L
e
tr
as Galegas 2
014
LETRAS GALEGAS
31
Diario de Ferrol WWW.DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
O verme e a estrela
Esta sede infinita de pureza/
ausoluta, esta sede de xustiza/
que nos queima, esta sede de
beleza.../
baixo as alas de pedra da preguiza/
e a paga do pecado en cada esquina/
e a herbiña sobre a foia e a ruína...
¡Esta sede de lus, mentres o vento/
da morte zúa darredor das cousas/
que están no noso corazón, cincento/
sopro que arrinca os días, queima as
chousas/
máis íntimas, e bárreas coma a
ágoa...!/
A lus do mundo é a que arde nunha
bágoa.
Referente da poesía
galega do século XX
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
Xosé María Díaz Castro (Guitiriz, 1914-1990), poeta e tradutor, en vida publicou “Nimbos” (1961), abondo para convertelo nunha das figuras referenciais da poesía galega do século XX. A súa obra é moi extensa ainda que a maior parte está espallada por revistas e xornais e moita permaneceu inédita.
Ao longo da súa vida estivo re-lacionado con moitos persoeiros do mundo da cultura e das letras como Aquilino Iglesia Alvariño, Ricardo Carballo Calero, Xosé Díaz Jácome, Francisco Fernán-dez del Riego, Ramón Piñeiro ou Manuel María, entre outros.
PRIMEIROS ANOS
O poeta Xosé María Díaz Castro naceu na parroquia lucense dos Vilares no 1914, nunha familia labrega cun certo nivel económi-co formada polos pais, unha tía celibata con moita actividade re-lixiosa naquel tempo, e os catro irmáns: Antonio, José, María e Serafín.
O seu primeiro mestre “ofi-cial” e o de todos os seus veciños dos Vilares foi Manuel Cordeiro, que vivía na súa casa, cando só tiña sete anos, antes de construír a Escola da Conchada. O seu pri-meiro texto foi o Libro de Juani-to. Axiña salientou coma decla-mador e gañou un concurso de narración para celebrar a fazaña da travesía do Plus Ultra de Ra-món Franco ata Bos Aires, en 1926. Tamén lle mandaron ler un saúdo na inauguración da Ponte Cancela entre Os Vilares e Guitiriz. Entre os nove e os dez anos xa facía versos.
Influído pola familia decide ir ao Seminario, e antes vai a clases de latín á Reitoral do Buriz. O poeta gustaba de perderse nos montes da serra de Montouto, que foron o telón de fondo da súa vida, e cada camiñada, ida e vol-ta, mergullábase nas criaturas que vía. Os animais, sobre todo as aves, as plantas, as penas..., todo o facía vibrar e espertaba a súa curiosidade: as flores, un in-secto, unha pedra caprichosa..., estudábaos e xa na aldea ou na
casa preguntaba aos máis vellos os seus nomes, e aínda acudía ao libro correspondente para am-pliar os seus coñecementos sobre aquela criatura. Adicaríalles poe-sías cando só tiña doce anos, que despois publicaría en “El Progre-so Villalbés” (1931), coma “El menhir solitario”.
O SEMINARIO
Cando tiña 15 anos (1929) in-gresou no Seminario de Mondo-ñedo, onde estudou sete anos. Axiña puxéronlle o alcume de “O Poeta”, seguía a escribir versos, mesmo encartou algúns deles en dous cadernos: “Follas verdes” e “Follas ó aire”, que quixo conser-var inéditos.
Cando ía de vacacións de ve-rán recollíase na Chousa da Fon-te deixándose levar polas musas e compoñendo versos e versos...
No Seminario gusta de parti-cipar en veladas e festas litera-rias. Afeccionase ao coñecemen-to dos idiomas, primeiro as linguas clásicas e despois o fran-cés, inglés, alemán… Escribe con ironía e humor.
Un dos seus amigos nos pri-meiros tempos do Seminario é o escritor Aquilino Iglesia Alvari-ño, que lle falou doutros poetas da Terra Chá: Noriega Varela, Crecente Vega, Xosé Chao Ledo…, todos exalumnos do
Se-REDACCIÓN A Coruña
Díaz Castro explicaría o seu sentido da poesía: “Creo que a poesía é unha
actividade puramente artística, que constitúe a forma máis perfecta de
expresión dos seres humanos e as súas relacións. Isto implica sempre beleza
e emoción estética: estes dous conceptos son esenciais. Poido afirmar que a
poesía marcou a miña vida como forma máis viva e fermosa de expresión,
como afición entusiasta, e –se me é lícito dicilo- como vocación, ler poesía é
para min un gozo insuperable… Hai moitos xéneros de poesía, pero penso
que a poesía lírica, digamos, non é tal se non ten algo de transcendencia, é
dicir, pensamento filosófico. Un concepto do mundo e do drama do destino
humán… Penso que a miña poesía, preferiblemente simbólica sempre, fai
referencia, directa ou indirectamente, ó home como ser caracteristicamente
dramático; o home é o ser máis meu que ningunha outra realidade”.
minario de Mondoñedo e escri-tores que cantaron as esencias desta comarca. Tamén no Semi-nario estivo a xermolar a amiza-de cun mozo da cidaamiza-de, Xosé Díaz Jácome (1910-1998), que duraría moitos anos.
Nas vacacións o poeta, xa mozo feito, participaba da vida dos Vilares e da comarca. Nal-gúns veráns vai pasar semanas de vacacións cuns tíos en Neda, e sobre todo en Betanzos, onde se sinte atraído pola paisaxe daque-la ría.
Prepara o caderno “Follas ver-des”, cun subtítulo: “Cantares e romances de José M. Díaz Cas-tro”. Na República segue a escri-bir, sobre todo en galego, os dous cadernos ben preparados e moi-tos dos poemas aparecidos nos medios. Son anos de fervenza cultural e social que se reflicte nunha ampla variedade de pu-blicacións que están a abrollar en
cidades e vilas galegas. Pé-chase no castelán naquelas composicións máis devocio-nais e relixiosas en con-sonancia co afastamen-to do galego da igrexa oficial. Xa na guerra e na posguerra o castelán do-minaría a súa escrita.
Prepara un segundo ca-derno: “Follas ó aire” e inclúe versos de 1932 a 1935, outro dos libros “perdidos”. Hai un cambio no esti-lo deste inédito, moi-to máis intimista e existencial con re-milgos relixiosos e filosóficos, fronte á dimensión máis descritiva e cos-tumista, ás veces demasiado rea-lista, do cader-no anterior, “ Fo l l a s v e r-des”. “El Progre-so Villalbés” será o que re-colla máis poemas de Díaz Castro –e os primei-ros impresos en galego– n o s s e u s anos de
Se-Concepto
DENDE MOI NOVO ENTRE OS NOVE E OS DEZ ANOS XA FACÍA VERSOS E AOS DOCE ADICÁBALLES POEMAS ÁS CRIATURAS DA NATUREZA
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COMSÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
O poeta de Guitiriz so sacou á luz un libro en vida, “Nimbos”, ainda que publicou moito en revistas e xornais
Obra literaria
minario, feitos cando tiña 16 e 17 anos de idade.
A GUERRA CIVIL
Xa estoupara a Guerra Civil e Díaz Castro, da quinta do 35, é destinado ao Corpo de Sanidade Militar na Coruña. No comezo da guerra pediu ir voluntario, exercendo de camillero e practi-cante, a un posto de socorro na fronte de Asturias. Quería saber como era aquela situación que se estaba a vivir, pero horrorizado só aguantou unha semana, os mesmos xefes convencérono de que podía ser máis útil pola súa formación como sanitario nun centro de saúde galego, e foi des-tinado á Clínica Militar do Gran Hospital de Pontevedra onde es-taría dous anos e medio.
Nestes meses de conflito es-críbelle unha “madriña de gue-rra”, unha moza de Urretxu, tele-fonista, que quere animar coas súas cartas a aqueles mozos. Era Teresita, a que sería a súa dona.
