KRIMINOLOGIJA SKRIPTA

K R I M I N O L O G I J A

Odrediti pojam kriminologije znači odgovoriti na pitanje ,,šta se podrazumeva pod terminom kriminologija?". Odgovarajući na ovo pitanje, odmah možemo konstatovati da nema jedinstvenog i opšteprihvaćenog gledišta o tome šta je kriminologija. Određivanje pojma kriminologije staro je koliko i krimiriologija kao nauka, ali jedna precizna, opšte prihvaćena i jedinstvena defimcija još uvek nije utvrdena. Svaki autor, a kriminologijom su se bavili stručnjaci različitih naučnih discipina: psihijatri, psiholozi, sociolozi, filozofi, pravnici, kriminalisti, imao je svoje shvatanje i defirticiju kriminologije, zavisno od osnovnog teorijskog i metodoioškog opredeljenja u izučavanju predmeta kriminologije. Razlike u shvatanjima postoje i među kriminolozima u pogledu razumevanja pojma kriminologije, u tome šta je karakteriše i predstavlja njenu bit. Tako se može zaključiti da ima onoliko koncepcija pojma kriminologije koliko ima kriminologa. Kompleksnost predmeta izučavanja, korišćenja znanja i dostignuća različitih naučnih oblasti u objedinjavanju tog predmeta, uticali su da pojedini autori smatraju da je "kriminologija kraljica bez kraljevstva", odnosno da su ''kriminolozi kraljevi bez kraljevstva".

Medutim, izučavanja kriminaliteta u okviru posebne nauke, kao teorijsko saznajne, praktične, organizovane i planske istraživačke društvene delatnosti, javlja se tek krajem osamdesetih godina 19. veka. Francuski antropolog Pol Topinar (Paul Topinard) upotrebio je pojam "kriminologija" za izičavanje nauke koja se bavi izučavanjem izvršenih krivičnih dela. Italijanski pravnik Garofalo upotrebio je ovaj pojam za naziv svoje knjige "Kriminologija" (1885.), podrazumevajući pod krimmologijom nauku (učenje, grčke reči logos) o kriminalitetu, zločinu (lat. crimen).

Prilikom određivanja pojma kriminologije autori se razlikuju po tome da ovaj pojam shvataju šire ili uže. Gotovo sve navedene uže i šire definicije kriminologije imaju određenu naučnu vrednost i opravdanje. Kritika pojedinih shvatanja sigurno ne bi dovela do opšteprihvaćene, jedinstvene definicije. Stoga smo na osnovu postojećih saznanja, odredili pojam kriminologije u užem smislu obuhvatajući, po našem mišljenju, bitne elemente za definisanje.

Kriminologija se može definisati kao samostalna, teorijsko-empirijska, interdisciplinarna društvena nauka o fenomenološkim karakteristikama i uzrocima kriminaliteta kao masovne društvene pojave i kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave, sa ciljem njegovog objašnjenja i suzbijanja.

2. Predmet izučavanja kriminologije

Određivanje predmeta izučavanja kriminologije usko je povezano sa određivanjem pojma kriminologije. Odrediti predmet kriminologije znači utvrditi šta kriminologija izučava, kojim se pitanjima i problemima bavi, da bi se sagledalo njeno mesto u sistemu nauka i odnos sa srodnim naukama i naučnim disciplinama. Iako značajno i osnovno, odredivanje predmeta kriminologije još uvek je sporno među kriminolozima. Već skoro dva veka u kriminološkoj literaturi neprekidno se utvrđuje predmet njenog izučavanja, što je svakako povezano i sa utvrđivanjem pojma kriminologije.

