ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Àçè/Íîìõîí Äàëàéí Ñî¸ëûí Òºâ
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ
Ìîíãîëûí Îþóíû ªì÷èéí Ãàçàð
Ìîíãîëûí óðàí á¿òýýë÷èä,
óíøèã÷ îëîí ò¿ìýíäýý...
/Í. Óðòíàñàí - ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ̯Ê-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà/ Çîõèîë á¿òýýë òóóðâèæ, ò¿¿íèéõýý ¿ð øèìèéã õ¿ðòýæ àìüäðàõ íü õ¿í á¿õýíä çàÿàãäñàí òºðºëõ ýðõ ãýäãèéã äýëõèé íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººð÷, àëèâàà õ¿íèé òóóðâèñàí çîõèîë á¿òýýë áîë çîõèîã÷èéíõ íü îíöãîé ºì÷ ìºí ãýæ òóíõàãëàí çàðëàñàí áàéäàã áèëýý. Á¿õ õ¿í ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ, ººðèéí ñîíãîñîí, òýð äóíäàà òºðºëõ õýëýýðýý á¿òýýë òóóðâèæ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, ººðèéí ñîíãîñíîîð ñî¸ëûí àìüäðàëä îðîëöîæ, ººðèéí ñî¸ëûí ºâ óëàìæëàëàà õàìãààëàí ñàõèõ, õºãæ¿¿ëýõ ýðõòýé. Ìîíãîë óëñ XX çóóíû èõýíõ õóãàöààíä ¿çýë ñóðòëûí íýãýí õýâ çàãâàðûã áàðèìòàëæ èðñýí ÿâäàë íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèé äîòîð ñî¸ëûí áîëîí îþóíû ýðõ ÷ºëºº, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë ñàíààã õààí áîîãäóóëæ, õ¿í á¿ð àâúÿàñ áèëýã, îþóíû íººö áîëîìæîî á¿ðýí ä¿¿ðýí íýýæ ãàðãàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéëàà. ¯¿íòýé óÿëäàí îþóíû ºì÷èéí áîëîîä çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëò íü ìºí ÷àíàðààðàà õºã溺ã¿é, çîõèîë÷, óðàí á¿òýýë÷èä îþóíû áîëîí çîõèîã÷èéíõîî îíöãîé ýðõèéã á¿ðýí óòãààð íü ýäýëæ ÷àääàãã¿é áàéâ. 1990 îíîîñ Ìîíãîë óëñ àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèí îðñíîîð îþóíû ºì÷èéí áîëîí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëò, õºãæèëä øèíý ¿å ýõýëæ, õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé ìýäëýã, îéëãîëòîä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ãàð÷ ýõýëñýí þì. Þóíû óðüä Ìîíãîë óëñàä îþóíû ºì÷èéí áèå äààñàí òºðèéí áàéãóóëëàãà àíõ óäàà ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ, ìàíàé óëñ ñî¸ëûí ºâ,äýýäëýõ, îþóíû ºì÷èéí áîëîí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ìýäëýã îéëãîëòûã ò¿ãýýõ, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ òàëààð øèíý øèíý àëõìóóäûã õèéæ, ýíý ÷èãëýëýýð ñèìïîçèóì, ñóðãàëò ñåìèíàðóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ òîäîðõîé ÷èãëýë¿¿äýýð òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Àçèéí ñî¸ëûí òºâ /ACCU/-èéí äýìæëýãòýéãýýð ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ̯Ê, Ìîíãîë óëñûí Îþóíû ºì÷èéí ãàçðààñ õàìòðàí “Àçè äàõü Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé ãàðûí àâëàãûí ìîíãîë õóâèëáàðûã á¿òýýí õýâëýæ, õýðýãëýõ íü” ñýäýâò ¿íäýñíèé ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí íü õ¿íèé á¿òýýí òóóðâèõ ýðõ, îþóíû ºì÷èéí áîëîí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýý áîëëîî. Èéíõ¿¿ áèä “Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé ãàðûí àâëàãà”-ûí ìîíãîë õóâèëáàðûã á¿òýýæ, çîõèîã÷, óðàí á¿òýýë÷èä, óíøèã÷ îëîí ò¿ìýíäýý òîëèëóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ íîì íü òà á¿ãäýä á¿òýýí òóóðâèõ ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîâîë çîõèõ ÷óõàë ãàðûí àâëàãà, øèðýýíèé íîì áîëíî ãýäýãò áè èòãýë òºãñ áàéíà. Ñàéí ¿éëñ äýëãýðýõ áîëòóãàé.
Àçè äàõü
çîõèîã÷èéí
ýðõèéí
ãàðûí
àâëàãà
Çîõèîã÷ ÒÀÌÎÖÓ ÕÎÇÓÌÈßïîíû Çàñãèéí ãàçðûí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàçðààñ èâýýí òýòãýâ ßïîíû Çàñãèéí ãàçðûí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Àçè-Íîìõîí äàëàéí ñî¸ëûí òºâººñ ýðõëýí ãàðãàñàí “Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàðûí àâëàãà”-ûã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëæ, ¿íäýñíèé ìàòåðèàëààð áàÿæóóëàí ýíýõ¿¿ Ãàðûí àâëàãûí ìîíãîë õóâèëáàðûã á¿òýýæ íèéòýä òîëèëóóëæ áàéíà.
Çîõèîã÷ ÒÀÌÎÖÓ ÕÎÇÓÌÈ
Àçè äàõü
çîõèîã÷èéí
ýðõèéí ãàðûí
àâëàãà
ßïîíû Çàñãèéí ãàçðûí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàçðààñ èâýýí òýòãýâ Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàðûí àâëàãà Òàìîöó Õîçóìè © ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Àçè / Íîìõîí Äàëàéí Ñî¸ëûí Òºâ 2004 ISBN 978-99929-819-4-6 Ìîíãîë õóâèëáàðûã ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ, Ìîíãîëûí Îþóíû ªì÷èéí Ãàçàð, Ò¿¿õ Ñî¸ëûí Äóðñãàëûã Õàìãààëàõ Ñàí õàìòðàí á¿òýýâ. Àíãëè õýëíýýñ õºðâ¿¿ëñýí: Ö.Ñàìäàí, Ã. Ñàðíàé, Ñ.Áîëîðìàà Ìîíãîë õóâèëáàðûã áýëòãýñýí: Ö.Ñàìäàí Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Í.Óðòíàñàí Ìîíãîë íîìûí çóðãèéã: Ñ.Áîëäáààòàð Õýâëýëèéí ýõèéã: Ä.Áîëä, Ñ.Ãàíáàÿð Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí ýðõ íü õàìãààëàãäñàí áîëíî. Á¿òýýëèéí àëèâàà õýñãèéã õýâëýí íèéòëýã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õóóëáàðëàõ, êîìïüþòåðûí ñèñòåìä õàäãàëàõ, ýëåêòðîí, ìåõàíèê, õóâèëàí îëøðóóëàõ, áè÷ëýãò áóóëãàõ çýðýã àëèâàà àðãà õýëáýðýýð äàìæóóëàí àøèãëàõûã õîðèãëîíî.
Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí
ãàðûí àâëàãà
Àãóóëãà
ªìíºõ ¿ã Á¿òýýëèéí òóõàé Á¿òýýëèéí æàãñààëò Çîõèîã÷èéí ýðõ /ºì÷èéí ýðõ/, ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ áîëîí áóñàä õàìààðàõ ýðõ¿¿äýýñ á¿ðäýõ çîõèîã÷èéí ýðõ¿¿ä Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé Á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõèéí òóõàé ¯¿ñìýë á¿òýýëèéã àøèãëàõ ýðõ, Õýâëýìýë á¿òýýë¿¿ä áà ò¿¿íèéã õýðýãëýõ íü Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ ãýæ þó âý? Õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéí òóõàé Çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí õóãàöààíû òóõàé Çîõèîã÷èéí ýðõ /ºì÷èéí ýðõ/-èéí õàìãààëàëòûí õóãàöàà Õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéí õàìãààëàëòûí õóãàöàà Á¿òýýë¿¿äèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õýðõýí õàìãààëæ áàéíà âý? Çîõèîã÷èéí ýðõèéã àøèãëàõ íü Á¿òýýëèéã àøèãëàõ àðãà çàìóóä Çîõèîã÷èéí ýðõèéí õÿçãààðëàëò Àìèíû õýðýãëýýíä çîðèóëàí õóóëáàðëàõ Àøèãëàõ áà èø òàòàõûí ÿëãàà 13 21 23 24 25 27 33 34 36 37 37 38 40 43 45 46 46 47 1 2 3 4Q&A Q&A Íîìûí íýð, çàð ñóðòàë÷èëãààíû óðèà çýðýã íü á¿òýýëä òîîöîãäîõ óó? Q&A Àëèâàà ñàíààã çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàõ óó? Q&A Çàðèì ç¿éë íü á¿òýýë ìºí áîëîâ÷ õóóëèàð õàìãààëàãäàõã¿é áàéõ òîõèîëäîë áèé þó? Q&A Âýá õóóäàñíû çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàéä áîë? Q&A Õàìòûí á¿òýýë ãýæ þó âý? Q&A Àðäûí ¿ëãýð íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí îáúåêò ìºí ¿¿? Q&A Õýí çîõèîã÷ áàéæ áîëîõ âý? Q&A Îð÷óóëãûí ýðõèéã õýí ýäëýõ âý? Q&A Îëîí óëñûí ãýðýýíä íýãäýí îðîîã¿é óëñóóäûí õóâüä ÿàõ âý? Q&A Èøëýëòýé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí àñóóëòóóä Õàâñðàëò Îëîí óëñûí Êîíâåíöèóä, Ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä, òýäãýýðèéí ÷èã õàíäëàãà Îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéí Ãèø¿¿í Óëñ îðíóóäûí æàãñààëò 55 55 55 56 56 57 57 57 58 58 61 62 67
Çîõèîã÷èéí ýðõ íü Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàë áîëîí ͯÁ-ûí ÎÓ-ûí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýä òóñãàãäñàí Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéí íýã òºäèéã¿é ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äèéã õàìãààëàõ ìàø ÷óõàë õóóëü ¸ñíû ýðõ þì. Ñî¸ëûí á¿òýýë ãýäýã íü õ¿íèé îþóí ñàíàà, ñýòãýë ç¿ðõýíä íºëººëºí, áàÿæóóëàí õºãæ¿¿ëæ áàéäàã õ¿íèé á¿òýýñýí àëèâàà ç¿éëèéã õýëíý. ¯¿íä ìàøèí òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý á¿òýýë¿¿ä çýðýã àæèë, àìüäðàëûí èë¿¿ òîõèëîã îð÷èí, õýâ ìàÿãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä øóóä íºëººëºõ ç¿éë¿¿äèéã îðóóëäàãã¿é. Ýäãýýðèéã ñî¸ë èðãýíøëèéí òåõíîëîãèéí õºãæèëä ¿íäñýíä íü õàìààðóóëäàã ó÷ðààñ ñî¸ëûí á¿òýýë ãýæ ¿çäýãã¿é. Èéì ó÷ðààñ òýäãýýðèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿é íü çîõèîã÷èéí ýðõýýñ ººð þì. Æèøýý íü, ïàòåíò íü òåõíîëîãèéí áîëîí ìåõàíèê àæèëëàãààòàé á¿òýýë òóóðâèñàí õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëíà; áàðààíû òýìäãèéí ýðõ íü òóõàéí áàéãóóëëàãà, êîìïàíèóäàä õàìààðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, áðåíä¿¿ä áîëîí ëîãî çýðãèéã õàìãààëíà. Çîõèîí á¿òýýã÷, äèçàéíåðèéí ýðõ íü á¿òýýëèéí äèçàéíûã õàìãààëíà. Çàðèì òîõèîëäîëä ýäãýýð ýðõ¿¿äèéã õàìòàä íü “àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí ýðõ”-ä õàìààðóóëæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ñî¸ë áîëîí ñî¸ë èðãýíøëèéí àëü àëèíûõ íü õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéãàà àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîõèîí á¿òýýõ áîëîí ¿éëäâýðëýõýä íºð èõ õè÷ýýë ç¿òãýë, óõààí áîäîë çîðèóëäàã
Ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äèéí ó÷èð õîëáîãäëûã á¿ð òîäîðõîé òàéëáàðëàÿ. Ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿ä íü õ¿íèé îþóí ñàíàà, ñýòãýë ç¿ðõýíä øóóä íºëººëäºã ó÷ðààñ òóóæ, ºã¿¿ëëýã, ø¿ëýã, ÿðóó íàéðàã, ãàð áè÷ìýë¿¿ä çýðýã óðàí çîõèîëûí á¿õèé ë òºðë¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí óðàí çóðàã, õºãæèì, êèíî çýðýã äóó àâèà, ä¿ðñ áè÷ëýãèéí òºðë¿¿ä áîëîí øèíæëýõ óõààíû èæ á¿ðýí ñóäàëãààíû á¿òýýë çýðãèéã ýíý íýð òîìú¸îíä õàìààðóóëíà. Ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äèéã öààøèëáàë, õ¿íèé îþóí áîäîë, ìýäðýìæ, ìýäðýõ¿éí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû èëýðõèéëýë ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Èéì èëýðõèéëýë íü áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñàíàà, ñýòãýë ç¿ðõýíä ÷ íºëººëæ áîëíî. Óðàí çîõèîëûí íîì óíøààä, ãàéõàìøèãòàé óðàí çóðàã õàðààä, õºãæèì ñîíñîîä, êèíî ¿çýýä á¿õýëäýý ººð åðòºíöºä áàéãàà ìýò ñýòãýãäýë òºðæ áàéñàí óó? Áèäýíä òºðñºí òýäãýýð ìýäðýìæ, ñýòãýãäýë íü ÿìàãò ãî¸ ñàéõàí, òààëàìæòàé áàéäàãã¿é. Òýäãýýð íü çàðèì òîõèîëäîëä áèäíèéã óéòãàð ãóíèãòàé áîëãîæ, ñýòãýëèéã õÿìðóóëæ, óëàì èõýýð áîäëîãîøðîõ øàëòãààí ÷ áîëæ áîëäîã. Óðëàãèéí á¿òýýë¿¿ä íü áèäíèé îþóí ñàíàà, ñýòãýë ç¿ðõýíä øóóä íºëººëæ, áèäíèéã ÿìàð íýã áàéäëààð õºäºëãºæ
ò¿¿íèé òóõàé òîäîðõîéëîëòûã îéëãîõîä á¿ð õÿëáàð áàéõ áîëíî. Áèäíèé ñýòãýëèéã õºäºëãºõ ñî¸ëûí ÿìàðâàà íýã á¿òýýëã¿éãýýð äýëõèé åðòºíöèéã òºñººëººä ¿çüå ë äýý. Òóóæ, ºã¿¿ëëýã, ø¿ëýã, ÿðóó íàéðàã, õºãæèì, óðàí çóðàãã¿éãýýð äýëõèé ÿìàð áàéõ áîë? Áèäíèé ñýòãýë ç¿ðõèéã õºãëºæ, áàÿæóóëæ áàéäàã ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿ä íü õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ¿å óëèðàí õàäãàëàãäàæ èðñýí ¿íýò ºâ¿¿ä áèëýý. Ýäãýýð íü çîõèîã÷èéí ýðõ ãýäýã îéëãîëòîîñ îëîí æèëèéí ºìíº ìàø ýðò ¿¿ññýí áºãººä óðò õóãàöààíû òóðøèä îâîã àéìàã, á¿ñ íóòàã, óëñ îðíû ñî¸ëûí ºâ áîëîí õàäãàëàãäñààð èðñýí þì. Õ¿í ¿¿ñ÷ áèé áîëñîí öàã ¿å òóòàìä íýã òàëààñ ýäãýýð ñî¸ëûí ºâ íü òýäýíä íºëººëæ, íºãºº òàëààñ òýä ò¿¿íèéã öààøèä óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëñýýð, ò¿¿íèé óãèéí òºðõ áàéäëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîñîîð èðñýí áàéäàã. Ýíý íü ºíººäºð ÷ áèäíèéã òýòãýæ, äýìæñýýð áàéãàà òýð ë ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿ä þì. Ýäãýýð íü õ¿íèé àìüäðàëä èõýýõýí ÷óõàë ãýäýãò áè ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé îéëãîëò íü äýýðõ á¿òýýë¿¿äèéí ýðõèéã òîäîðõîéëæ õàìãààëàõ, òýð÷ëýí ýäãýýð á¿òýýë¿¿äèéã á¿òýýí òóóðâèñàí õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýì, ýäèéí çàñàã òàëààñ íü õàìãààëàõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíààíààñ óðãàí ãàðñàí þì. Ãàðûí àâëàãûã ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äèéã á¿òýýí òóóðâèãñàä áîëîí á¿òýýí òóóðâèõûã ýðìýëçýæ áàéãàà, ìºí òýäãýýðèéã àøèãëàäàã Àçèéí á¿õ õ¿íä çîðèóëñàí áèëýý. Ýíý íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé îéëãîëòûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ ºãíº ãýäýãò áè íàéäàæ áàéíà. ̺í ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü áèäíèé ñýòãýë îþóíûã óëàì áàÿæóóëàí òýëæ áàéäàã çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí á¿òýýë¿¿äèéã õàìãààëàõ áîëîí àøèãëàõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ, çîõèîã÷èéí ýðõýä ÿìàð íýã áàéäëààð õàìààðàëòàé õ¿í á¿õíèé á¿òýýë÷ íºð èõ õºäºëìºðèéã äýìæèí òýòãýæ ÷àäàæ áàéâàë áè òóéëààñ áàÿðëàõ áîëíî. Ǻâõºí çîõèîë÷èä, çóðàà÷èä, êèíî çîõèîë÷èä, çîõèîí á¿òýýã÷èä, ÿðóó íàéðàã÷èä, õºãæèì÷èä, õýâëýë íèéòëýë, ðàäèî, òåëåâèç, çàð ñóðòàë÷èëãàà çýðýã îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äýä àæèëëàäàã á¿õ õ¿ì¿¿ñ òºäèéã¿é îþóòíóóä, îëîí íèéò, öààøèëáàë ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàõààð çîðüæ ÿâàà á¿õ õ¿ì¿¿ñ, ººðººð õýëáýë îäîî áîëîí èðýýä¿éä çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÿâäëûã õàðèóöàí äýìæèõ á¿õ õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ íîìûã óíøààñàé ãýæ òóéëààñ õ¿ñ÷ áàéíà. Õýäèéãýýð çàðèì õ¿ì¿¿ñ çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé îéëãîõîä ò¿âºãòýé ãýæ ¿çäýã ÷ ýíý íü ÷óõàìäàà òóí ýíãèéí àñóóäàë þì. Çîõèîã÷èéí ýðõòýé õîëáîîòîé á¿õ àñóóäëûã áàãòààñàí çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé
èõýýõýí õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàñíûã íü õ¿íäýòãýí ¿çñýí õýí á¿õíèé õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõ ýíãèéí áºãººä øààðäëàãàòàé ä¿ðýì æóðìóóäààñ á¿ðäýæ áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì æóðìûã õàòóó ÷àíãà ìºðäºí àæèëëàâààñ áèä ñî¸ëûí á¿òýýëèéã òóóðâèí áàÿæóóëàõ ýð÷ õ¿÷, çàìûã íýýæ ºãºõ ó÷ðààñ çîõèîã÷èéí ýðõ íü áèä á¿õíèé õóâüä ìàø ÷óõàë ýðõ þì. Îäîîãèéí áàéäëààð Àçèéí á¿õ óëñ îðíóóä, ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí îëîí îðîí çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëüòàé áîëîîä áàéíà. Áèäíèé òàéëáàðëàæ èðñíýýð çîõèîã÷èéí ýðõ íü ñî¸ëûí á¿òýýëèéã á¿òýýí òóóðâèæ áàéãàà õ¿í á¿ð òóñãàé ýðõòýé áàéõ òºäèéã¿é ººðèéíõ íü á¿òýýëèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñ àøèãëàõ òîõèîëäîëä àøèãëóóëñíû õºëñ àâ÷, àøèã îëîõ áîëîìæòîé áîëîõûã áàòàëãààæóóëäàã. Á¿òýýë ãýäýã íü óðàí çîõèîë, øèíæëýõ óõààí, äóó õºãæèì, óðëàãèéí õ¿ðýýí äýõ õ¿íèé îþóí áîäîë, ñýòãýë ñàíààíû àíõäàã÷ á¿òýýë÷ èëýðõèéëýë ãýäýã óòãààð ýíä õýðýãëýãäýæ áàéãàà þì. Á¿òýýëèéã á¿òýýí òóóðâèæ áàéãàà òýð õ¿íèéã àâòîð áóþó çîõèîã÷ ãýæ õýëíý. Çîõèîã÷èéí ýðõ íü á¿òýýë òóóðâèæ áàéãàà õ¿íä áóþó çîõèîã÷èä õóóëèàð îëãîãääîã áîëîõîîð òà ýíýõ¿¿ ýðõèéã “òýðõ¿¿ á¿òýýë òóóðâèñàí çîõèîã÷èéí ýðõ” ãýæ ¿çýæ áîëíî. ×óõàìäàà á¿òýýëèéí ýðõ ìýäýë á¿õèé ýòãýýäèéã çîõèîã÷èéí ýðõèéã ýçýìøèã÷ ãýæ íýðëýýä áàéãàà þì. Îëîíõè òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ íü çîõèîã÷ ººðºº áàéäàã. Ãýõäýý çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ íü ººðèéí á¿òýýëèéã ºì÷ëºõ ýðõýý õóâü õ¿í áîëîí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõ /õóäàëäàõ/, ò¿ðýýñë¿¿ëýõ áîëîí ºâë¿¿ëæ ¿ëäýýõ ýðõòýé ó÷ðààñ çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ íü ñîëèãäîæ áîëíî. Èíãýõëýýð çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ íü ÿìàãò çîõèîã÷ ººðºº áàéäàã ãýæ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé. Õýðýâ òà Àçèéí îðîí á¿ðèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèóäûã õàðüöóóëàí ¿çýõ þì áîë òýäãýýðò íýð òîìú¸î áîëîí àãóóëãà, õàíäëàãûíõ íü õóâüä º÷¿¿õýí ÿëãàà áàéãààã îëæ õàðàõ áîëíî. Õóóëèéã á¿ð íÿãòëàí ñóäàëæ ¿çýõ þì áîë ìàãàäã¿é íýã óëñàä õàìãààëàãäàæ áàéãàà þì íºãºº óëñàä õàìãààëàãääàãã¿é áîëîõûã îëæ ìýäýæ áîëîõ þì. Ãýõäýý îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä íü çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð íèéòëýã òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä òóñ äýì ¿ç¿¿ëæ
1990 îí 1991 îí 1993 îí 1994 îí 1996 îí 1997 îí 1998 îí 2000 îí 2002 îí 2003 îí 2004 îí 2005 îí 2006 îí 2006 îí 2006 îí Äýëõèéí áàéãàëèéí áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí 1972 îíû Êîíâåíöèä íýãäýí îðîâ. Ñî¸ëûí ¿íýò ºâèéã õóóëü áóñààð õèëýýð ãàðãàõ, îðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí ºì÷ëºõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé 1970 îíû Êîíâåíöèä íýãäýí îðîâ. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéã áàòëàí ãàðãàâ. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàçðûã áàéãóóëàâ. Îþóíû ºì÷èéí ãàçàð áàéãóóëàãäàâ. Õóäàëäààíä õàìààðàõ îþóíû ºì÷èéí ýðõèéí òóõàé õýëýëöýýðò ýëñýí îðîâ. Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Áåðíèéí Êîíâåíöèä íýãäýí îðîâ. Àíõíû õàìòûí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàâ. Äýëõèéí Îþóíû ºì÷èéí áàéãóóëëàãûí èíòåðíåòèéí ãýðýýíä íýãäýí îðîâ. Ìîíãîë ¿íäýñíèé ìîðèí õóóð õºãæìèéí óëàìæëàëò óðëàãèéã õ¿í òºðºëõòíèé áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéí øèëäýã äýýæýýð çàðëàí òóíõàãëàâ. ÎÕÑÄÃ-ûã ñî¸ëûí ºâ àíãèëàëààð ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí äýëõèéí ºâèéí æàãñààëòàä á¿ðòãýâ. Ìîíãîë àðäûí óðòûí äóóã õ¿í òºðºëõòíèé àìàí áà áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéí øèëäýã äýýæýýð çàðëàí òóíõàãëàâ. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëæ áàòëàâ. Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàðûí àâëàãûí ìîíãîë õóâèëáàðûã á¿òýýâ. “Àçè äàõü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ãàðûí àâëàãûí ìîíãîë õóâèëáàðûã á¿òýýæ õýðýãëýõ íü” ñýäýâò ¿íäýñíèé ñåìèíàðûã çîõèîí áàéãóóëàâ.
Çîõèîã÷èéí ýðõ áà Ìîíãîë Óëñ
/¯éë ÿâäëûí õóðààíãóé/Íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò
/Çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí ò¿¿íä õàìààðàõ ýðõèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Õóóëèàñ/ “çîõèîã÷” ãýæ ººðèéí îþóíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààãààð á¿òýýë òóóðâèñàí õóâü õ¿íèéã; ”ýðõ ýçýìøèã÷” ãýæ óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëòýé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñýõ çîõèîã÷èéí á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõèéã ýäëýõ õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéã; ”óðàí á¿òýýë÷” ãýæ óòãà çîõèîë, óðëàãèéí áîëîí àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã öèðê, òàéç, äýëãýö, óðëàãèéí òîãëîëòîä çîðèóëàí äóóëàõ, õºãæèìäºõ, æ¿æèãëýõ, á¿æèãëýõ, óíøèõ çýðãýýð ã¿éöýòãýí òîãëîäîã õóâü õ¿íèéã; ”àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýæ àðä ò¿ìíèé äóíä àëèâàà õýëáýðýýð óëàìæëàãäàí äàìæèæ èðñýí, çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é óëàìæëàëò óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéã; ”ôîíîãðàìì” ãýæ êèíî óðëàãèéí, ýñõ¿ë äóó àâèàí ä¿ðñò á¿òýýëä îðóóëñíààñ ººð àëèâàà òîãëîëòûí áîëîí áóñàä äóó àâèà, ò¿¿íèé èëýðõèéëëèéí áè÷ëýãèéã; ”á¿òýýëèéã õóóëáàðëàõ” ãýæ á¿òýýë, á¿òýýëèéí õýñýã, çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõèéí îáúåêòûã íýã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîãîîð øóóä áóþó øóóä áóñààð, àëèâàà àðãà, õýëáýðýýð îëøðóóëàõûã; ”íèéòëýõ” ãýæ á¿òýýë, çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõèéí îáúåêòûã ýðõ ýçýìøèã÷èéí çºâøººð뺺ð, îëîí íèéòèéí õýðýãöýýã õàíãàõóéö õýìæýýãýýð îëøðóóëæ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõûã; ”íèéòýä ò¿ãýýõ” ãýæ á¿òýýë, çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõèéí îáúåêòûã õýðýãëýã÷ ººðèéí ñîíãîñîí öàã, ãàçðààñ õ¿ðòýõ áîëîìæòîé áàéäëààð óòñàí áîëîí óòàñã¿é õîëáîîãîîð íèéòýä òàðààõûã; ”¿¿ñìýë á¿òýýë” ãýæ ºìíº á¿òýýãäñýí á¿òýýëä òóëãóóðëàæ ò¿¿íèéã îþóíû á¿òýýë÷ õºäºëìºðººð çàñâàðëàõ, íàéðóóëàõ, îð÷óóëàõ, õºðâ¿¿ëýõ, õóðààíãóéëàõ, ýìõòãýõ áîëîí áóñàä õýëáýðýý𠺺ð÷èëæ, øèíýýð áèé áîëãîñîí á¿òýýëèéã; ”õàâñàðãà óðëàãèéí á¿òýýë” ãýæ ãàð óðëàë áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð á¿òýýãäñýí àõóéí õýðýãëýýíèé óðëàãèéí á¿òýýëèéã; ”çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë” ãýæ á¿òýýëèéã øóóä òîãëîñîí òîãëîëò, äóó àâèà, ä¿ðñ áè÷ëýã, äóó àâèà á¿õèé ä¿ðñò á¿òýýëèéí àíõíû áè÷ëýã áîëîí ðàäèî, òåëåâèçèéí áàéãóóëëàãûí íýâòð¿¿ëãèéã; ”ôîíîãðàìì á¿òýýã÷” ãýæ òîãëîëòûí áóþó áóñàä äóó àâèàíû, ýñõ¿ë 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.1. Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ßìàð òºðëèéí ç¿éëèéã õóóëèàð õàìãààëàãäñàí á¿òýýë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäºã âý? Îëîí óëñûí õýìæýýíä /ìýäýýæ Àçèéã îðóóëààä/ õóóëü ¸ñíû õàìãààëàëòûí îáúåêò áîëîõ á¿òýýëèéí ÿìàð ÿìàð òºðë¿¿ä áàéäãèéã õàðöãààÿ. ßïîíä á¿òýýëèéã äàðààõ àíãèëàëä õóâààí àâ÷ ¿çäýã. Õºãæìèéí á¿òýýë: õºãæìèéí çîõèîëóóä, äóóíû ¿ã ãýõ ìýò. Á¿æèã, ¿ãã¿é æ¿æãèéí á¿òýýë áóþó ïàíòîìèìî : á¿æèã äýãëýëò/áàëåò áóþó îð÷èí ¿åèéí á¿æèã, ïàíòîìèìî/. Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿òýýë¿¿ä: óðàí çóðàã, áàðèìàë, õýâëýìýë çóðàã, øîã çóðàã, êàëèãðàô áóþó öýâýð áè÷ëýã, òàéç ÷èìýãëýë, ãàð óðëàëûí á¿òýýë¿¿ä ãýõ ìýò. Óðàí áàðèëãûí á¿òýýë¿¿ä: óðàí áàðèëãûí çîõèîìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, Ãàçðûí çóðàã, ºðö /äèàãðàìì/: ãàçðûí çóðàã, äèàãðàìì, çîõèîìæ çóðàã, ä¿ðñ, çàãâàðóóä ãýõ ìýò. Êèíî óðëàãèéí á¿òýýë¿¿ä: òàéç, äýëãýöèéí êèíî, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã, âèäåî òîãëîîìóóä ãýõ ìýò. Ãýðýë çóðãèéí á¿òýýë¿¿ä: ãýðýë çóðãóóä, ôîòî ãðàâþð ãýõ ìýò. Óòãà çîõèîëûí á¿òýýë¿¿ä: òóóæ, ðîìàí, ºã¿¿ëëýã, ãàð áè÷ìýë, ø¿ëýã, ÿðóó íàéðàã ãýõ ìýò. Ïðîãðàììóóä: Êîìïúþòåðèéí ïðîãðàìì ãýõ ìýò.Õóóëèàð õàìãààëàãäàõ á¿òýýëèéí ººð íýã òºðºë áîë ýõ á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, ýâë¿¿ëýõ, çàñâàðëàí íàéðóóëàõ çàìààð õèéãäñýí àëèâàà á¿òýýë¿¿ä /¿¿ñìýë á¿òýýë¿¿ä/, ìºí òàéëáàð òîëü, çîõèîëûí öîìîðëèã, ñîíèí, ñýòã¿¿ë /ñîíãîí ò¿¿âýðëýñýí á¿òýýë¿¿ä/ çýðýã õÿíàí çàñâàðëàñàí á¿òýýë¿¿ä þì. ßìàð òºðëèéí á¿òýýë¿¿ä íü õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ñóáúåêò áîëæ áàéíà âý ãýäãèéã ìýäýõ ÿâäàë áîë õàìãèéí àíõäàã÷ ÷óõàë àëõàì þì. /Á¿òýýë¿¿äèéã õýðõýí àíãèëæ áàéãààã îëæ ìýäýõ ¿¿äíýýñ îðîí á¿ðèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëèéã ¿çíý ¿¿/ Øèíæëýõ óõààí, óòãà çîõèîëûí áè÷ìýë áóþó àìàí á¿õ òºðëèéí á¿òýýë, ò¿¿í÷ëýí êîìïüþòåðèéí ïðîãðàìì; Õºãæìèéí óðëàãèéí ¿ãòýé áîëîí ¿ãã¿é á¿õ òºðëèéí á¿òýýë; Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿õ òºðëèéí á¿òýýë; ×èìýãëýõ áîëîí õàâñàðãà óðëàã, òàéç ÷èìýãëýëèéí á¿òýýë; Àðõèòåêòóðûí á¿òýýë, óðàí áàðèìàë, óðàí áàðèëãà; Á¿æãèéí óðëàãèéí á¿õ òºðëèéí á¿òýýë, óðàí íóãàðàëò, ïàíòîìèì; Æ¿æèã, õºãæèìò æ¿æèã, òàéçíû óðëàãèéí á¿õ òºðëèéí á¿òýýë; Ãýðýë çóðãèéí áîëîí ò¿¿íòýé òºñººòýé àðãààð òóóðâèñàí á¿õ òºðëèéí á¿òýýë; Äóó àâèà á¿õèé ä¿ðñò á¿òýýë; ¯¿ñìýë á¿òýýë; Ìàòåðèàëûã íü ñîíãîí ò¿¿âýðëýõ, áàéðøóóëàõ çýðãýýð á¿òýýë÷ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí, ººðèéí á¿òýö àãóóëãààðàà îþóíû á¿òýýëä òîîöîãäîõ òàéëáàð òîëü, ëàâëàõ, çîõèîëûí öîìîðëèã, ºãºãäºõ¿¿í-ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áóñàä ýìõòãýë¿¿ä; Àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëä òóëãóóðëàí òóóðâèñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë. /Çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí ò¿¿íä õàìààðàõ ýðõèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Õóóëèàñ/ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàõ á¿òýýë
2. Çîõèîã÷èéí ýðõ /ºì÷èéí
ýðõ/, ýäèéí áóñ áàÿëãèéí
ýðõ áà áóñàä õàìààðàõ
ýðõ¿¿äýýñ á¿ðäýõ
2. Çîõèîã÷èéí ýðõ /ºì÷èéí ýðõ/, ýäèéí
áóñ áàÿëãèéí ýðõ áà áóñàä õàìààðàõ
ýðõ¿¿äýýñ á¿ðäýõ çîõèîã÷èéí ýðõ¿¿ä
Ýíý á¿ëýãò çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàõ áîëíî. Ýäãýýðò çîõèîã÷èéí ýðõ /ºì÷èéí ýðõ/, ýäèéí áóñ, áàÿëãèéí ýðõ áîëîí á¿òýýëýý øèëæ¿¿ëýã÷äýä õàìààðàõ ýðõ¿¿ä îðíî.Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé
Ìèíèé äýýð òàéëáàðëàæ áàéñíààð çîõèîã÷èéí ýðõ íü ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé ãàðäàã ó÷ðààñ áóñàä ýðõ¿¿äýýñ áàãà çýðýã ÿëãààòàé þì. Æèøýý íü: Õ¿í ÿìàð íýã ç¿éëèéã ýçýìøèõäýý ýçýìøèõ áóþó ºì÷ëºõ ýðõòýé áîëëîî ãýæ ¿çäýã. ªì÷ëºõ ýðõèéã ººð õ¿íä øèëæ¿¿ëæ áîëäîã. Çîõèîã÷èéí ýðõ ÷ ýçýìøèõ ýðõ áîëîõîîð ò¿¿íèéã ººð õ¿íä øèëæ¿¿ëæ áîëîõ áºãººä “ºì÷èéí ýðõ” ÷ ãýæ õýëæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë ýíý íü ìºí㺠áîëîí õºðâºõ ýðõ þì. Ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ ýðõ íü õ¿íèé îþóí óõààíààð áèé áîëñîí á¿òýýë÷ õºäºëìºð áîëîõ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ïàòåíòèéí ýðõ, çîõèîí á¿òýýõ ýðõ, áàðààíû òýìäýãòèéí ýðõèéí íýãýí àäèëààð îþóíû ºì÷èéí ýðõ /îþóíû ºì÷èéã ýçýìøèõ ýðõ/ õýìýýí ¿çýæ áîëäîã. Çîõèîã÷èéí ýðõèéã ºì÷ëºõ ýðõèéí ýíãèéí íýãýí òºðºë ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó? Àíãëè, Àìåðèêèéí õóóëüòàé îðíóóä çîõèîã÷èéí ýðõèéí ºì÷ëºõ ýðõèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ îíöãîéëîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. “Çîõèîã÷èéí ýðõ” ãýäýã íü àíãëèàð àíõ ÿã òýð ÷èãýýð íü õóóëáàðëàõ ýðõ ãýñýí ¿ã áà çîõèîã÷èéí ýðõ íü ¿íäñýíäýý á¿òýýëèéã äàõèí á¿òýýõ ýðõ ãýñýí óòãàòàé áàéâ. ͺ㺺 òàëààð Ôðàíö, Ãåðìàí çýðýã îðíóóäàä Åâðîï äàõü íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí íºëºº á¿õèé ¿çýë áîëîõíü ºì÷ëºõ ýðõ, ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ ãýñýí 2 ººð îíöãîé õýëáýðòýé ãýñýí ¿çýë ñàíàà àíõ Åâðîïä ¿¿ññýí áàéíà. Ýíý ¿çýë õàíäëàãà Àçèä õàðüöàíãóé ñ¿¿ëä íýâòýðñýí þì. Öººí õýäýí óëñ îðíûã ýñ òîîöâîë çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëü íü 20-ð çóóíû äóíä áà ñ¿¿ë ¿åýñ ë äºíãºæ íýâòýð÷ ýõýëñýí þì. Äýýðõ òàéëáàðààñ òà çîõèîã÷èéí ýðõ íü á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõ áà çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ ãýñýí ÿëãàà á¿õèé 2 ¿íäñýí õýëáýðòýé áàéãààã õàðæ áîëíî. “Çîõèîã÷èéí ýðõ” ãýñýí ¿ãèéã õýðýãëýõäýý èõ áîëãîîìæòîé õàíäàõ õýðýãòýé. Îëîí õ¿í çîõèîã÷èéí ýðõèéã åð人 á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõ ãýæ ¿çýæ, àøèãëàæ áàéõàä çàðèì õýñýã íü ýíý îéëãîëòîí äîð çîõèîã÷èéí ýðõèéí äýýðõ 2 õýëáýðèéã õî¸óëàíã íü îéëãîæ àøèãëàæ áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä “çîõèîã÷èéí ýðõ” ãýäãèéã á¿õèé ë õýëáýðèéí ýðõýä õàìààðóóëàí õýðýãëýõ áºãººä, õàðèí ºì÷èéí ýðõ ãýäãèéã á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõýä, ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõýä õàìààðóóëàí õýðýãëýæ áîëíî. Çîõèîã÷èéí ýðõ íü îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí òóíõàãëàëóóä áîëîí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýä ìàø òîäîðõîé òóñãàãäñàí õ¿íèé ò¿ãýýìýë ¿íäñýí ýðõ þì ãýäãèéã óõààðàí îéëãîõ ÿâäàë ìàø ÷óõàë þì. Óëñ îðîí á¿ðèéí õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ºì÷èéí ýðõ¿¿ä íü áóñäûí ºì÷èéã áóëààõ áà ò¿¿íèéã çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãëàõ çýðãèéã õóóëü áóñ ãýæ áàòàëãààæóóëíà. ¯¿íèé íýã àäèëààð ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ íü õóâèéí
Á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõèéí òóõàéä
Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò “çîõèîã÷èéí ýðõ”-èéí àãóóëãûã òàéëáàðëàíà. Îëîí õ¿í “çîõèîã÷èéí ýðõ”, ýä õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çäýã “á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõ”-ýýñ ýõýëöãýýå. Á¿òýýëèéí ºì÷èéí ýðõ¿¿äèéã íü åðºíõèéä íü äàðààõ àíãèëàëä õóâààí àâ÷ ¿çíý. 1.Õóóëáàðëàõ ýðõ 2.Òîãëîí ¿ç¿¿ëýõ ýðõ 3.Òàíèëöóóëàõ ýðõ 4.Á¿òýýëýý íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ýðõ 5.Óíøèõ õýëáýðýýð ò¿ãýýõ ýðõ 6.¯çýñãýëýí ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ ýðõ 7.Òàðààæ áîðëóóëàõ ýðõ, ýçýìøëèéã øèëæ¿¿ëýõ áà ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõ ýðõ 8.Îð÷óóëãà, ýâë¿¿ëýã, õóâèðãàí ººð÷ëºõ, íàéðóóëãà õèéõ ýðõ 9.¯¿ñìýë á¿òýýëèéã àøèãëàõ ýðõ Óëñ îðîí á¿ðä ºì÷èéí ýðõèéí õýëáýð¿¿ä íü ¿¿íýýñ îëîí ÷ áèé, öººí ÷ áèé. ßàãààä ãýâýë òýäãýýð íü çîõèîã÷èéí ýðõ ãýäýã ãîë ýðõýýñ ñàëáàðëàñàí áàéäàã.Õóóëèéí õýëëýãýýð òýäãýýðèéã “ñàëáàð ýðõ¿¿ä” ãýæ ¿çäýã. Çîõèîã÷èéí ýðõ ãýäýã åðºíõèé îéëãîëòîä áàãòàæ áàéãàà ýäãýýð ýðõ¿¿ä íü çºâõºí çîõèîã÷èä ë õàìààðàëòàé. Òºðºë òóñ á¿ðýýð íü äîîð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàÿ. Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí õºãæèë, äýâøèë çýðýã íèéãìèéí íºõöºë áàéäëûí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí óëñ îðîí á¿ð çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéã áàéíãà çàñâàðëàí øèíý÷èëñýýð èðñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí øèíý ýðõ¿¿ä ç¿é ¸ñîîð ¿¿ñ÷ ãàðäàã. Èíãýõëýýð, çîõèîã÷èéí ýðõýä ãàð÷ áîëîõ øèíý õºãæèë ººð÷ëºëò¿¿äèéã òóñãàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü ßïîíä ºì÷èéí ýðõèéã ñàëáàð ýðõ òóñ á¿ðýýð íü àíãèëàí õóâààñàí áàéäàã. ¯¿íä: 1. Õóóëáàðëàõ ýðõõýñýã÷ëýí áóþó á¿õýëä íü àøèãëàíà ãýñýí ¿ã. Õýâëýõ íü õóóëáàðëàõ õóó÷èí àðãóóäûí íýã þì. Åðºíõèé人 õýâëýõòýé õîëáîîòîé ýðõ¿¿äèéã õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ãýõ áºãººä ýäãýýð íü õóóëáàðëàõ ýðõèéí íýã õýëáýð þì. Òîãëîëòóóäààñ äóó àâèà, ä¿ðñ áè÷ëýã õèéõ áóþó æèæèã ¿ç¿¿ëáýð, ëåêö çýðãèéã ðàäèî òåëåâèçýýð íýâòð¿¿ëýõ íü õóóëáàðëàõ ýðõèéã õýðýãëýæ áàéãàà õýðýã þì. Àìüäðàë äýýð ýíý ýðõ íü ñêàéíåð áîëîí õóâèëàõ ìàøèíû òóñëàìæòàéãààð òåêñò áîëîí çóðãèéã õóâèëàí îëøðóóëàõ, òýð÷ëýí çóðàã òºñëèéã íü àøèãëàí áàðèëãà áàðèõ çýðýã ìàø ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãààã õàìàð÷ áàéíà. 2. Òîãëîæ ¿ç¿¿ëýõ ýðõ /Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð íèéòýä òîãëîí ¿ç¿¿ëýõýýñ õàìãààëàõ ýðõ/ Òîãëîëò õèéõ ýðõ ãýäýã íü õýí íýãíèé çîõèîñîí á¿òýýëèéí ýõ áè÷ìýë áîëîí õºãæìèéã íü ¿íäýñëýí òîãëîëò õèéæ, íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ãýñýí ¿ã. Èéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ îíöãîé ýðõèéã çîõèîã÷ ººðºº ýäëýíý. Ýíä “íèéòýä” ãýäýã ¿ã èõ ó÷èðòàé. “Íèéòýä” ãýäýãò ººðºº ººðòºº áóþó ººðèéíõºº ãýð á¿ëä òîãëîëò õèéõ òîõèîëäîë îðîõã¿é. “Íèéòýä” ãýäýã íü òîäîðõîé áîëîîä òîäîðõîé áóñ òîîíû îëîí õ¿íèé ºìíº ãàð÷ òîãëîí ¿ç¿¿ëýõèéã õýëæ áàéãàà þì. ¯¿íä æèíõýíý àìüä òîãëîëò òºäèéã¿é ãàäàà áóþó òåàòðò íèéòýä çîðèóëàí ïÿíç, ÑD òîãëóóëàõ áîëîí ÷àíãà ÿðèã÷ àøèãëàõ õýëáýðýýð òîãëîëòûã äàìæóóëàí íýâòð¿¿ëýõèéã õ¿ðòýë õàìààðóóëíà. 3. Òàíèëöóóëàõ ýðõ / Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð íèéòýä òàíèëöóóëàõààñ õàìãààëàõ ýðõ/ Òàíèëöóóëàõ ýðõ ãýäýã íü õýí íýãíèé á¿òýýëèéã äýëãýö, ñàìáàð áóþó áóñàä ç¿éë äýýð òóñãàí ¿ç¿¿ëýõ ýðõ þì. Ò¿ð¿¿ ¿åä ýíý ýðõèéã êèíîíä õýðýãëýäýã áàéñàí áîë îäîî òåõíîëîãèéí äýâøèë õºãæëèéí ¿ðýýð êîìïúþòåðèéí äýëãýö, LÑ ïðîåêòîðûã àøèãëàí LÑD äýëãýöýí äýýð òóñãàí õàðóóëäàã áîëæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ºíººäºð îëîí óëñ îðíû çîõèîã÷èéí ýðõ íü òàíèëöóóëàõ ýðõèéã á¿õèé ë òºðëèéí á¿òýýëèéã äóó àâèà, ä¿ðñ áè÷ëýãèéí õýðýãñýë àøèãëàí íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëæýý. Ýíýõ¿¿ ýðõ íü îäîî ãýðýë çóðàã áóþó óðëàãèéí á¿òýýë¿¿äèéã äýëãýöýí äýýð òóñãàí ¿ç¿¿ëýõýä ÷ áàñ õýðýãëýãäýæ áàéíà.