Rematada a guerra volve ao Seminario, só uns meses, obriga-do polo seu pai que quería que rematase a carreira eclesiástica. Pero definitivamente abandona.
O seu amigo Iglesia Alvariño chámao para dar clases no Co-lexio León XIII de Vilagarcía de Arousa, onde ensina latín, in-glés… E segue a estudar idiomas. Tamén convalida os seus estudos eclesiásticos, fai as probas e aca-da o título de bacharel no Insti-tuto de Pontevedra (1945).
Unha das obras á que adicou máis tempo en Vilagarcía foi un
longo poema “Mediodía”, 443 versos en castelán. Esta obra poética tiña un espírito místico no que proxectou o amor á natu-reza e o amor humano, pero sem-pre cunha emoción contida.
Abandona Vilagarcía no 1947. O seu amigo dende o Seminario, Xavier Armada, fornéceo de di-cionarios e gramáticas do hún-garo e doutras linguas… Dubida na elección profesional, ser mes-tre de escola, xornalista ou, á fin, seguir mergullándose nos idio-mas. Nestes anos, aguilloado polo seu amigo Iglesia Alvariño, escribe poemas e participa en va-rios certames coma os Xogos Flo-rais de Betanzos onde gaña, aos 32 anos, no 1946, os primeiros premios nos dous idiomas.
PROFESIÓN
Foi chamado a traballar como tradutor no Ministerio de Gober-nación en Madrid. Tivo que tra-ducir segredos de Estado, que lle obrigaban a unha grande pru-dencia e sixilo no seu traballo.
Comeza o curso e tamén a súa dedicación á docencia en Madrid como profesor de linguas clási-cas e modernas (francés, inglés e alemán) en tres centros ou aca-demias: unha actividade que desenvolvería durante tres anos.
No 1952 principia a traballar no Instituto de Cultura Hispáni-ca e máis tarde no Instituto do Frio do Consello Superior de In-vestigacións Científicas. No Ins-tituto de Cultura Hispánica tra-balla ata 1966, como encargado de servizos de tradución para os
Editorial Galaxia, 1961.
Os trinta e dous poemas desta obra ofrecen un grande abano temático: a relación entre o Home e Deus, a reflexión autopoética, a presenza do paso do Tempo e da Historia ou o simbolismo de Galicia.
Nimbos
Editorial Galaxia, 2014. Ed. de Armando Requeixo
Do estudo e edición desta obra encargouse o crítico literario e profesor Armando Requeixo, quen neste libro achega toda esa produción aos lectores.
Poesía galega
completa
Editorial Eneida, 2014.
Esta obra reúne o máis destacado da súa produción en castelán coa intención de presentar a un autor á marxe de modas, poseedor dunha voz inconfundible que se interroga polos sentidos.
Sombras radiantes y
otros poemas
Poema
Cando eu esteña sobras
árbores,/
sobros páxaros i as estrelas,/
pediréi a Deus algunhas
tardes/
me descolgue sobor da terra/
para volver a percorreros/
vellos camiños da miña
aldea.
paisano, un tal “Antón do Foxo” e firmado co pseudónimo de “Cas-telo” e, en 1959 participa na “Festa da Poesía” que convocaba Ben-Cho-Shey no Centro Galego de Madrid, o único recital que fixo da súa poesía xunto co que convocaría Xermolos na súa te-rra en 1984. No verán de 1959 a prestixiosa revista “Insula” de Madrid adica un número dobre á realidade literaria e artística de Galicia no que aparece todo o “universo” das nosas letras, in-cluido Díaz Castro.
No 1961 Galaxia publica o seu único libro: “Nimbos”. A pesares de ser poemas de varias épocas, agora editados con modifica-cións léxicas, morfolóxicas ou
ortográficas, toda unha liña ben ensamblada percorre o libro.
Díaz Castro tamén estrutura en Madrid un poemario en caste-lán: “Sombras radiantes” que a pesar das presións endexamais quixo publicar, e no que fai o mesmo que adoita no poemario galego de cribar poemas de moi-tos anos anteriores.
Despois de varios cambios de datas debido ás incidencias que sufriu a súa saúde, Xermolos pui-do celebrar a homenaxe ao poeta en abril de 1990. Xa no mes de setembro tivo que ser ingresado no Hospital Xeral de Lugo duran-te quince días, morrendo o 2 de outubro de 1990 cando tiña 76 anos, e foi soterrado en Guitiriz. idiomas: francés, inglés, alemán,
italiano, portugués, holandés e linguas escandinavas.
Casou aos 40 anos, en 1954, con María Teresa Zubizarreta, coa que tivo tres fillos José Mari, Maite e Iñigo. A pesar de estar moi atarefado na súa vida cotiá adicaba moito tempo ós seus fi-llos, sobre todo na súa nenez e foi o seu primeiro mestre.
Publica poemas en revistas como “Alba” e Fernández del Rie-go selecciónao na Escolma de Poesía Galega. Díaz Castro publi-ca en “La Noche” en 1947 varios poemas en castelán. Segue a pu-blicar en “La Hoja del Lunes” da Coruña o seu “Anecdotario Hu-morístico” protagonizado por un
LETRAS GALEGAS
33
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014Díaz Castro,
un home
ferido pola luz
e a beleza
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
Este ano de 2014, celébrase o Día das Letras Galegas dedicado á me-moria de Xosé Mª Díaz Castro (1914-1990), un dos poetas máis relevantes da poesía do século XX. Méndez Ferrín escribiu del que foi “un dos cumios líricos da nosa lin-gua”. Cando apareceu o seu libro Nimbos (Galaxia, 1961), eran tem-pos nos que se editaban escasos li-bros en galego, pero dunha calida-de extraordinaria e un calida-deles foi este, que tivo una recepción entu-siasta, loado por Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro e Risco. Lémbro-me ben que foi Ramón Piñeiro quen mo emprestou e eloxioumo pola fondura metafísica. A medida que o fun lendo descubrín ademais a concisa e nidia sobriedade dos versos e a forza das súas imaxes. Creo que a poesía do lugués foi xer-molo da renovación posterior que se operou na nosa lírica no referen-te tanto ó distanciamento e trata-mento de Galicia –sen caer en tópi-cos– como tema, así como canto ó vigor e forza poética da linguaxe nesa reinvidicación rotunda da Te-rra.
C a r b a l l o C a l e ro s i n a l a que o
vi-XAVIER CARRO talismo, o culturalismo e maila
re-lixiosidade son os tres eixes sémi-cos que vertebran e configuran a poesía de Nimbos. Penso que a poesía do poeta de Guitiriz é fon-damente relixiosa. A cosmovisión que sostén o seu universo poético é a dun crente enraizado na viven-cia da Fe, esa misteriosa luciña que estrelece os recónditos currunchos da alma, sobrepoñéndose á razón iluminando o vivir en procura da Verdade. Nos seus versos alenta “a fidelidade ó Ser profundo que le-vamos dentro” como escribe Gar-cía-Sabell. A palabra Luz e as que conlevan ese mesmo sema confi-guran unha constelación altamen-te significativa vinculada á viven-cia do crente. Méndez Ferrín estuda o campo semántico do que falamos. Pero non podemos botar en esquecemento o valor que a luz ten para un cristián como o era Díaz Castro, pois Xesús é Luz do mundo ( Xn. 8, 12). Ademais de simbolizar a vida, a salvación e maila felicidade acordadas por Deus, o profeta Isaías recórdanos que “a claridade de Deus penetra e disipa as tebras e abre os ollos ós que
vi-mone Weil, con Cristo. Nos seus versos atopamos a palabra espida e límpida, desprovista de retóricas, que só ten o tremor esencial do que vén do corazón. A poesía e malia oración son dúas ponlas da mesma árbore que medra buscando a luz; ese home interior, que foi Díaz Cas-tro, procurou desde a sinxeleza unha linguaxe que traslocese a Casa do Ser. Unha poesía que fose espello desa Unidade, Harmonía e Beleza inmanentes de Deus. Apro-veito para recomendar ó lector o espléndido ensaio teolóxico de Se-gundo Pérez López que fai da obra
No local da asociación Xermolos, nos anos 80, en Guitiriz CEDIDA
do autor do que nos ocupamos. Xosé María Díaz Castro inscré-bese nese longa nómina de poetas que ó longo do pasado século deixaron nos seus versos a pegada da Transcendencia.