Postoje različita shvatanja o širini predmeta koji kriminologija izučava i o tome da li kriminologija pripada društvenim, pravnim ili prirodnim naukama, da li je grupa nauka ili je samostalna, autonomna, sintetička nauka. Međutim, skoro svim teorijskim definicijama predmeta kriminologije zajedničko je da kriminalitet čini najvažniji polazni elemenat za određivanje predmeta kriminologije, Iz navedenih različitih shvatanja predmeta kriminologije može se zaključiti da pojedini autori isuviše proširuju predmet kriminologije nkljnčujući niz pošebnih nauka i naučnih disciplina. To su shvatanja predmeta kriminologije u najširem smislu i ona su najčešće povezana sa sagledavanjem kriminologije kao grupe nauka. Proširivanje predmeta kriminologije kriminalnom politikom, sociologijom zakona, kriminalistikom ili penologijom, dovodi do nagomilavanja i razuđenosti niza različitih činjenica i pojmova što otežava sagledavanje i detaljno teorijsko i empirijsko proučavanje kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačnog ponašanja. Stoga, po našem mišljenju, predmet proučavanja kriminologije je kriminalitet kao masovna društvena pojava i kriminalno ponašanje kao pojedi načna pojava. Saglasno ovoj definiciji, razlikuju se makrokriminologija (proučava kriminalitet kao masovnu društvenu pojavu) i mikrokriminologija (proučava kriminalitet kao pojedinačnu pojavu) kroz dve oblasti izučavanja: kriminalnu fenomenologiju (pojavni oblici, obim, struktura, strukturalne promene, dinamika, prostorna i vremenska rasprostranjenost kriminaliteta) i

kriminalnu etiologiju (uzroci - opšti i neposredni, uslovi i povodi kriminalnog ponašanja). Važno je napomenuti da proučavanje kriminaliteta u okviru kriminologije nije nešto apstraktno ili irelevantno, već ima veliki uticaj na delinkvente, žrtve, one koji štite krivičnopravni sistem, ali i na sve ostale gradane.

3. Pojam kriminaliteta

Kriminalitet je negativna društvena pojava, koja je, zbog svoje rasprostranjenosti i društvene opasnosti, predmet neprekidnog interesovanja nauke i prakse. Da li će jedno ponašanje postati kriminalno zavisi od političara koji kreiraju zakon, sudija koji ga tumače i onih koji su odgovorni za sprovodenje zakona. Medutim, u teorijskom pogledu još uvek nema jedinstvenog shvatanja o tome šta je kriminalitet, odnosno zločin i da li je uopšte podesno naučno izučavati ovu pojavu.

Definicije kriminaliteta su različite, često međusobno suprotne uz upotrebu različitih sinonima: zločin, delinkvencija, prestupništvo, devijantno ponašanje, društveno negativno ponašanje, antisocijalno ponašanje i sl.

Istorijski posmatrano reč zločin, "crimen", upotrebljavali su najpre Rimljani za označavanje sudske odluke ili presude; kasnije se taj termin koristi za označavanje neosnovane optužbe, okrivljenja ili prekora, pojedinosti na koje se žali tužilac. Kasnije, pojedini pisci nastoje da nađu takvu đefiniiju kriminaliteta koja bi važila za sve zemlje i sva vremena, dok su drugi negirali mogućnost nalaženja jedinstvenih kriterijuma za definisanje. Defincija kriminaliteta je zavisila od opštih shvatanja autora o uzrocima kriminaliteta, pa, kako je teorija o uzrocima kriminaliteta bilo mnogo, postoji i veliki broj deflnicija kriminaliteta.

Teškoću koja postoji u tom pogledu pokušaćemo da savladamo polazeći od konstatacije da sve definicije kriminaliteta polaze od izvesnih normi i da se zavisno od toga razlikuje pravno i sociološko definisanje kriminaliteta . Ove dve definicije najčešće su zastupljene u naučnim radovima i najvažnije

su za određivanje predmeta kriminologije.

4. Krivičnopravno definisanje kriminaliteta

Izučavanje društveno opasnih ponašanja bilo je najpre predmet krivično- pravne nauke, a znatno kasnije kriminologije kao posebne nauke o kriminalitetu. U torn periodu krivično pravo je imalo određena kriminološka obeležja jer je posmatralo krivično delo ne samo i isključivo kao pravni, već i kao društveni fenomen.

