 !! & !# ' !
& !, 1C <% # = > ! !
# ! / 2 & # & & #&
! 0 ! $# ! & !
-& ., ! # # !2!
# !! & ! #& & ! !
"# ! ! $ ! - ! !,
! & # ! ! !
! & ! ! "# - <4
! = > 0 ! &
!# & - !!, ! ! ( .,
"# # & & ! &
! # # < H 5 = E7
G#6 J >
( ! ) I ! + #
& & ! ! / ! 2 & <! !> &0 < > 2 < > ! # .; ! 0 <1> 1! ! ! & S B & & S = &&
/ 2 & & & 14
& ! # 0 ! # ) ! # #
( ! & !&
& / ! $#! $ & ! <% # ! > A
!& ! ( ! # ! #& ,
&# ! # ) ! ! !2 # !
$ ! $ & ! & * ! / !
# ! ! ! & & + ! ! !
& ! ! # ! 2 # !&
& & # ! <:1:> !! & !
& ) ! G ! :1:
!! & ! ! <% # ! > N .; !
& & ! !& ! !
( ! ! $ & ! ! & # !
! & & ! $ ! # .; ! 2 & !
<% # >
, ! # !& !
( ! # !2 # !
& & & / & ! 7
! () & ! G <% # > 2
!& <% # > C !2 # ! ! # !
$ & & 0& !# ' ! # - $ !
G ! ! ! !& <% # >
A $ ! G () & & &
!& ! & ! !2 # ! &
! & # 2 & & /
& < & & ! >
! !2 # ! ! ! ! !2 # ! ! # ! < !
G > ! "# ! ! ) & & &# ! .
!# $ #) & 2 & <% # >
! $ ! , ! # & ! &
!"# ! # ! # # 0 !
0 ! # ! ! # ! ,
<H# = B> & ! & ! .; !
# ! ! & ! #
< ! = 7 J ! = > ! $
D 0 ! & ( ! ! !
( ! ( ! &
D !! ! ! ., 2
!
( ! * I ! + !& !!,
& & ! ! / ! 2 & <N?> &0 < > 0 < > ( ! <1> 3& !
< > ! . !# <!> $ ! ! < > & ! ! < > 0 # ! &#! # ! ! ! <!&> & ! ! ! < >7 !2 # ! < > !2 # ! ! # ! <+> & + ! <&> * G < > 2 # !& # ! < > & & ! !& ! ! < > & # .; ! 2 & ! < > 1! ! ! S & & & & & &
B & &
3& ! <?1N> 2 &
& ! # ! # $ & & ! <% # ! >
! ! !# & $ #)
!# <% # > "# !
2! ! ! #& K& & ! L
& 0 !# & $
! & ! # # &#
-%&,
?1N ! # ! & $ $
$ & &0 <% # >
& 0& #& ! & !
& ! - ?1N % ! ! $ &
! ! ! ! . !# & 7 !
&2 ! ! # # ! &0 ( <% # >
& !!2 ! $ * ! $ ! (
& !2 ! ! .,
! # # <J ! = >
?1N & # ! ! (
& ! # ! ! 2 # !
) #!, $ & ! $ !
$ & ! ! # ?1N
& 0& ! 0 !# A !
! $ # ! K & L
0 #&
! # ! # # ?1N <% # >
! $ ! ! ., 0 $2
& ! * & "# #& $ *
& ! & ! # !
< ! !> ! $ ! &#! # ! ! !
# ! & $ ! ! <J !
= => & ! '
& & & ! & !
! ! 4 ' & 2 (
$ ! # !& ( ! ) !!
D ! ! & ! * ! # !
# ! & ! & ! & ! <H ! = >
1!! ! & & 0&
*#& !#2! # !& !
( ! & ! 2 &
< 5 6 = >
/ &0 &
& !, 14 & ! # !
! # # $ & 7 & !
! ! $ ! &#! # ! ! ! ! ! !
& $ & & & ! & 0&
' ! ! # & ) & ! ! # #
<% # ! > ! $ ! ! # & !
! ! . ! & &0 ! 2 3&
! 0 ! D ! / 2
<% # > 2 # $ & *
& 1C # & #&
& ! $ ! & ! #
! $ ! .; ! ! ! <% #
= > % -! ! .; ! & 1C !!# ; !
, ! - 2 (
"# $ & $ & ! ! .; !
! & ! #' < = 7
>
! & ! ! / &0
& & ! &
<% # > # & # ! <% # > #
! & & & !, !; !
& ! ! $ & ! !I <=> & 3&
! ! 2 # <% # > #
<% # >7 < > & & & !& $
&#! # ! <% # >7 < > $ ! &#! # !
! ! ! < > & & !
! & & ! - & &
!& $ &#! # ! #
<% # >
( ! % I ! + !& !!,
& & ! 0 < > #& < > & 2 3& ! < > $ ! ! < > $ ! <$ > & ! ! < > 0 # ! &#! # ! ! ! <!&> 3& ! ! ! < > !, ! & ! ! <! !> & $ ! 2 ! 1! ! ! S & & B & & =B & & & &
, # ! # # ! /
&0 & $ .
! ! ! & ! ! &
- D # ! & !
! ! &0 ( <F !86 G
= E 7 H ! = > & &2
& ! ! ! ! ! & & !