En especial Rilke, G.M. Hop-kins, Ch. Peguy e Paul Claudel. Ta-mén compre lembrar que, neses anos, en España tivemos altisimos cultivadores da poesía relixiosa como Salvador Espriu en lingua catalana, Blas de Otero e Jose Luis Hidalgo, en castelán. Os dous pri-meros foron logo a voz rexa, rein-vindicativa e cívica do pobo silen-ciado.
A poesía de Díaz Castro recolle esas dúas dimensións da existencia humana, a de enriba, a Transcen-dente, na miña opinión, esencial e máis numerosa, e a de abaixo, a te-rreal, onde destacamos uns poe-mas cívicos, sólidamente construí-dos, onde emprega o versículo, conxugando emoción e árte poéti-ca. Poemas de gran perfección que teñen grande semellanza coa escri-ta de G.M. Hopkins, poeescri-ta que in-fluiu de xeito decisivo, na miña opinión, no seu labor poético.
Xosé Mª Díaz Castro, un home ferido de Luz e Beleza legounos Nimbos. Un libro de versos huma-nos, cheos de Deus e de fonda e ru-tilante fermosura, versos nos que se escoita a música do mundo.
Presentación
Na imaxe da
esquerda, a
aparición en prensa
do anuncio da
publicación, por
parte da editorial
Galaxia, da
primeira edición de
Nimbos; á dereita,
capa do ano 1961
LETRAS GALEGAS
35
Diario de Ferrol WWW.DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
ven na escuridade”( Is. 60,1-2 // 42-7), porque Él mesmo é Luz. A nós interésanos o home interior, se home que se trasloce ferido de Luz e Beleza e que fala a linguaxe me-dida coas sílabas do amor, sílabas que veñen dun poeta que busca perpetuarse no resplandor da Eter-nidade.
No seu universo poético, encon-tramos outros temas vinculados á presencia do diario existir. Poetiza desde a humildade, se queremos, franciscán, a realidade campesiña, e o mundo máis próximo e fami-liar, artellado, como afirmaba
Si-LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 201436
Nimbos, dominio da elexía
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
A lingua de poesía nos intres mellores, cando se retrae ó aticismo da sobrie-dade, avara de palabras, para expresar xusto e ben asentado, aquilo que o au-tor quere, tal sucede en “Coma unha insua”, catro hendecasílabos ben es-candidos (dialefa no verso un, sinalefa sucesiva no verso dous), unha soa es-trofa asonantada nos pares, para lo-grar a totalidade exacta do poema. O demais é o silencio do que non se di.
“Coma unha insua” foi repescado para Nimbos porque Díaz Castro así o quixo, dunha versión anterior castelá: “De la ausencia”. É o penúltimo, breví-simo, no poemario.
Teño especial devezo pola xoíña mínima na que o poeta se volve a si, ó seu dentro, para atoparse, no íntimo da súa propia nai: regazo, quentor, acougo, presenza ordenada como de-cote, como de sempre, e non esta au-sencia de agora cando el se foi, que non ela, a figura materna remanece no seu fondo, case que sen sabelo, para quedar no desvalemento e desamparo imprevistos, se cadra impredecibles,
LUÍS COCHÓN coma a noite que debeu estar riba de
nós, ó lonxe, sen que tivera que descol-garse sobre un, por dentro e por fóra, na total escuridade para non atinar en nada, na tebra.
Houbo algún momento naquela vida en lume, algo que debeu tronzar polo pé, arela e esperanza, proxecto e laborío, angueira, horizonte de luz. Algo que o poeta viviu traxicamente na derruba, pedra sobre pedra, sen azos ata o máis xordo abatimento. Non sabemos cal foi ese algo que tan fondo o marcou. Algo debeu perder no camiño cara a si propio, perda que deixa soíño ó poeta, enviso. Toda ca-tástrofe envólvese de si e do pasado, cega para o despois. Será esa carencia do despois a que orixina o poema, o sentimento de perda, que non vén ó caso, fora cal fora, talvez un desenga-no de amor que o poeta fixo seu, e ex-presouno na dicción poética, deixán-doo aí para sempre, escura e nocturna, nesta elexía. Hase saber que o territo-rio da elexía, o seu ámbito, adoita ser noitarego:
¡Pro veu a noite derrubando todo!
Importa poder revolverse no escu-ro, poder ver na noite de escuridade, como Atenea, a deusa de ollos glaucos de curuxa para descifrar os misterios da noite e buscarlle saída. É o momen-to preciso de amomen-topar áncora ou baía onde amarrar e aquecer amparo do temporal. Sabemos que `áncora´ e `baía´ (ou badía) procede De catro a catro de Manuel Antonio, no mesmo mar de Arousa. Precisamente Vilagar-cía pode ser o sitio desta historia, nos primeiros anos da década dos corenta, cando o poeta Díaz Castro viviu alí de docente de linguas clásicas e moder-nas (outras pegadas do rianxeiro pó-dense atopar doadas en Nimbos):
E eu sedento dunha áncora ou baía
Se o eu lírico do poema é o eu do autor, este andaría polos trinta anos. Para volver á nai non hai cedo nin tar-de: acontece ser. Ansia e sede, apela-ción, chamada. O poeta sabe que aín-da ten nai. E por veces nas cartas ocórreselle algún aceno para ela, un recordo. Acórdase dela, mamá. Cantas veces a chamou dese modo, son reite-rado. Canto tería chamado a súa
aten-ción na procura doutros nomes para designala:
Dinme a buscar teus cen perdi-dos nomes
Non debe haber en lingua ningun-ha tal polionomasia apelativa. Hai, si, centos de tonalidades afectivas para dicir mamá, por milleiros. Poida que o poeta nese seu volver á casa da infan-cia, nimbe de luz a figura materna, e con ela, o entorno natural no que a re-lación do fillo coa nai se desenvolveu: a casa “e despois todo val, ¡cáliz fer-vendo!”. Tamén o río, os ríos, que pre-cisan ponte para ir máis alá. Os predios da sega, a devesa, a fraga, os homes, os bois, “as lebres que se riron do meu can”, os ventos que veñen da Corda, que por veces irrompen ou perturban a existencia. Tódalas cousas que tiñan nome que saber. Por iso o neno confi-gura, pouco a pouco, a súa estatura, ó tempo que lle medra ese saber de cou-sas para poder falar delas, como sem-pre se fixo: un código de lingua que lle foi dado. O neno na aldea, por días e anos, foi coñecendo ese tesouro de pa-labras coas que sinalar sen dúbida, en-tre tantos paxaros, o paporroibo; enen-tre as árbores, o budio; entre as flores, a chorima. E aquela estrela, e os péxa-gos. A ese territorio aquecido –con-vertido xa para sempre no lugar do canto– volve alguén posuído do don
de poesía:
pra te chamar, ¡ouh nai, ouh in-sua miña!
A dimensión apelativa da lingua, tan importante. É a única vez, en Nim-bos, que se produce esa chamada:
nai. Nai de mamá chamaba polo fillo.
(No sentido de matria: “Chora a terra desterrada,/ terra arada, nai perdida” aparece no final de “Terra sucada”).
Ouh nai, enfatizada polo `ouh´
ex-clamativo, e concernido pola tonalida-de admirativa, ergueita no verso tonalida-de cerre. Ouh insua miña. Tamén pa-samos aquí de nai a matria.