Pravne definicije kriminaliteta nastale su u vreme kada krivičnopravna i kriminološka izučavanja nisu bila jasno razgraničena i kada odnos izmedu krivičnog prava i kriminologije nije bio precizno odreden. Smatralo se da predmet kriminologije i pojam kriminaliteta nije moguće odrediti bez krivičnog prava. Prema većini pisaca, koji prihvataju uže pravno definisanje, kriminalitet čine ona ponašanja koja su inkriminisana u pozitivnom krivičnom zakonodavstvu kao krivična dela. Tako se predmet kriminologije ograničava na krivična dela kao najtežu vrstu kažnjivih radnji.Krivičnopravna defmicija zasniva se na principu zakonitosti, koji je uvela klasična krivičnopravna škola (nullum crimen sine lege) i omogućava sigurnost u pogledu obima i sadržaja učinjene protivpravne radnje.

U okviru pravnog odredivanja pojma kriminaliteta postoji i šira pravna definicija po kojoj se pojam kriminaliteta proširuje na sve kažnjive radnje u odredenom pravnom sistemu. Pod kriminalitetom se podrazumeva svako protivpravno ponašanje (činjenje ili nečinjenje) za koje po važećim propisima odredene zemlje nadležni organ može izreći sankciju. Ovo shvatanje potiče od Ferija, koji je smatrao da je zločin protivpravan akt kojim se povreduje neko pravo. Pravno definisanje kriminaliteta, posebno uže pravne defmicije, bile su kritikovane kao formalno-dogmatske, preuske, nedovoljne da objasne kriminalitet sa šireg društvenog stanovišta zbog velike promenljivosti inkriminisanja u vremenu i prostoru, kao i neusklađenosti inkriminacija u pojedinim zakonodavstvima. Osim toga, u društvu postoje takva ponašanja, pojave i procesi, koji se događaju u okviru pravno sankcionisanog sistema i ne predstavljaju kriminalitet sapravnog stanovišta ili sa stanovišta "normativne grupe" koja donosi zakone i sankcioniše, dok se sa stanovišta drugih grupa i slojeva smatraju posebno društveno opasnim ("kriminalitet belog okovratnika", izvesna ponašanja u privrednom poslovanju kojima se krše administrativno-pravni propisi i si.).

Uže pravno defmisanje svodi kriminologiju na dopunsku krivičnopravnu disciplinu i potpuno zanemaruje socijalnu stranu kriminaliteta.

Danas je u literaturi najviše zastupljeno pravno definisanje korigovano sociološkim shvatanjima. To znači da se prilikom defmisanja kriminaliteta polazi od krivičnopravne defmicije u širem smislu, tako da se kriminalitetom smatraju ne samo krivična dela predviđena krivičnim

zakonodavstvom jedne zemlje, već i druge kažnjive radnje, uz sociološku, psihološku i drugu analizu odgovarajućih pravnih normi i kriminalnog ponašanja. U sklopu ovako odredene definicije kriminaliteta može se razlikovati:

1. KR1MINALNO PONASANJE kao pojedinačno, individualno ponašanje za koje važeći

nacionalni zakoni predvidaju sankcije ili ponašanje kojim se krše međunarodnopravne norme o ljudskim pravima. To je ponašanje kojim se povreduje jedna ili više žrtava a rezultat je različitih društvenih i psiholoških uzroka i faktora.

2. KRIMINALITET KAO MASOVNA DRUŠTVENA POJAVA predstavlja ukupnost

kriminalnih ponašanja na odredenom prostoru i u odredenom vremenu. Ovako shvaćen kriminalitet ima kvantitativno određenje, njegov obim, struktura i dinamika prate se na osnovu kriminalne statistike.

Izmedu kriminaliteta kao masovne društvene pojave i kriminalnog ponašanja kao individualne pojave postoji tesna povezanost. Tačnu prirodu te povezanosti teško je odrediti jer sažimanje pojedinačnih ponašanja u kolektivnu akciju predstavlja jedan vrlo kompleksan fenomen.