! & ! ( ! ) & ! ., #
- ! . #& K! ! &
& ! & L # ! ! # ., #& ,
& $ ! ! &0 ( "#
! . & $ !
&#! # ! ! ! $ ! & ! !
! ! ! & < > O&
, & ! & & &0 $
! # & # ! * ! *#&
# ! & &2$ ! <H & !
= =7 M 8 G = B7 4 5 = B7
5 = B7 = 7 C ! =7
7 ! B>
%&-
& ! ! . &0 (
#& , ! # # & ! & <& # >
& ! & # ., + #!
&#! # ! ! #
<H & ! = =7 M 8 G = B>
& !# !
! < = 7
> "# $ ! # * ! <= E>
& ! & & $ .; ! "# # !
! # # !# * & 3&
* & 3& # !! & )
& # ., /& & ! ! !
& ( #& "#
!!, ! # # !
! <G#6 = =>
P # $ ! ! "#
! & ! $ ! & & !
& & ! ! !
$ ! &#! # ! ! ! ! & D& 2 &#
( & & # $ ) .,
& ! ! ! -! $ ! ! ! & !& !! !
! & !
* ' ! # $ & ! # &
J ! <= => P ! # ! & ! $ D
& ! & ! ! # "# ! $ !
$ ! &#! # ! ! ! !
! & &
! "RD # # ! # 1!!
' ! #& ! ! ! $ !
# !& ( D
( & & D
& 2 # ! & ! ! ! < 5 6 = >
! & &
& ! # # & ! & $ ! $
& 2 / &0 ! $ ! &#! # !
! ! ! & & & & -!
& ! ! ! & #
$ ) ., ! ! & ! &# ! &
& ! ! ! # !
& ! ! ! M ' # !
# ! # # &0 #& , & ! &
"# !! # !
! # & ! !
! # & ! #
* & 3& ! & 0&
"# # / 2 & "# 0
$ & ! # ! ! ! !! ! !
# ., & ! ) ! D !#
( 0 # ! #& !
$# #& (
! ! "# ! !
! - ! !, ! &
# "# !! & & 0&
* & 3& ! # 1$ & &
2 ( ! # ! & ! & !
&0 "# ! $# ! !,
! & 0 <2 & > !# &
$# ., * & 3& N!! & !
"# 0 !# & ! & &
!!, ! ! ( ., .,
., 2 "# ! !# # !
! ! ( 2 # 2 !"# & !
! & ! ! ! & ! ., !
$ & .; ! & ! & ! & ! &
* & ! ! "# & &
!, ! & ! ! # # !
( & & ! !
! # 1 # & !,
& ! & # ! ! &#
& !& ! . & ! & 2
& .; ! ! ! & ! ! & ! !
!# & & & ! #& ! ! ! !
$ ! ( ! ! ! ! # ! &
D # !& ! ! & D
& ! !
M ! 1 + <O ! >
# # 1! * $
MAP" <P !! = T T >
? 1:4 M0 # ! $ ! 6 $ & (
! ! I ? 1:4
I & = BB = =
?N1C G 4* * #&
!
= B
F ? * & * ! $ *
5 ! $ & ! $ & * * &
# & && 6 ! $ $ & 6
! 5 ! 4 86 B
B= BE = B
M? :@ U 7 G? G C 4 !&# ! $
* & I * & # !
" A 5 V 8 B = = B
H CN 1 M & * &#! ! &
! & #!
J ! 5 E =
HNAG1 A @ P O ! # # $ * &
*#& & # " "
= =E = =
HO :41 J 1 O ! # # * ! ! $ *
! # ! * < $ ? > "
% & E = B
J @ 4* * # $ * !
%&.
E E = =
J11 J H ! @ ! # 6! & I J11 J
' ( % ) ) "
% # J & # I P # P 6 =
GOV4 A M * $ :
U I G# @ = =
GOV4 A M 7 J ?? U 1 + , I
$ ! &0 : U I G#
@
@11MJ @ 1 & ! ! # 6 $ * &
P* *
B B = E
@1:1AVN 4 P ! $ ! *
* #& $ * &- !
=
@ V JN A 7 @ N 4 1& ! #
$ & !& * &#! ! * !
* J =
@:NA@1 G U * A 5 V 8I &
P !!
F11A1V 4 : P * *6! 6 $ # !&
! ! ? = =B =
1? NA U 7 H14F1N??1: H @ ! & ! #
$ #) ! R2 I F1A A U 7 :11M1 F
<1 > . ) $ : U I
G# @ = E B
1?? U &
-I
= 4 ! <H # & & >9O !
1! # P # ! # # =
1?? U # # $ * 5 *
# / ! , P # =
B
: N & ! & $ # ! $ *
5 $ * " % & = =
= B
4J1 1A F 1 # # * # * !
# & * $
* & 6 & ! " " ! =B E= = E
4 O4 ? M 7 4J :P1 ? F J ! 6 $ &
! *#& & ! 5 * & * ! ! $$#!
& * 8 " A 5 V 8 B
=EB = =
4 ANG F J ! ! # 6 *
5 $ ,0 & # !5 &- " A
B B B = B
4NAH ?? : 7 C1AH 1A 1 N & $ ! $ *
" " ! == =E = =
CN1G @ M 2! ! ! # # !
<1 > "
= = = = =
F ?NA @V J 7 G? G C & # $
& ! # # $# & && !
& === = E