Territorio da señardade, feito á me-dida do poeta: insua. Insua, mesmo insuíña, nome de lugar, topónimo. Aquela insua do río que estou a ver é canto precisa o creador, o home poeta, como territorio de seu. Naquel outro mar onde o escritor está, hai illa ou illas (mesmo illotes), por iso necesita a insua do seu río natal, na que situar a nai propia: territorio da tenrura. A de-rradeira palabra do poema: miña. Ese xenitivo de propiedade, posesión e pertenza, aplicado á nai e á insua que acaban por ser unha soa. Xa sabemos polo menos dous dos nomes cos que chamaba pola nai. Non lle chamaba insua, chamáballe nai. E por riba de todo, chamáballe miña. Sempre, e agora que a ten ausente, máis miña.
LETRAS GALEGAS
37
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 201438
Un ano máis
(ou talvez menos)
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
O mellor, para moitos, os cativos os que máis poisque sempre lem-brarán tal día como de festa, é que o 17 de Maio estea adicado ao lecer. Este ano, ao cadrar en sábado, non tanto. E aínda así semella cousa boa que o Día das Letras Galegas vencelle libros con alegría festeira. Que a litera-tura galega teña cada vez peor acollida, que os libreiros (xénero en perigo de extinción, dígase tamén) non a poñan nos escapa-rates ou nas táboas de novida-des, que os compradores “patrió-ticos” esteamos en aberta retirada (por estrictas razóns cronolóxicas) é a parte máis ne-gativa do choio. Igualmente que os que manexan o cotarro, ou fan como que o manexan, anden a repartir o bacallau entre os pa-niaguados tampouco axuda moito. Se cadra isto ten que ver coa circunstancia de que un bo número dos escritores galegos actuais opten pola literatura en lingua española. E é que aquí o caldo está moi mal repartido. As culleradas boas para os que máis choran e, consecuentemente, maman. O resto para os que an-dan por aí co consabido saco de cinza, que diría Celso Emilio Fe-rreiro, ás costas. E hai quen can-sa xa de facer de mariachi para proveito de xentiña que tam-pouco é que teña descuberto a pólvora.
Todo isto se falamos do que son as Letras, co seu Día o 17 de maio, a conmemorar (como é ar-chisabido) a publicación, tal día de 1863 do Cantares gallegos de Rosalía de Castro. E porque “ni-hil novum sub sole” Rosalía, far-ta da estulticia dos amos do
in-VICENTE ARAGUAS vento (literario) en Galicia,
optara por mudar de sistema; non se empregaba este termo da-quela mais como se si. A tempo aínda de aportar o libro de poe-sía máis importante da lingua española do Século XIX, En las orillas del Sar.
E a propósito de lingua com-pre non esquecer o obvio, que sen idioma non hai literatura. Home, pode haber recriacións eruditas, tamén intentos tan de-lirantes como inventar un artifi-cio cal ese esperanto do que se anuncia inmediato congreso, ou iso escoitaba días atrás no pro-grama de Radio Nacional que di-rixe o chamado “Ciudadano Gar-cía”. E escoitaba eu esa música celestial que tal paverada provo-ca ou convoprovo-ca. E pensaba eu na reflexión aquela de Castelao se-gundo a que os burricos de Aus-tralia falan a mesma lingua que os do Alentejo (a cita non é tex-tual mais a idea, si), no que se diferencian das persoas, quen de criar idiomas diferentes nas dife-rentes latitudes. De crialos, que salvalos xa é outra historia. E eu non sei se aquí, agora que hai medios e subsidios (e papatorias p a r a a l g ú n s á c o n t a d a Lingua&Literatura Galegas), o idioma, conservado durante sé-culos por aquela xente humilde que non recibía nada, senón des-prezos, a cambio dunha actitude ética (e estética, poucas cousas tan fermosas como unha lingua viva), segue a ter solución. A pe-lota está cada vez máis nun alei-ro de seu esvaradizo.
No interín debo volver ao meu plantexamento anual, unha das razóns (hai máis, desde logo, al-gunhas veño de expoñelas no
ar-tigo) que me teñen alporizado co
No resplendor do día
chamado sistema literariogale-go, tamén coa RAG, a prol de Carvalho Calero. A lembrar unha vez máis a inxustiza que se co-mete cun dos maiores valedores das nosas Lingua e Literatura. Pasan os anos, o que ven vinte-cinco da morte de Don Ricardo, quince oportunidades xa que logo de adicarlle o Día das Le-tras, e todo segue igual. Alguén pensará que que máis ten. Outros cismarán en que tampouco acon-tecería nada se a lingua galega morrese. Que teñan ou non ra-zón depende de nós. Que, en de-finitiva, somos os donos da pala-bra. Si.
NON PODO DEIXAR DE RECORDAR CADA ANO A INXUSTIZA QUE SE COMETE CON RICARDO CARVALHO CALERO, UN DOS NOSOS MAIORES VALEDORES DAS NOSAS LINGUA E LITERATURA. PASAN OS ANOS, O QUE VEN VINTECINCO DA MORTE DE DON RICARDO, QUINCE OPORTUNIDADES XA QUE LOGO DE ADICARLLE O DÍA DAS LETRAS GALEGAS, E TODO SEGUE IGUAL...
Quero morrer de música nunha
tarde de pinos/
sen sentir o martelo dun recordó
no sangue,/
e caer amodiño na sombra como
a lúa/
enterra as súas cornas tras de
Arxán.
Que o sol siga o seu rego deica o
mesmo cadullo,/
a derradeira rella do tempo en
carne viva,/
que os paxaros non calen no oco
quente da tarde,/
que non paren os bois de remoer.
Que o meu carro se entorne cheo
de lume e soño/
sen axotar as troitas nin as alas
dormidas,/
e que a Deus me encomenden os
ventos vagabundos,/
as lebres que se riron do meu
can,
Os camiños que andiven e as
árbores con niños,/
os ollos, inda cheos da lus de
Deus, dos nenos,/
as voces escondidas que terman
deste mundo,/
as bágoas puras que non ve
ninguén,
namentras en falopas cai a
imaxe do mundo/
e as voces son adeuses de xente
no peirao/
e eu estrela da noite que se perde
no día,/
LETRAS GALEGAS
39
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COMSÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
40
“Da súa vida destaco
o compromiso
absoluto cunha
lingua e unha terra”
Armando Requeixo (Mondoñe-do, 1971) é toda unha autorida-de no que se refire á obra diaz-castriana, un dos expertos máis reclamados neste ano, no que as Letras Galegas lembran á figura e obra de Xosé María Díaz Cas-tro. Ninguén mellor que o noso colaborador habitual –filólogo, profesor e crítico literario de re-nome, que semanalmente nos agasalla grandes críticas litera-rias nas páxinas do Nordesía e a Galería–, para ilustrarmos sobre o homenaxeado. De feito, Ar-mando Requeixo é o creador da primeira biografía documental actualizada de Díaz Castro, unha das máis solicitadas nestes días, ao igual que lle pasa a el, e tamén é o responsable da edición do
li-bro Xosé María Díaz Castro.
Poe-sía Galega Completa. Todo un
acerto falar con Armando Re-queixo.
—Poucos coma vostede co-ñecen a obra de Xosé María Díaz Castro...
Ao longo do tempo houbo moi diversos autores que se ocuparon da obra de Díaz Castro. Nos últi-mos anos pode dicirse que son un dos tres ou catro que o fixeron con máis asiduidade. —Polos datos que temos, moitos froito do seu comple-to labor de investigación, di-ríase que Díaz Castro foi un home máis ben anodino, cunha vida adicada ó traba-llo e a familia, un personaxe complicado a hora de bio-grafar. Non si? Só aparentemente. Como indivi-duo é certo que non tivo unha vida moi trepidante. Mais como autor foi unha voz singular e a súa escrita marcou un fito litera-rio que foi moi agradecido bio-grafar.
—Cumprido o centenario do seu nacemento, o poeta de
MONTSE FERNÁNDEZ
Guitiriz é o gran protagonis-ta das Letras Galegas deste ano. Que destaca da súa obra?