5. Sociološko definisanje kriminaliteta

Sociološke definicije kriminaliteta polaze od toga da se kriminalitet ne može u potpunosti sagledati u oblasti zakona, pa je potrebno obuhvatiti i druga antidruštvena ponašanja. Kriminalitet je društveni fenomen, daleko širi od okvira koje pruža krivično pravo. Stoga se sociološki sadržaj kriminaliteta i njegove medusobne veze moraju proučavati kao suština kriminaliteta. Krivično delo, kao ljudska i društvena realnost, sastoji se u napadu jednog ili više lica na najviše društvene vrednosti. Sva sociološka shvatanje polaze od toga da se pod kriminalitetom podrazumevaju ponašanja koja odstupaju od pravnih, moralnih, kultumih, običajnih i drugih normi i pravila koja važe u jednom društvu, a učinjena su na štetu pojedinaca u okviru tog društva.

Sociološke definicije kriminalnog ponašanja mogu se podeliti na tri grupe:

- prva grupa obuhvata shvatanja po kojima je kriminalno ponašanje kršenje bilo kakvih, ne samo

legalnih normi ponašanja. Selin je tvrdio da je pravo kriminološko proučavanje, proučavanje normi ponašanja i suštinska komponetna kriminaliteta je konflikt između kultura. Kriminologija treba da proučava šta ljudi smatraju nepoželjnim ponašanjem i ne sme biti ograničena promenama zakona;

- druga grupa shvatanja odnosi se na definisanje kriminalnog ponašanja kao kršenja ljudskih prava

i sagledava kriminologiju kao studiju kršenja ljudskih prava.

- u okviru treće grupe shvatanja kriminalno ponašanje se definiše kao ponašanje protivno

interesima elite. Dela koja se definišu kao kriminalna postoje da bi se zaštitila vladajuća ekonomska klasa, pa je kriminalno ponašanje ponašanje koje je u skladu sa pozicijom jedne klase. Ljudi koji imaju moć stvaraju i utiču na zakone tako da oni odgovaraju njihovim interesima i nisu u stanju da ponašanje elite definišu kao kriminalno.

Svaka od ovih definicija može biti kritikovana. Selin ne razlikuje kriminalno ponašanje od društvenih devijacija; Svedingerovi pretpostavljaju da postoji pouzdan metod (različit od intuicije) za odredivanje šta jesu a šta nisu ljudska prava, a trećoj definiciji se može prigovoriti da govori o tome kako nastaju zakoni.

6. Pojam i oblasti izučavanja kriminalne fenomenologije

Termin "fenomenologija" (od grčke reči "phainomenon" - ono što se vidi, što se ispoljava, i "logos" - učenje, istraživanje, nauka) označava deo filozofskog učenja o pojavama.

Kriminalna fenomenologija je deo kriminologije koji proučava spoljne manifestacije kriminaliteta kao masovne društvene pojave i činjenice kroz koje se ispoljava pojedinačno kriminalno ponašanje. Smatra se (Exner, F.) da početak kriminalne fenomenologije treba tražiti još u radovima Pitavala (1734.), koji je opisivao pojedine kriminalne slučajeve.

Izučavanjem kriminalne fenomenologije bavili su se najpre i najviše nemački teoretičari u skladu sa svojim shvatanjima o predmetu i konceptu kriminologije. Nemački teoretičar klasične krivičnopravne škole Fojerbah (Feuerbach) posvetio je dosta pažnje fenomenološkoj strani zločina ističući potrebu analize svih modaliteta izvršenih krivičnih dela (vreme, način, sredstva itd.). Kriminalna fenomenologija je definisana uglavnom kao "nauka o manifestaciji zločina", koja se sastoji u izučavanju pojavnih oblika krivičnih dela, načina izvršenja krivičnih dela, načina života delinkventa, njihovog ponašanja i tipologije.

U novijoj kriminološkoj literaturi ističe se da predmet izučavanja kriminalne fenomenologije obuhvata pojavne oblike, strukturu, strukturalne promene i dinamiku kriminaliteta (Milutinović, M., Kupčević-Mlađenović, R.), odnosno kažnjivih radnji, ponašanja (Horvatić, Z.); posledice prestupništva,

prestupnike i oštećene, prestupništvo kao individualnu i masovnu pojavu, strukturu i klasifikaciju prestupništva; brojno stanje, rasprostranjenost, dinamiku prestupništva, etiološku (genetičku) povezanost prestupništva sa drugim društvenim pojavama, poreklo i razvoj prestupništva (Pešić, V.); kao i morfologiju (oblik) i modus operandi (način izvršenja) kažnjivih ponašanja, pri čemu ne treba kriminološki pojam modusa operandi smatrati identičnim pojmom u kriminalistici (Horvatić).