4. Á¿òýýëýý íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ýðõ /Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîîñ õàìãààëàõ ýðõ/ Á¿òýýëýý íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ îíöãîé ýðõèéã çîõèîã÷ ýäýëíý. ¯¿íä á¿òýýëèéã ðàäèî, òåëåâèçýýð äàìæóóëàí õ¿ðãýõýýñ ãàäíà ìºí õèéìýë äàãóóë, êàáåëü, êàáåëèéí òåëåâèç áîëîí êîìïúþòåðèéí ñ¿ëæýýã àøèãëàí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ çýðãèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çäýã. 5.Óíøèõ õýëáýðýýð ò¿ãýýõ ýðõ /Á¿òýýëèéã íèéòýä çºâøººðºëã¿éãýýð óíøèæ õ¿ðãýõýýñ õàìãààëàõ ýðõ/ Óíøèõ õýëáýðýýð ò¿ãýýõ ýðõ íü ººðèéí óòãà çîõèîëûí á¿òýýëýýñ çîõèîã÷ íèéòýä óíøèæ õ¿ðãýõ ýðõ þì. ¯¿íä æèøýý íü, ñîíñîã÷ îëîí ò¿ìýíä ººðèéí íîìíîîñ óíøèæ ºãºõ áà ººðèéí óíøñàíàà áè÷ëýãýýð ñîíñãîæ õ¿ðãýõ çýðýã îðíî. 6.¯çýñãýëýí ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ ýðõ /Á¿òýýëèéã ¿çýñãýëýí ãàðãàæ íèéòýä çºâøººðºëã¿é ¿ç¿¿ëýõýýñ õàìãààëàõ ýðõ/ ¯¿íä ä¿ðñëýõ óðëàãèéí áîëîí ãýðýë çóðãèéí á¿òýýë¿¿äèéã äýëãýí ¿ç¿¿ëýõ ýðõ¿¿ä õàìààðíà. Çîõèîã÷ ººðºº á¿òýýëýý íèéòýä äýëãýí ¿ç¿¿ëýõ îíöãîé ýðõòýé ãýäãèéã íü õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ýíýõ¿¿ ýðõèéã æèøýý íü, ýõ á¿òýýë¿¿äýý îëîí õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿òýýëèéí ¿çýñãýëýí ãàðãàæ íèéòýä ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõàä õýðýãëýíý. ßïîíä ýíýõ¿¿ ýðõèéã õóóëáàð áèø, çºâõºí æèíõýíý ýõ á¿òýýë¿¿ä äýýð õýðýãëýäýã áîë Ñîëîíãîñ, Õÿòàäàä õóóëáàðëàñàí á¿òýýë¿¿äèéí ¿çýñãýëýí ãàðãàõàä ÷ áàñ õýðýãëýäýã. Öààøèëáàë, ãýðýë çóðãèéí õóâüä áîë ßïîíä óðüä ºìíº õýâëýãäýí íèéòëýãäýæ áàéãààã¿é çºâõºí òèéì ãýðýë çóðãóóä äýýð ýíýõ¿¿ ýðõèéã õýðýãëýíý. Çîòîí áîëîí öààñàí äýýð çóðñàí çóðãóóäûí õóâüä áîë òýäãýýð íü òºðëèéí õóâüä äàâòàãäàøã¿é öîðûí ãàíö áàéäàã ó÷ðààñ òýðõ¿¿ çóðàã æèíõýíý
çºâøººðºë àâíà ãýäýã áîë áàñ ë òºâºãòýé àñóóäàë. Ýíý òîõèîëäîëä ¿çýñãýëýíãýýð äàìæóóëàí ¿ç¿¿ëýõ ýðõèéí òóõàé àñóóäëûã õýðõýí øèéäýõ âý? Àçèéí èõýíõ îðîíä ¿¿íèé òàëààð çààñàí òóñãàé ä¿ðýì, æóðàì áàéäàãã¿é. Õàðèí ßïîíä çîõèîã÷îîñ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõûã çºâøººðñºí, óðüä ºìíº íü õýâëýãäýæ ãàðààã¿é, æèíõýíý ýõ á¿òýýë¿¿äýýð /ãóäàìæíû áàéíãûí ñàìáàð îðîõã¿é/ ¿çýñãýëýí ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ ýðõèéã ýçýìøèã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðäºã. 7.Òàðààæ áîðëóóëàõ, ýçýìøëèéã øèëæ¿¿ëýõ áà ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõ ýðõ /Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð òàðààæ áîðëóóëàõ, ýçýìøëèéã íü øèëæ¿¿ëýõ, ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõààñ õàìãààëàõ ýðõ/ Àçèä á¿òýýëèéã òàðààæ áîðëóóëàõ ýðõ íü ßïîí, Ñîëîíãîñ, Ãîí Êîíãèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèíä òóñãàãäñàí áàéäàã. Êèíî çóðàãëàà÷ /ãðàôèê÷/ á¿òýýëèéíõýý õóâèéã õóäàëäàæ áîðëóóëàõ, ò¿ðýýñë¿¿ëýõ áóþó áóñàä çàìààð ò¿ãýýõ îíöãîé ýðõòýé. Ýíýõ¿¿ ýðõ íü àíõàíäàà êèíî á¿òýýã÷äýä õàìààðàëòàé áàéñàí áºãººä òýäýíä ººðèéíõºº êèíîã òàðààæ áîðëóóëàõ ýðõèéã îëãîäîã áàéñàí. Õàðèí ºíººäºð òàðààæ áîðëóóëàõ ýðõèéã âèäåî òîãëîîìûí ïðîãðàììûã õóäàëäàõ áîëîí ò¿ðýýñë¿¿ëýõýä ÷ áàñ õýðýãëýæ áàéíà. Ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëíý ãýäýã íü âèäåî õóóðöàã, DVD çýðãèéã õóäàëäàõ áà ò¿ðýýñë¿¿ëýõ çàìààð êèíî óðëàãèéí á¿òýýëèéã òºëáºðòýé áóþó òºëáºðã¿éãýýð íèéòýä õóóëáàðëàí õ¿ðãýõ ãýñýí ¿ã þì. Ýçýìøëýý øèëæ¿¿ëýõ ýðõ ãýäýã íü ýçýìøëèéã íü øèëæ¿¿ëñíýýð æèíõýíý ýõ á¿òýýë /êèíî óðëàãèéí á¿òýýëèéã îðóóëàõã¿é/ áîëîí ò¿¿íèé õóâèéã íèéòýä õ¿ðãýõ ýðõ þì. ßïîí çýðýã óëñ îðíóóäàä íýãýíò àëáàí ¸ñîîð øèëæñýí ýçýìøëèéí ýðõèéí õóãàöàà äóóññàí òîõèîëäîëä ÷ çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ýýñ çºâøººðºë àâàõã¿éãýýð á¿òýýëèéã íèéòýä ÷ºëººòýé õ¿ðãýí ¿ç¿¿ëæ áîëäîã. Ãýõäýý çàðèì îðíóóäàä ýçýìøëèéã øèëæ¿¿ëýõ ýðõèéí õóãàöàà äóóñíà ãýæ áàéäàãã¿éã àíõààðàõ õýðýãòýé. Ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõ ýðõ íü á¿òýýëèéí õóâèéã ò¿ðýýñë¿¿ëýí íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ þì. /êèíî óðëàãèéí á¿òýýë îðîõã¿é/
8.Îð÷óóëãà, ýâë¿¿ëýã, õóâèðãàí ººð÷ëºõ, íàéðóóëãà õèéõ ýðõ /Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð îð÷óóëãà, ýâë¿¿ëýã, õóâèðãàí ººð÷ëºëò, íàéðóóëãà õèéõýýñ õàìãààëàõ ýðõ/ Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì íü ¿¿ñìýë á¿òýýë áîëãîõûí òóëä çîõèîã÷ ººðèéí á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, õºãæìèéí íàéðóóëãà õèéõ, õóâèðãàí ººð÷ëºõ áîëîí ººð õýëáýðýýð çîõèöóóëàí íàéðóóëãà õèéõ îíöãîé ýðõòýé áîëîõûã áàòàëãààæóóëäàã. Îð÷óóëãà ãýäýã íü óòãà çîõèîëûí á¿òýýëèéã ýõ õýëíýýñ ººð õýëýíä õºðâ¿¿ëýí èëýðõèéëýõ àðãà þì. Õýë ãýäýãò õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíä õýðýãëýãääýã ¿ãèéã õàìààðóóëæ áàéãàà áºãººä ¿¿íä êîìïúþòåðèéí õýë îðîõã¿é. ̺í íýã õýëíèé íóòãèéí õýëëýãýýñ òóõàéí õýëíèé ñòàíäàðò õýëáýðò þì óó ýñâýë áðýàéëü ¿ñýãò øèëæ¿¿ëýõèéã îð÷óóëãà ãýæ ¿çýõã¿é. Õàðèí ýäãýýðèéã õóâèëàí á¿òýýõ íýã õýëáýð ãýæ ¿çýæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë îð÷óóëãà õèéõ ýðõ íü åðºíõèé人 æèíõýíý ýõ á¿òýýëèéã ãàäààä õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëýõ ýðõ þì. Ýâë¿¿ëýã ãýäýã íü òóõàéí õºãæìèéí á¿òýýëèéã øèíý á¿òýýë÷ õýëáýð¿¿äýýð áàÿæóóëàí õºãæìèéí á¿òýýë õèéõ ãýñýí ¿ã þì. Æèøýý íü, ñîíãîäîã á¿òýýëèéã äæàç õýëáýðò îðóóëàõ ãýõ ìýò. ªíººäºð ßïîíä õºãæìèéí çîõèîë÷îîñ íü çºâøººðºë àâàëã¿éãýýð ñîíãîäîã á¿òýýëèéã äæàç õýëáýðèéí á¿òýýë áîëãîñîí õºãæìèéí êîìïàíè íü õºãæìèéí çîõèîë÷èéí ç¿ãýýñ ãàðñàí ýñýðã¿¿öëèéí óëìààñ ãàðãàñàí CD-í¿¿äýý õóäàëäààëàõàà çîãñîîõ ¸ñòîé. Õóâèðãàí ººð÷ëºõ ãýäýã íü èëýðõèéëëèéí õýëáýðèéã ººð÷ëºõ ãýñýí ¿ã þì. Ýíä æèøýý íü 2 õýìæýýñò çóðãèéã 3 õýìæýýñò áàðèìëàí á¿òýýë áîëãîõ, ãýðýë çóðãèéã ýõ ãàð çóðàã áîëãîõ çýðãýýð õóâèðãàí ººð÷èëæ áîëíî. Íàéðóóëãà ãýäýã íü ºã¿¿ëýìæ, ãîë ñàíààã íü ººð÷ëºõã¿éãýýð òîãëîëò áîëîí êèíî áîëãîõ çàìààð ýõ á¿òýýë õèéõ áà èëýðõèéëýõ õýëáýðèéã íü ººð÷èëíº ãýñýí ¿ã þì. ¯¿íä á¿òýýëèéã òåëåâèçèéí á¿òýýë áîëãîí íàéðóóëàõ îðíî. ̺í êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììóóäûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõûã ÷ íàéðóóëãà ãýäýãò õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýæ áîëíî
Ãýõäýý íàéðóóëàõ ýðõ íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí íýãýí õýëáýð áîëîí õàìãààëàãääàã ó÷ðààñ èéìýðõ¿¿ çºð÷èë ãàðäàã áàéíà. Åð íü çºâõºí ò¿¿õýí îð÷èí áàéäëûã íü ººð÷èëæ, ºã¿¿ëýìæ, ãîë ä¿ð¿¿ä íü õýâýýð áàéãàà áîë ¿¿íèéã íàéðóóëãà ãýæ ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é. 9.¯¿ñìýë á¿òýýëèéã àøèãëàõ ýðõ /¯¿ñìýë á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãëàõààñ õàìãààëàõ ýðõ/ 8-ä òàéëáàðëàñíààð “¿¿ñìýë á¿òýýë” ãýäýã íü îð÷óóëàõ, ýâë¿¿ëýõ, õóâèðãàí ººð÷ëºõ, íàéðóóëàõ çýðýã õýëáýðýý𠺺ð÷èëæ øèíýýð áèé áîëãîñîí á¿òýýë þì. ¯¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ íü ò¿¿íèé çîõèîã÷èä õàìààðàõ áîëîâ÷ ýõ á¿òýýëèéí çîõèîã÷ íü ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí íýãýí àäèë ýðõèéã ìºí ýäëýíý. Æèøýý íü, õîøèí øîã çîõèîëîîð ñýäýâëýñýí õ¿¿õýëäýéí êèíîíû çóðãóóäûã âèäåî ä¿ðñ áè÷ëýãèéí õýëáýðò îðóóëàõäàà, êèíîíû çóðàã áîëîí ýõ çîõèîëûí àëü àëèíûõ íü çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ýýñ çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé. Ǻâõºí ãàíö çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ýýñ çºâøººðºë àâàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé. Á¿õ çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷äýýñ çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé. Çîõèîã÷ íü ººðèéí á¿òýýëèéã á¿õèé ë àðãà, õýëáýðýýð àøèãëàõ îíöãîé ýðõ ýäýëíý. Çîõèîã÷èéí á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõýä çîõèîã÷ äàðààõü ¿éë àæèëëàãààã çºâøººðºõ áîëîí õîðèãëîõ îíöãîé ýðõèéã õàìààðóóëíà: á¿òýýëèéã õóóëáàðëàõ; á¿òýýëèéã íèéòëýõ; á¿òýýëèéã íèéòýä ò¿ãýýõ; ¿¿ñìýë á¿òýýë áîëãîí ººð÷ëºõ; ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõ. 1. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.