Saliento a fondura da súa poéti-ca, o sentido transcendente dos seus versos, a capacidade para reflectir nos textos unha metafí-sica humanística que non esque-ce o tratamento dos grandes te-mas de toda hora: o amor, a terra, o pobo, o paso do tempo. Tamén, por suposto, a capacida-de para versificar en diversas lin-guas (amais de en galego, en cas-telán, francés, alemán ou latín) e a versatilidade como tradutor. —E da súa vida? O compromiso absoluto cunha lingua e unha terra. O amor ás raíces e ao pobo, que o fixo
man-AS LETRman-AS PARA CARVALHO CALERO MOITO ME TEMO QUE TEREMOS QUE AGARDAR AÍNDA ANOS PARA QUE O QUE É XA UN CLAMOR POPULAR CONSIGA MOVER AS VONTADES DE QUEN DEBE TOMAR A DECISIÓN
Nascida d’un sono
Ven aos meus versos como vas á feira,/ cantando e ríndo ao vento das Mariñas./ Ven, puño de cereixas cristaíñas,/ entra no meu soneto, betanceira! Como esborrexen pol-a carballeira/ as anduriñas tras das anduriñas,/ brinca, anduriña, pol-as rimas miñas/ cal te dou Dios, enteira e verdadeira. E xa feito de ti, louro e compreto/ cos iambos dos teus pasos donaireiros,/ co lume dos teus ollos tan profundo, eu ceibaréi ao vento o me soneto/ pra que o teu nome suba antr’os loureiros/ hastr’as estrelas, prefumando o mundo!
terse fiel á súa estirpe mesmo tendo vivido boa parte da vida no transterro madrileño. —Supoño que é unha home-naxe ben merecida, non? Penso que si. A grandeza e o al-cance histórico de Nimbos
xusti-fican esa honra. —Cal diría que é a singulari-dade da poética de Díaz Cas-tro denCas-tro do panorama lite-rario galego comparando a súa obra, por exemplo, con outros autores líricos como Pimentel ou Cunqueiro? Entendo que o intimismo trans-cendente de Díaz Castro, a habe-lencia para a lectura do social dende o humanismo encarnado no devir dun pobo, a mestría no
diálogo coa mellor das nosas tra-dicións literarias e tamén do máis graúdo da poesía universal con fondas conexións filosóficas fan del unha voz única. Díaz Cas-tro só é comparable a si mesmo, por iso cunha soa obra conseguiu ser un clásico.
—Cumprido o centenario do nacemento de Díaz Castro a Academia Galega decidiu adicarlle o Día das Letras. Coida vostede que se está a demorar máis da conta ren-derlle a mesma homenaxe ó ferrolán Ricardo Carvalho Calero?
Si, sen dúbida ningunha. Pero moito me temo que teremos que agardar aínda anos para que o que é xa un clamor popular con-siga mover as vontades de quen debe tomar esa decisión. —Leva vostede desde media-dos media-dos anos noventa inves-tigando sobre o poeta lucen-s e ; d e f e i t o e lucen-s t e a n o presentou a súa tese
douto-Armando Requeixo, nun acto sobre Díaz Castro na Fundación Novacaixagalicia, en Fe
LETRAS GALEGAS
41Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL .COM
SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014 MOTIVACIÓN FIQUEI FASCINADO POLA FONDURA DA SÚA POÉTICA (...). CHEGADA CERTA ALTURA CONSIDEREI QUE DEBÍA ABORDAR UN TRABALLO INTEGRAL...
errol o pasado 8 de maio JORGE MEIS
No Festival de Pardiñas, en primeiro lugar, en agosto de 1988
ral sobre Díaz Castro. De onde lle veu o interese pola súa figura e obra? Que tal foi a tese, por certo? Lin a Díaz Castro sendo un ado-lescente. Fiquei fascinado pola fondura da súa poética e, cando comecei a formarme como filólo-go e a facer as primeiras incur-sións críticas e investigadoras, decidín que quería profundar na súa escrita e fun publicando arti-gos, impartindo conferencias e redactando ensaios sobre diver-sos aspectos da súa biobibliogra-fía. Chegada certa altura, consi-derei que debía abordar un traballo integral e de conxunto e así naceu a miña tese de douto-ramento que, por certo, foi moi ben recibida polo tribunal avalia-dor, que a xulgou coa máxima das xenerosidades. —Os camiños, leiras, mon-tes, prados e animais do seu Guitiriz natal marcaron os comezos da obra poética de Díaz Castro. Que influencias atopa vostede na súa obra
posterior?
A paisaxe chairega atravesa transversalmente toda a escrita diazcastriana. A visión que de Galicia ten o autor aparece sem-pre filtrada por unha ollada in-cardinada nese espazo matricial da Chaira, que funciona coma unha sinécdoque de todo o noso territorio, tanto no que respecta da cultura material coma da in-material, pois acaba por conver-terse nunha auténtica etnopai-saxe.
—Á marxe do seu único libro publicado, Nimbos, non ten
unha bibliografía moi exten-sa o poeta chairego. Resul-toulle complicado recuperar algúns deses textos que non estaban en circulación? É certo que, fóra de Nimbos, ben
poucos outros textos do autor re-sultaban accesibles, mais coido que agora, coa publicación da
Poesía galega completa que
dis-puxen para Galaxia, esa eiva des-apareceu. Alí poden atoparse to-dos os poemas que ficaran
dispersos na prensa do tempo da República, da Posguerra e os anos 80, amais de Nascida d’un sono e tamén a non pequena
pro-dución inédita. Reunir todo ese material foi laborioso, pero creo que era un esforzo necesario. —Ten algunha importancia na súa obra a Igrexa e os anos que pasou Díaz Castro no seminario? Evidentemente. A poesía de Díaz Castro non se entende sen a pre-senza do transcendente, o religa-cional e mesmo o místico e todo iso, xaora, abrollou en boa medi-da a partir medi-da súa formación e vi-vencias como seminarista. —No seu libro sobre a vida e obra do autor guitiricense fala vostede das influencias que tiveron no escritor outros persoeiros como Aquilino Iglesia Alvariño, Francisco Fernández del Rie-go, Manuel María, Luís Gon-zález Tosar e ata Ricardo Carvalho Calero. Si, todos eles, en diferentes mo-mentos da súa vida, foron decisi-vos. Iglesia Alvariño axudouno na estrea como poeta nos tempos da República e tamén na época do León XIII, animándoo a que
se presentase aos Xogos Florais de Betanzos e a que colaborase en diferentes xornais e revistas referenciais da primeira Posgue-rra. Logo, Fernández del Riego (xunto a Ramón Piñeiro) foi o que conseguiu convencelo da ne-cesaria publicación de Nimbos.
Ricardo Carballo Calero conver-teuse no seu gran valedor e críti-co, pois persuadiu a Del Riego e Piñeiro de que debían incorpora-lo ao catáincorpora-logo de Galaxia, cola-borou para que fose académico e escribiu moitos e moi gabancio-sos traballos sobre a súa escrita. Manuel María foi un dos seus grandes amigos dos últimos anos, valioso interlocutor litera-rio co que compartiu moitas xei-ras e de quen recibiu tamén non poucos agasallos por escrito. Fi-nalmente, Luís González Tosar foi o seu derradeiro editor, amais dunha das persoas que o recupe-rou para a escrita pública nos 80 a través das páxinas de Dorna. —A obra poética de Díaz Cas-tro é máis ben escasa. No seu monográfico explica vostede que era un home entregado ó seu traballo. Podería dicir-se que exerceu máis como tradutor que como poeta? Sen dúbida. O volume da obra e mais as horas pasadas na tradu-ción dos máis diversos textos a diferentes linguas é, con moito, superior á súa dedicación como poeta. Iso non quere dicir que o valor dunha desmereza respecto do do doutra. Ambas teñen gran importancia, claro. —Con Nimbos acada o
reco-ñecemento de escritores como Ramón Otero Pedrayo, Ánxel Fole, Xosé María
Álva-rez Blázquez ou Álvaro Cun-queiro, que lle adican artigos varios. Como valora vostede esta escolma? Penso que poucos, moi poucos escritores recibiron aplausos tan unánimes e entregados por parte de tan importantes voces da lite-ratura galega do seu tempo. Coido que é un sinal de ata que punto Díaz Castro foi considera-do un referente nas nosas letras dende a primeira hora. —Como define a Xosé María Díaz Castro?