Iz navedenih definicija može se zaključiti da su osnovna pitanja koja kriminalna fenomenologija kao deo kriminologije razmatra i proučava:

a) obim kriminaliteta kao masovne društvene pojave, koji se prati na osnovu statističkih

podataka iz statističkih evidencija o kriminalitetu, a odnosi se na ukupan broj izvršenih krivičnih dela na odredenom prostoru i u odredenom vremenskom periodu, kao i na broj izvršenih pojedinih vrsta krivičnih dela (na primer, protiv života i tela, imovine, privrede), broj izvršilaca, punoletnih i maloletnih izvršilaca itd. Kod određivanja tačnog obima kriminaliteta kao nepremostiva prepreka javlja se "tamna brojka" kriminaliteta, nepoznat, neevidentiran broj krivičnih dela i izvršilaca;

b) pojavni oblici kriminaliteta i kriminalnog ponašanja ili oblici u kojima se kriminalitet javlja

na odredenom prostoru i odredenom vremenskom periodu, mogu se posmatrati sa različitih aspekata: prema vrstama kažnjivih ponašanja, težini kažnjivih ponašanja, objektu napada ili objektu krivičnopravne zaštite (kriminalitet nasilja, imovinski kriminalitet, privredni kriminalitet, politički kriminalitet, profesionalni kriminalitet itd.), polu izvršilaca (kriminalitet muškaraca i kriminalitet žena), uzrastu izvršilaca (kriminalitet punoletnih lica i delinkvencija maloletnika), broju izvršenih krivičnih dela (primami kriminalitet, recidivizam), načinu, vremenu, sredstvu i mestu izvršenja;

v) struktura i strukturalne promene kriminaliteta pokazuju vrste i karakteristike ukupnog kriminaliteta i pojedinih kažnjivih ponašanja u okviru određenih pojavnih oblika kriminaliteta. Na primer, može se posmatrati struktura ukupnog kriminaliteta prema vrsti krivičnih dela i drugih kažnjivih ponašanja zavisno od pozitivnopravnih propisa jedne zemlje (krivična dela protiv života i tela, krivična dela protiv imovine, krivična dela protiv dostojanstva ličnosti i morala; prekršaji protiv javnog reda i mira, prekršaji u saobraćaju itd ); struktura kriminaliteta kod pojedinih pojavnih oblika: kriminalitet nasilja obuhvata krivična dela ubistva, telesne povrede, prinude, imovinski kriminalitet obuhvata krade, prevare, utaje; struktura kriminaliteta prema polu izvršilaca posmatrana kroz odnos broja krivičnih dela koja vrše muškarci i krivičnih dela koja vrše žene itd. Strukturalne promene se odnose na promene pojavnih oblika kriminaliteta zavisno od promena socijalnih uslova i demografskih karakteristika, kao i na proces stvaranja novih inkriminacija ili proširivanje starih, postojećih (kriminalizacija) i ukidanje ili izmenu odredenog krivičnog zakona, čime se odustaje od dalje krivičnopravne represije u odnosu na to ponašanje (dekriminalizacija), što je u pojedinim vremenskim i prostornim okvirima veoma dinamičan proces;

g) dinamika kriminaliteta odnosi se na promene u obimu kriminaliteta kao masovne društvene pojave u odredenom vremenskom periodu i na odredenom prostoru. Na primer, uz pomoć statističkih podataka posmatra se da li je kriminalitet (ukupan broj izvršenih krivičnih dela) u periodu 2000-2005. u Srbiji opao, stagnirao ili je bicui porastu. Pored dinamike ukupnog kriminaliteta moguće je posmatrati i statistički pratiti dinamiku pojedinih pojavnih oblika kriminaliteta - privrednog, političkog, imovinskog, maloletničke delinkvencije, ili, dinamiku kriminaliteta prema regionalnim i vremenskim karakteristikama, polu, starosti i si. U okviru kriminalne fenomenologije izučava se regionalna rasprostranjenost kriminaliteta "geografija kriminaliteta'1 _{ili rasprostranjenost kriminaliteta u svetskim i}

nacionalnim razmerama, na pojedinim nacionalnim i državnim područjima, u gradovima i selima, pojedinim delovima grada (ekologija kriminaliteta).