Á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõ
¯¿ñìýë á¿òýýëèéã àøèãëàõ áà õýâëýìýë
á¿òýýë¿¿äèéã
äàõèí àøèãëàõ ýðõ
Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí ¿¿ñìýë á¿òýýëèéã àøèãëàõ ýðõ íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí ñàëáàð ýðõèéí íýã õýëáýð áºãººä çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èä îíöãîé õàìààðíà. ͺ㺺 òàëààñ çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèíä îðñîí àëáàí ¸ñíû íýð òîìú¸î áèø ÷ ãýñýí õýâëýë, íèéòëýëèéí õî¸ðäîã÷ õýðýãëýýíä ¿íäýñëýñýí õàìààðàõ ýðõ¿¿ä íü ýõ á¿òýýë¿¿äýýñ ãàðàëòàé õýâëýëýýñ áóñàä ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð óëñ îðîí á¿ðèéí õýâëýëèéí ¿éëäâýð¿¿äýä ìàø ºðãºí äýëãýð õýðýãëýãääýã. Õýâëýí íèéòëýõ ãýðýý õýëöë¿¿äýä çîõèîã÷èä áîëîí õýâëýëèéí ãàçðóóä ýäãýýð õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ãýðýýí¿¿äèéã õèéäýã. Ýäãýýð ýðõ¿¿äèéã áè÷ëýãèéí ïðîäþñîðóóä, ðàäèî òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã÷èä, êàáåëèéí íýâòð¿¿ëýã÷èä öààøèëáàë æ¿æèã÷èä,Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ ãýæ þó âý?
Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ íü ãîë òºëºâ á¿òýýëèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ýðõ, çîõèîã÷èéí íýðýý äóðüäóóëàõ ýðõ, á¿òýýëèéí õàëäàøã¿é á¿ðýí áàéäëûã õàìãààëàõ ýðõ ãýõ ìýò ýðõ¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéí òóõàé îéëãîëò íü Àìåðèê, Àíãëèéí õóóëèéí òîãòîëöîîíä ýõýí ¿åäýý áàéãààã¿é. Ýíýõ¿¿ íýð òîìú¸î íü ñàÿõíààñ íýâòýð÷ Áåðíèéí Êîíâåíö áîëîí WIPO-èéí Êîíâåíö çýðýã Îëîí óëñûí ãýðýýíä òóñãàãäñàí áàéíà.Á¿òýýëèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ýðõ
/Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð íèéòëýõýýñ õàìãààëàõ ýðõ/ Çîõèîã÷èä ºìíº íü íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæ áàéãààã¿é á¿òýýëèéã íèéòýä õ¿ðãýõ ýðõòýé. Ýíý íü çîõèîã÷ ººðèéí çîõèîñîí ýõ á¿òýýëýý áîëîí ò¿¿íèé ¿¿ñìýë á¿òýýë¿¿äèéã àëü àëèíûã íü íèéòýä õ¿ðãýõ ¿¿ ¿ã¿é þó ãýäãýý ººðºº øèéäýõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì. Çîõèîã÷èéí ýðõ / ºì÷èéí ýðõ/ íü øèëæñýí á¿òýýëèéí õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõèéã øèíýýð àâñàí õ¿íèé ç¿ãýýñ óã á¿òýýëýýð ¿çýñãýëýí ãàðãàõûã çîõèîã÷ õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõ øèíýýð ýçýìøèã÷èéí õóâüä íèëýýä òºâºãòýé áàéäàã. Èéìýýñ óã á¿òýýëèéã ¿çýñãýëýíãèéí õýëáýðýýð íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã çîõèîã÷ çºâøººð÷ áàéõ ¿¿ðýãòýé. Áåðíèéí Êîíâåíöèä á¿òýýëèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ýðõòýé õîëáîãäñîí ÿìàð íýã çààëò îðîîã¿é þì.Çîõèîã÷èéí íýðýý äóðüäóóëàõ ýðõ
/Íýðýý äóðüäóóëàõûã øààðäàõ ýðõ/ Á¿òýýë íü íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëîõîä çîõèîã÷ íýðýý äóðüäóóëàõ óó, ýñ äóðüäóóëàõ óó, èíãýõäýý æèíõýíý íýðýý õýðýãëýõ ¿¿, çîõèîìîë, íóóö íýðýý õýðýãëýõ ¿¿ ãýäãýý ººðºº øèéäýõ ýðõòýé. Òýð÷ëýí ¿¿ñìýë á¿òýýëèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîä ÷ äýýðõ ýðõèéã àäèë ýäëýíý. Ýíýõ¿¿ ýðõ íü çîõèîã÷èéí íýð çààâàë áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø.Á¿òýýëèéí õàëäàøã¿é á¿ðýí áàéäëûã õàìãààëàõ ýðõ
/Á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿é õóâèðãàí ººð÷ëºõººñ õàìãààëàõ ýðõ/ Ãàð÷èãò çààñíààð çîõèîã÷ ººðèéí á¿òýýë áîëîí íýð õàÿãèéã íü ò¿¿íèé õ¿ñýë çîðãîîñ ãàäóóð ãýìòýýæ ñ¿éòãýõ, ãàæóóäóóëàõ áîëîí ÿìàð íýã áàéäëàà𠺺ð÷ëºõ çýðãýýð õàëäàøã¿é á¿ðýí áàéäëûã íü àëäàãäóóëàõààñ õàìãààëàõ ýðõòýé. Õýâëýë áîëîí õºãæìèéí á¿òýýëèéí õóâüä ¿ã ¿ñýã, íýð òîìú¸î, èëýðõèéëë¿¿äèéã ººð÷ëºõ áóþó çàñâàðëàõ øààðäëàãà ãàðàõ ¿åä òºâºãòýé àñóóäëóóä ãàð÷ èðæ áîëíî. Öàã õóãàöàà óëèðàí ºíãºðºõ òóòàìä íèéãìèéí àìüäðàëûí õýâ õýìæýý, òýð÷ àòóãàé áèäíèé õýðýãëýýíèé ¿ãñèéí ñàí, ¿ã ¿ñýã õ¿ðòýë ººð÷ëºãäñººð áàéäàã. Õýâëýëèéí àæèëòàí áîëîí õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷èä íü á¿òýýëýý óíøèõàä õÿëáàð áîëãîõ ¿¿äíýýñ ººð÷ëºõèéã õ¿ñ÷ áîëîõ þì. Ãýõäýý ¿¿íèéã çîõèîã÷èä ýõýëæ ìýäýãäýõã¿éãýýð, çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õèéæ áîëîõã¿é. Òýð÷ëýí äýýðõ 3 íºõöºëººñ ãàäíà á¿òýýëèéã àøèãëàæ áàéãàà àðãà çàì íü çîõèîã÷èéí íýð õ¿íäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýð áîë ¿¿íèéã çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà õýðýã ãýæ ¿çýõ áºãººä èéì áàéäàë ãàðãàõã¿é áàéõ ¿¿äíýýñ òóí áîëãîîìæòîé õàíäàõ õýðýãòýé. Çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõ íü ßïîí çýðýã îðíóóäàä çîõèîã÷èéã íàñ áàðñíû äàðàà ÷ õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëääýã. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿íèé àð ãýðèéíõýí íü àìüäðàëûíõ íü òóðøèä çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã çºð÷ñºí àëèâàà ¿éëäëèéã õóóëèàð õîðèãëîõ áà çîõèîã÷èéí íýð òºðèéã ñýðãýýëãýõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõûã øààðäàæ áîëíî.Õàìààðàõ ýðõèéí òóõàé
Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèóä íü îëîí îðîíä çºâõºí á¿òýýëèéã çîõèîí òóóðâèñàí õ¿íèé ýðõ àøãèéã õàìãààëààä çîãñîõã¿é á¿òýýëèéã íèéòýä òîãëîí ¿ç¿¿ëýõ áóþó ººð ÿìàð íýã àðãà õýëáýðýýð äàìæóóëàí õ¿ðãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã ÷ áàñ õàìãààëíà. Æèøýý íü, äóó÷èí õ¿íèéã óðüä ãàðñàí äóóã ç¿ãýýð íýã äóóðàéæ äóóëñíààð øèíý á¿òýýë òóóðâèæ áàéíà ãýæ ¿çýõã¿é. Õàðèí ñîíñîã÷äîä õ¿ðãýõèéí òóëä èëýðõèéëýõ àðãà õýëáýð äîíæ ìàÿãèéã ººð÷ëºí äóóëàõ þì áîë ¿¿íèéã á¿òýýë÷ ¿éë àæèë ãýæ ¿çíý. Õàìààðàõ ýðõ¿¿ä íü á¿òýýëèéã íèéòýä õ¿ðãýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ ýðõ¿¿ä þì. Çàðèì îðîíä õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é áóþó ÿíç á¿ðèéí áàéäëààð õýðýãëýäýã áîë ßïîí, Ñîëîíãîñ, Õÿòàäàä, æèøýý íü æ¿æèã÷èä, õºãæèì÷èä, ôîíîãðàì á¿òýýã÷èä, ðàäèî òåëåâèçèéí áàéãóóëëàãóóä, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóä ãýõ ìýò ã¿éöýòãýí òîãëîã÷ õ¿í, áàéãóóëëàãóóäàä ýäãýýð ýðõ¿¿äèéã çºâøººðäºã. Çîõèîã÷èéí ýðõèéí íýãýí àäèëààð õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéã ÿìàð íýã òóñãàé ä¿ðýì æóðàìã¿éãýýð øóóä õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Öààøèëáàë,ôîíîãðàì á¿òýýã÷äèéã õàìãààëàõ òóõàé Êîíâåíö çýðýã Îëîí óëñûí Êîíâåíöóóäààð õàìãààëíà. Çîõèîã÷èéí áîëîí õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéã òóñ òóñàä íü õàìãààëäàã ó÷ðààñ àëü àëèíûã íü õýðýãëýõýä 2 òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü, ôîíîãðàìûã õóóëàí àâàõûí òóëä òà ã¿éöýòãýí òîãëîã÷ áîëîí ôîíîãðàì õèéñýí õ¿íýýñ /õàìààðàõ ýðõ/ òºäèéã¿é õºãæìèéí çîõèîë÷, äóóíû ¿ã çîõèîã÷ / çîõèîã÷èéí ýðõ/-îîñ áàñ çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé.
Çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóãàöààíû òóõàé
Çîõèõ õýìæýýíä òîäîðõîéëîãäîæ, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí õàìààðàõ ýðõ¿¿ä íü òîäîðõîé õóãàöààíû òóðøèä õóóëü ¸ñîîð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Ýíý õóãàöààã õàìãààëàëòûí õóãàöàà ãýæ õýëæ çàíøæýý. Õóãàöààíû ¿ðãýëæëýõ õýìæýý íü óëñ îðîí á¿ðèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèíä çààñíààñ õàìààðàí ÿíç á¿ð áàéõ áîëîâ÷ ãîë òºëºâ çîõèîã÷ íàñ áàðñíààñ õîéø 50-70 æèë áàéäàã. Õàìãààëàëòûí õóãàöàà íü á¿òýýëèéí òºðºë õýëáýðýýñ áàñ øàëòãààëíà. Ýíýõ¿¿ õóãàöàà äóóñìàãö á¿òýýëèéí õóóëèéí ýðõèéí õóãàöàà ìºí äóóñàõ áºãººä á¿òýýë íü íèéòèéí ýçýìøëèéí íýã õýñýã áîëæ, ÷ºëººòýé àøèãëàãäàæ áîëíî. Õàìãààëàëòûí õóãàöààã òîãòîîõûí ãîë çîðèëãî áîë çîõèîã÷èéí á¿òýýë òóóðâèõ õ¿ñýë ñîíèðõëûã óëàì õºãæ¿¿ëæ, óëìààð òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà ò¿¿íèé á¿òýýëèéã á¿õýëä íü íèéòèéí ºì÷ áîëãîõ àñóóäëûã íàéäâàðòàé áàòàëãààæóóëæ áàéãàà õýðýã ìºí. Ýíý íü ñî¸ëûí öààøäûí õºãæèëä îðóóëæ áóé õóâü íýìýð áîëæ áàéãàà þì.Çîõèîã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí õóãàöàà
/ºì÷èéí ýðõ¿¿ä/ Èõýíõ óëñ îðîíä á¿òýýë íü áèé áîëæ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëìîãöîî çîõèîã÷èéí õàðúÿàëàãäàõ òóõàéí óëñûí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëèéí äàãóó õàìãààëàëòàíä øóóä îðäîã. ̺í çàðèì îðîí á¿òýýë¿¿äèéã çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëèéí äàãóó õàìãààëàëòàíä îðìîãö àëü áîëîõõóãàöààíû òóðøèä õàìãààëàãäàíà. Ãýõäýý ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà íü òóõàéí óëñ áîëîí á¿òýýëèéí òºðºë õýëáýðýýñ øàëòãààëíà. Àçèéí èõýíõ óëñàä õàìãààëàëòûí õóãàöàà íü çàð÷ìûí õóâüä åðºíõèé人 çîõèîã÷èéã íàñ áàðñíààñ õîéø 50 æèë áàéäàã. /Á¿òýýë íü çîõèîã÷èéí ººðèéíõ íü íýð äýýð áàéñàí òîõèîëäîëä/ Ãýõäýý ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä òóñãàãäààã¿é íèëýýä õýäýí îíöãîé òîõèîëäëóóä áèé. Òóõàéëáàë, ÿìàð íýã êîìïàíèä çîðèóëñàí á¿òýýë, ýñâýë ãýðýë çóðãóóäûí õóâüä ãýõ ìýò. Õàìãààëàëòûí õóãàöààã óðòàñãàõ ãýñýí äýëõèé íèéòèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéãàà þì. Áàðóóíû îðíóóäàä ýíý õóãàöààã 70 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø æèë áîëãîõ òàëààð òîäîðõîé àëõìóóäûã õèéñýí áà çàðèì îðíóóäàä ýíý ÷èãëýëèéí äàãóó õóóëèíäàà õýäèéíýý íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëààä áàéíà.
Õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéí õàìãààëàëòûí õóãàöàà
Õàìààðàõ ýðõ¿¿äèéã õàìãààëàëòûí õóãàöààã óëñ á¿ðèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëü áîëîí TRIPS /õîéíî òàéëáàðëàõ áîëíî/ çýðýã ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýä òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Õàìãààëàëò íü á¿òýýëèéã àíõ òîãëîí ¿ç¿¿ëñýí, äóóíû áè÷ëýãèéã àíõ õèéñýí, áóþó ¿¿íèéã àíõ íèéòýä õ¿ðãýñýí òýð öàãààñ ýõëýíý. Íýâòð¿¿ëãèéí õóâüä ãýâýë á¿òýýë àíõ òåëåâèçýýð ãàðñàí áóþó àíõíû ðàäèî ºðãºí íýâòð¿¿ëãýýð öàöàãäñàí öàãààñ õàìãààëàëòûí õóãàöàà ýõëýíý.Òîäîðõîé á¿òýýëèéí õóâüä ýäëýõ çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóãàöààã óã á¿òýýëèéã òóóðâèñàí ºäðººñ ýõëýí òîîöíî. Çîõèîã÷èéí á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõ íü çîõèîã÷èéí íàñàí òóðøèä áîëîí íàñ áàðñíààñ õîéø 50 æèëèéí õóãàöààíä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Çîõèîã÷èéí ýäèéí áóñ áàÿëãèéí ýðõèéã õóãàöàà õÿçãààðëàõã¿é õàìãààëíà. Çîõèîã÷ á¿òýýëýý çîõèîìîë, íóóö íýðýýð áóþó íýðã¿éãýýð íèéòýëñýí òîõèîëäîëä óã çîõèîã÷èéí á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõ íü á¿òýýëèéã àíõ íèéòýëñíèé äàðàà æèëèéí 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí 75 æèëèéí õóãàöààíä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Õàìòûí á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ íü çîõèîã÷äûí íàñàí òóðøèä áîëîí ñ¿¿ë÷èéí çîõèîã÷ íàñ áàðñíû äàðàà æèëèéí 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí 50 æèëèéí õóãàöààíä õàìãààëàãäàíà. Óðàí á¿òýýë÷èéí òîãëîëòûí ýðõèéã õàìãààëàõ õóãàöàà íü òîãëîëò áîëñîí áîëîí áè÷ëýã õèéãäñýí õóãàöààíààñ õîéø 50 æèëèéí õóãàöààíä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Ôîíîãðàìì á¿òýýã÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí õóãàöàà íèéòýëñíýýñ õîéø, íèéòëýýã¿é áîë áè÷ëýã àíõ õèéñýí õóãàöààíààñ õîéø 50 æèë áàéíà. Ðàäèî, òåëåâèçèéí áàéãóóëëàãûí íýâòð¿¿ëãèéí ýðõèéí 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