No literario, foi un autor singu-lar, excepcional por moitos moti-vos e irrepetible. No humano se-mella que foi un individuo discreto e observador, de inte-lixencia e intuición superiores, amigo dos seus amigos e con eles excelente e cordial conversador, mais ao que desagradaban os fastos públicos e os feiróns do mundo da escrita. —Cal diría que é a súa faceta máis descoñecida? Hai varias: o moi importante e plural papel como tradutor, toda a produción como poeta en cas-telán (e tamén o labor como ver-sificador en francés, alemán ou latín), as puntuais achegas como narrador humorístico na prensa e mesmo a ocasional articulísti-ca.
—Grazas á efeméride do 17 de maio coñecerase máis, moito máis que Nimbos e Pe-nélope da obra de Díaz
Cas-tro, ten vostede algunha pre-dilección especial da súa poética, algunha suxestión para esas persoas que se achegarán ó poeta chairego nestes días e meses? La gastrosexoloxía. Que é a grastrosexología? Que (re)lean Nimbos, mais que
se acheguen tamén a outros tex-tos a través da Poesía galega completa, para que poidan
ob-servar a súa evolución como au-tor e coñecer outras composi-cións de valor. L ogo, que curioseen no Díaz Castro poeta noutras linguas e que indaguen no seu labor como tradutor, que é moi interesante. —Pensa que o Día das Letras Galegas está a restituír a imaxe reducionista que se ten de Díaz Castro? Pois nesa angueira andamos comprometidos. Se o consegui-mos ou non só pasado o tempo poderá dicirse, mais ilusióname a sementeira e teño esperanza de que a mensaxe frutifique.
O poeta no seminario
de Mondoñedo
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
Discreto, afastado dos centros de influencia e decisión, Xosé María Díaz Castro legou á esquiva pos-teridade un libro notable e un poema, “Penélope”, que sintetiza en versos maxistrais a decepcio-nante historia do noso país: “Un paso adiante e outro atrás, Gali-za”. Nese sentido, a traxectoria literaria de Díaz Castro, por de-baixo das expectativas e das pro-pias posibilidades, e a de Galiza, acomplexada e incapaz de aca-dar a plenitude soberana, coinci-den nunha mesma diagnose: frustración. Ora, non sabemos se o pouso acedo de resignación e abatemento, do poema, é her-danza secular ou adquirido no Seminario de Mondoñedo, un centro que mantivo vizosa activi-dade até os anos setenta.
Pechadas as portas á docen-cia, funciona agora como hospe-daxe. Gardan as nobles estancias o ecoar dos pasos de centos de alumnos que pasaron polas súas aulas e converteron Mondoñedo nunha cidade monacal trasega-da de rezos e sotanas. Revelador da decadencia inexorábel resulta o campo de fútbol, convertido en pasteiro no que medra un herbe-dal de medio metro. Porén, os corredores, patios, pezas e de-pendencias mantéñense en bo estado e o lugar resulta moi axei-tado para un prudente retiro. Re-corda Felix Villares Mouteira que Antón Noriega Varela, Manuel Leiras Pulpeiro, Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Cas-tro, todos eles protagonistas do Día das Letras Galegas, naceron á poesía entre eses muros.
Anos mindonienses de Díaz Castro salientados por Armando
XULIO VALCÁRCEL
Requeixo, compañeiro nestas páxinas e sen dúbida, con Alfon-so Blanco Torrado e Xulio Xiz, principal especialista na vida e na obra do poeta dos Vilares. Díaz Castro ingresa no Semina-rio con quince anos, alumno in-terno de Humanidades, no outo-no de 1929. Continúa así un ronsel familiar: “Na miña familia había unha tradición, xa anter-ga, de curas…, e unha grande relixiosidade. A constante con-fluencia acabou por determinar-me. Eu non sabía se había, ou non, vocación, pero deixeime arrastrar polos cariños familares.
Penélope
Un paso adiante e outro atrás, Galiza,/
e a tea dos teus soños non se move./ A espranza nos teus ollos se
espreguiza./
Aran os bois e chove.
Un bruar de navíos moi lonxanos/ che estrolla o sono mol coma unha uva./
Pro ti envólveste en sabas de mil anos,/
e en sonos volves a escoitar a chuva. Traguerán os camiños algún día/ a xente que levaron. Deus é o mesmo./
Suco vai, suco vén, ¡ Xesús María!,/ e toda cousa ha de pagar seu desmo. Desorballando os prados como sono,/ o Tempo vai de Parga a Pastoriza./ Vaise enterrando, suco a suco, o Outono./
¡Un paso adiante e outro atrás, Galiza!
Foi máis tarde, ben máis tarde, cando me din conta que aquel non era o meu camiño”. Tradi-ción clerical que confirma Raúl Río Díaz ao referirse a aldea na-tal, Vilariño, “tamén chamado Vilariño dos cregos porque houbo un tempo en que neste lugar, en-tre tíos e sobriños, había nove cregos”.
No seminario permanecerá Xosé María unha longa tempada, cunha paréntese na Guerra, re-querido para cumprir co Exérci-to. Destinado ao Corpo de Sani-dade militar da Coruña, exerceu como padioleiro e practicante na
a Aquilino Iglesia Alvariño, que o gañou para a causa galega e lle serviu de introdutor no mundiño literario. Alí redactou “Follas ver-des” e “Follas ó aire”, un total de cento vintenove poemas que contrastan cos escasamente trin-ta de “Nimbos”. Alí “aprendeu a escribir”.
Estima Xulio Xiz que o tras-fondo relixioso, místico, da poe-sía de Díaz Castro procede desa etapa de estudo e reflexión: “En-trei con el polo portalón do semi-nario, e parecía máis novo ao en-trar, como descargándose dos anos que andivo por fóra. No pa-tio central sinalou unha fiestra, alí estaba o seu cuarto; sinalou unha porta, “alí vin por primeira vez a Aquilino, que tanto influiu en min para que escribise en ga-lego”. Entramos nunha aula –continúa a dicir Xulio Xiz– e deu en ollar o chan e lembrar as ve-llas lastras, o encerado, as pare-des, os mobles. Aquí dábannos clases de historia…”.
No seminario descubriuse poeta Díaz Castro encetando os chanzos dun ascenso baseado nas humanidades e nos idiomas: “Traducía case todas as linguas europeas, incluído o euskera, polo que acadou unha praza de tradutor, primeiro no Ministerio da Gobernación e despois, a par-tir de 1952, no Instituto de Cul-tura Hispánica e no Consello Su-p e r i o r d e I n v e s t i g a c i ó n s Científicas –comenta Raúl Río, o veciño que fixo o busto en pedra e o monolito que se ergue nos Vi-lares. Sobre a escultura chancea-ba Díaz Castro dicindo que el non tiña “a cara tan dura”. fronte de Asturias pasando
des-pois á Clínica militar do Hospital de Pontevedra. Estando en Astu-rias recibe Xosé María unha carta inesperada do que daquela se co-ñecía como “madriñas de gue-rra”, institución de moda espe-cialmente en Euskalerría, desde as guerras carlistas. As “madri-ñas” escribían aos soldados dán-dolles ánimos, rezaban por eles, mandábanlles roupa e comida e incluso os axudaban economica-mente: “Yo tenía una madrina… Ay las madrinas de guerra! Con cinco agujas de plata, con cinco hilos de seda, yo prendí en mi co-razón su nombre de crueles le-tras” –di nuns versos que seme-llan mera licencia poética porque a realidade é que esa madriña de guerra, Teresa Zubizarreta Ben-goetxea, telefonista vasca de Urretxu, converteríase na súa muller andado o tempo, en 1954. Do matrimonio naceron tres fi-llos: José María, Maite e Iñigo.
Licenciado das miserias cas-trenses, retorna o poeta á casa de Guitiriz e cavila na posibilidade de reingresar no seminario e re-matar o curso de teoloxía que lle faltaba. Así o fai pero abandona ao pouco, definitivamente, en xaneiro de 1939.
Non obstante, a estadía no se-minario constitúe unha etapa transcendental na súa forma-ción: alí memoriza párrafos en-teiros dos textos de Preceptiva, Retórica e Poética e recita a Vir-xilio en alta voz. Alí fixo amiza-des, Jesús Castro Prieto, Antoni-no Roca, Xabier Armada Abella… que nos informan do seu carác-ter e personalidade. Alí coñeceu
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COMSÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
A auréola do poeta chairego
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
Moito é o camiño que aínda falta para que a obra de Xosé Mª Díaz Castro estea o suficientemente dimensionada dentro do sistema literario galego. Tampouco foi poeta pródigo que se diga, xa que Nimbos, fóra doutras com-posicións poéticas inseridas en revistas, ou o tríptico Nascida d’un sono, antóllase na práctica case que obra única. O seu tra-ballo, ímprobo sen dúbida, de tradutor multilingüe para diver-sos organismos, alén de para pu-blicacións como o “Reader’s Di-gest”, ocuparon un tempo precioso que lle impediu unha maior proxección como poeta. Con anterioridade a isto, tras a Guerra Civil, e chamado por Iglesia Alvariño para traballar no colexio León XIII de Vilagar-cía, acabaría sendo o seu direc-tor e copropietario, dedicándose á docencia e ao estudo exhausti-vo de linguas.
De familia labrega acomoda-da e tradición sacerdotal, estu-dou no Seminario de Mondoñe-do, circunstancia que marcará profundamente o seu devir como creador. O seu mentor dentro do seminario, algo máis vello ca el, foi Aquilino Iglesia Alvariño. Así mesmo, grazas a el foille posíbel coñecer en persoa a Noriega Va-rela. A tradición grecolatina, o saudosismo portugués ou a poe-sía francesa do momento facían parte do código xenético mindo-niense, ao que Díaz Castro ta-mén acrecentará o interese pola
HENRIQUE DACOSTA cultura inglesa e algo pola
ale-má. O cal, postos á adxudicación de etiquetas, véñeno a colocar nesa escola de poetas ligada ao seminario de Mondoñedo, e á chamada Xeración do 36, se-guindo o maxisterio de Ferrín. Con todo –foi sacerdote fallido–, no último curso de Teoloxía de-cidiu non acabar os estudos, que seguira polo ambiente familiar e educacional que chamaba por el cara ao sacerdocio.
Caso de calquera de nós pen-sar no legado textual de Díaz Castro, sería case imposíbel deixar de citar o seu arquicoñe-cido poema “Penélope”. El só, na práctica, eríxese na cima da súa obra literaria. O movemento pendular a que se alude, e que aboca a un tránsito reiterado no tempo, “suco vai, suco vén”, sig-nifica o traballo secular e inva-riábel do labrador, que ao xeito dunha Penélope tece e destece o terrón para acabar decote no mesmo punto. O tempo detido, e retido nese espazo, que se presu-me monótono, e que tamén trae o bruar dos navíos que levaron homes á emigración. Galiza en-vurullada nunha saba, nunha brétema de mil anos que impide calquera mudanza. Velaí está a mensaxe clarividente. Mais a poesía de Díaz Castro enmascá-rase tras a aparencia da mensaxe sinxela, da composición sen ex-cesos plurisignificativos. Nada máis lonxe da realidade porén, pois o efecto multiplicador de cada texto, de cada lectura que del se faga, fai cambalear esta
MITOLOXÍA EN NIMBOS, A INFLUENCIA CLÁSICA MESMO SE ABRE Á CRÍTICA SOCIAL NO CLÁSICO POEMA PENÉLOPE, ONDE O TÍTULO MITOLOXIZA UNHA VISIÓN CRÍTICA DO ESTADO DO PAÍS E ASEMADE, NON PECHA
POSIBILIDADES DE LECTURA...
O poeta Díaz Castro entre libros, aos que adicaba horas e horas
plementarios. Á primeira per-tencería o devandito “Penélope”. A esperanza, no entanto, está callada de innúmeras limita-cións, que logo o milagre solu-cionará pola vía da mímese. O ser materialízase no río que dá vida á festa do Carmio e á eclo-sión última de “O berro das pe-dras”, en que a historia espiritual de Galiza se debulla até a erec-ción da catedral de Compostela. Cos dous últimos epígrafes, SOÑO e FERIDA, tórnase á com-plementariedade. A vida consá-grase como fluencia, como dor: ‘Hase de amar a cousa hastra que sangre’. A morte chega pero é luz, é Deus que está á espera, e é transcendencia no mundo que fica, pois a beleza que feriu o poeta “Coma unha espada” per-manece, pois achou a harmonía
d’El. Pese á xénese fortemente relixiosa de Díaz Castro, a súa poesía é total. Total porque o nimbo de luz que ha de alumar na escuridade, proxéctao con suma certeza.
Deus é o elemento liberador que ilumina o camiño. Pero Díaz Castro tamén é o dedo na chaga en “Penélope”: ‘Un paso adiante i outro atrás, Galiza!’. Simbolis-mo, platonisSimbolis-mo, referentes his-tóricos, Galiza-Mai, o home como sombra do pecado... xor-den en conxunto na vea poética do de Guitiriz. Pero sobre todo, sen dúbida ningunha, é de sa-lientar a coherencia absoluta adoptada polo poeta en obra e vida: “Estes non son poemas, nin cimentos / de poemas si-quera. Son fragmentos / de min mesmo perdidos”.
LETRAS GALEGAS
43
Diario de Ferrol WWW.DIARIODEFERROL .COM SÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
primeira impresión apurada e epidérmica.
O seu único poemario, Nim-bos, estrutúrao so epígrafes con distintos nomes, ou liñas temáti-cas. No PÓRTICO xorden poe-mas declarativos. Explicítase nel a intención que procurará cos poemas que temos diante. O poema é... o nimbo que pon luz aos ollos cegos. Os dous seguin-tes, NOITE e LUZ, aparecen como antitéticos. Os ecos exis-tencialistas do primeiro, o cami-ño trazado de tropezos que fan cambalear o ser no tortuoso ca-miño (a vida), permiten entre-ver unha físgoa de luz á que aga-rrarse. E xorde logo a vea franciscana no cántico a unha simple herbiña, e a luz de Deus tras a fin. A seguir, a ESPERAN-ZA e o MILAGRE, xúlganse
com-Díaz Castro e o mundo clásico.
Un achegamento íntimo
XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO
Entre as presencias operativas exis-tentes na obra poética de Díaz Cas-tro non é menor a influencia do mundo clásico, por mor da súa for-mación no Seminario de Mondo-ñedo. O propio Armando Requeixo tense referido a esta institución educativa coma verdadeira “uni-versidade do norte”, e xérmolo académico dunha serie de poetas marcados en particular por un neo-virxilianismo de carácter francisca-nista en relación á visión poética da natureza. Elo pode verse en Norie-ga Varela, Crescente VeNorie-ga, e en par-ticular, na esencial figura amical que supuxo para Díaz Castro Aqui-lino Iglesia Alvariño.
En Díaz Castro a influencia clásica está presente en ámbitos moi variados que en boa medida continúan este neovirxilianismo que Félix Villares denominou “escola poética do Seminario de Mondoñedo”, pero que con todo, abren camiños novos como os da crítica social que serán prosegui-dos por xeracións poéticas poste-riores. A descrición da natureza de Díaz Castro parte do comen-tado franciscanismo virxiliano, mesmo de matices vencellados ao Idealismo, en poemas de xu-ventude coma Impresiós d´unha noite de Outono (Armando Re-queixo, ed. Díaz Castro, Poesía Galega Completa 226-7). Nel achamos tamén influencias do Curros de Nocturnio. Noutros como Á Primaveira (PGC 275-7), volvemos apreciar en pasaxes concretas as devanditas influen-cias do bucolismo neovirxilianis-ta. Do mesmo xeito, en Follas ao aire, Aurora, poema XVI da últi-ma parte do libro, trasluce claros ecos non tanto das Bucólicas coma das Xeórxicas, sobre todo, na segunda e terceira estrofa, cando o eu poético trascenden-taliza a semente e a colleita, de xeitos similares ao expresado por Virxilio (Xeorx. I: 300 e ss)
En Nimbos, a influencia clási-ca mesmo se abre á críticlási-ca social no clásico poema Penélope, onde o título mitoloxiza unha visión crítica do estado do país e ase-made, non pecha posiblidades de lectura nas que a visión mito-lóxica queda integrada no sina-lado trascendentalismo huma-nístico e relixioso. Aínda así, cada verso do poema insire unha significatividade simbólica
arre-XOSÉ ANTONIO LÓPEZ SILVA
dor do título, dende a metáfora da “tea dos sonos (v.2) ata as re-ferencias mariñeiras e ao viaxei-ro, concretándose a medida que transcurre o poema nunha deri-va local que fai que o mito quede integrado no país e nas súas te-rras dun xeito profundamente innovador. O paratexto do título vencéllase cun final cotitular: Penélope-Galiza. O mito feito te-rra. A narración convertida en descrición do actual.
Noutros textos de Nimbos, a influencia clásica é só referencial coma en Borrallo, e o seu inicial “¡Ave césar!” (PGC 70). O mes-mo ocurre en poemarios coma Follas Verdes, na oposición entre natureza e humanidade en Dian-te do Vèsubio (PGC 204-5). Son alusións xerais, en todo caso; máis importante semella a in-fluencia clásica que se percibe hipotextual no interior composi-tivo dalgúns poemas. Hai textos nos que atopamos claros ecos horacianos, así en Noite d´Invèrno. Máis clara aínda é o diálogo que establece o poema Dedicatoria con Catulo I, 1: Cui dono lepidum novum libellum. Resulta interesante porque as “rimas humildes” (v. 19) coas que denomina Díaz Castro ao
Xosé María Díaz Castro», Faro de Vigo, 3-1-1988). É de interese clave a versión que Díaz Castro realiza do Carmen allegoricum (1945) que o profesor de latín, e de Retórica e Poética do Semina-rio Conciliar Francisco Fanego Losada (1887-1974) compuxo en honra de José Souto Vizoso co gallo do seu nomeamento como bispo auxiliar de Santiago e bis-po de Elona. O bis-poema en tradu-ción soa virxiliano dende os seus inicios, remitíndonos a través de Garcilaso e San Juan de la Cruz á Bucólica VII
En el retiro umbroso del cam-po florecido
que el río fulgurante con len-guas de agua lame,
tristísimo ora el viejo pastor entre suspiros
Estes versos son un bo exem-plo de práctica poética que se in-sire na pedagoxía tradicional da tradución, pero tamén da com-posición retórica en latín e en castelán, que convertía á lingua do Lacio en elemento activo da práctica poética do Seminario de Mondoñedo. Non hai que esque-cer que Díaz Castro ingresou nel en 1929, aos quince anos, e esti-vo nas súas aulas ata 1939, con paróns ocasionais durante a gue-rra. Alí obtivo varios premios e mencións na asignatura de Lin-gua Latina. En calquera caso, a amizade e influencia de Fanego Losada, como sinalou (Alfonso Blanco Torrado, A ascensión dun poeta, 1995) non remata nesta tradución, senón que continúa
O día da súa voda, en agosto do ano 1954
na formación xeral recibida e asumida poéticamente de xeito preciso. Proba delo é a conside-ración poemática dos textos lati-nos titulados Si quis dixerit res finitas e Si quis non confiteatur, que correctamente asume e pon de relevo Armando Requeixo, dado que os orixinais manuscri-tos ofrecen unha clara disposi-ción poética, a pesar de seren os canons IV e V do Concilio Vatica-no I, de onde derivaría a súa nu-meración (Acta et Decreta sacro-sancti et œcumenici Concilii Vaticani, etc., cum permissione superiorum, Friburgi Brisgoviæ, 1871, Fasc. II. pp. 170–179, and 181–187. I De Deo rerum om-nium Creatore.). A dogmática cristiá era evidentemente moi coñecida polo autor, que tiña que estudiar manuais habituais de texto coma o Enchiridion Sym-bolorum de Denzinger e diferen-tes textos de Teoloxía Natural baseados precisamente nos re-sultados do devandito Concilio. Semella interesante ter en conta que os canons recollidos por Díaz Castro refírense ao rexeitamento das herexías contrarias á crea-ción ex nihilo e á crenza na Trini-dade, amplamente extendidas entre os Maniqueos (Cf. Teófilo de Antioquia, Ad Autolichum. II 4, 10; San Ireneo, Adv. Haereses 1, 22, I ou Tertuliano, Adv. Her-mogenem I), pero tamén entre os priscilianistas. Niso debe terse en conta asemade o parecido particular do canon IV recollido por Díaz Castro co quinto do Concilio de Braga de 561. A in-fluencia de Prisciliano no debate intelectual e galeguista dende fi-nais do XIX e principios do XX é clave, e debe ser tida en conta de xeito xeral, máis aínda nestes poetas cultos vencellados coa dogmática e a reflexión relixiosa. Con todo, consideramos que es-tes textos insisten na considera-ción da unicidade trinitaria de Deus e o feito de que home e na-tureza son obra da vontade e amor divinos, ambos os dous as-pecto esencial na expresión poé-tica do Díaz Castro. Vencellados indubidablemente ao trascen-dentalismo relixioso, con todo quedan en boa medida expresa-dos, segundo vimos, a través da influencia clásica do Virxilio, o que mostra a profunda coheren-cia temática e formal do autor dende os seus inicios poéticos. conxunto do libro poden
estable-cer un paralelo coas nugae catu-lianas e o concepto de bagatela como definición da autopoética e retórica do volume. Do mesmo xeito, en À Primaveira, a repeti-ción do adverbio “xa” establece unha clara conexión cos poemas que sobre esta estación com-puxeron tanto Catulo (poema XLVI) coma Horacio, (Odas IV, 4, e IV, 7). Asemade, nel, o “carro inflamado de ròsas (v. 2), xunto coa descrición da caída da Pri-mavera sobre os montes resulta unha imaxe suxerente que lem-bra tanto ao propio Horacio como ao Lucrecio de De Rerum Natura. O paratexto inicial, O Primavera, gioventù dell´anno, remite a Gian Battista Guarini e o seu Il pastor fido (1590) e debe face situar as influencias clásicas, ás veces, non separadas de fon-tes máis directas vencelladas tanto á literatura española coma italiana. Iso apréciase en particu-lar na labor coma tradutor que desempeñou Díaz Castro, que él considerou parte encetada direc-tamente co seu quefacer poético, alomenos na concepción de re-creación literaria do orixinal (cf. Alfonso Blanco Torrado, «Díaz Castro poeta total. Conversa con
LETRAS GALEGAS
Diario de Ferrol WWW. DIARIODEFERROL.COMSÁBADO , 17 DE MAYO DE 2014
44
MITOLOXÍA EN NIMBOS, A INFLUENCIA CLÁSICA MESMO SE ABRE Á CRÍTICA SOCIAL NO CLÁSICO POEMA PENÉLOPE, ONDE O TÍTULO MITOLOXIZA UNHA VISIÓN CRÍTICA DO ESTADO DO PAÍS E ASEMADE, NON PECHAPOSIBILIDADES DE LECTURA...