Proučavanje obima, strukture i dinamike kriminaliteta ima višestruki značaj: omogućava da se uvidi potreba za određenom društvenom reakcijom i da se postojeća društvena reakcija shvati; ukazuje da odredeni obim, struktura i dinamika kriminaliteta u odredenoj užoj i široj društvenoj sredini mogu negativno i nepovoljno da utiču na stanje i razvoj manjih ili većih društvenih grupa i pojedinaca; pokazuje kako se menja kriminalitet zavisno od mesta, vremena, društvenih prilika i okolnosti, kako se prilagodava uslovima života i dobija nove oblike ispoljavanja. Iako većina autora ističe da je kriminalna etiologija "centralno područje" kriminologije, kriminalna fenomenologija nije ništa manje značajno područje izučavanja. U okviru istraživačkih studija o kriminalitetu ili primenjene kriminologije potrebno je posvetiti posebnu pažnju fenomenologiji kriminaliteta. Pojavni oblici, obim, struktura, strukturalne promene i dinamika kriminaliteta i kriminalnog ponašanja čine nerazdvojivu i jedinstvenu celinu sa kriminalnom etiologijom.

7. Pojam i oblasti izučavanja kriminalne etiologije

Termin "etiologija" (od grčkog "aitia-uzrok i "logos"-nauka, učenje) izvorno je označavao filozofsku nauku o uzrocima i posledicama stvari.

Kriminalna etiologija je deo kriminologije koji proučava opšte uzroke kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačne, posebne, neposredne uzroke, uslove i povode javljanja kriminalnog ponašanja (kriminogene faktore). O uzrocima kriminaliteta postoji veliki broj teorija i shvatanja, praktična istraživanja su takođe brojna, što sve ukazuje na nedovoljnu razjašnjenost opštih uzroka kriminaliteta kao masovne društvene pojave i posebnih uzroka kriminalnog ponašanja.

Uprkos različitim shvatanjima, može se reći da se u okviru kriminalne etiologije neki opšti uzroci kriminaliteta i pojedinačni uzroci kriminalnog ponašanja mogu smatrati za otkrivene i utvrđene. Pri tome, nije isključeno da izvesni neotkriveni uzroci mogu da se nalaze u oblasti nedovoljno proučene čovekove ličnosti.

Kriminalna etiologija se najčešće deli prema prirodi faktora koji deluju na javljanje kriminaliteta, na dve oblasti: egzogenu etiologiju i endogenu etiologiju.

Egzogena etiologija se odnosi na izučavanje uzroka kriminaliteta koji proizilaze iz određene društvene kulture i strukture, uslova života, delovanje raznih kriminogenih faktora vezanih za porodicu, školu, grupu, sredstva masovne komunikacije, sukoba kultura, različitih shvatanja o vrednostima, druga devijantna ponašanja itd.

Endogena etiologija izučava uticaj ličnih osobina, psiholoških karakteristika, crta ličnosti na javljanje kriminalnog ponašanja. U okviru endogene etiologije treba razjasniti kako se odvija proces "kriminalizacije ličnosti", zašto pojedina lica vrše krivična dela u odredenim socijalnim uslovima, a druga u istim tim uslovima to ne čine, kakav uticaj na kriminalitet imaju psihički procesi (lični intelektualni procesi: mišljenje, učenje, inteligencija, opažanje; emocionalni procesi ili osećanja i voljni procesi-motivacija) i psihičke osobine (navike, sposobnosti, temperament, potrebe, interesi). .

Osnovna pitanja koja razmatra kriminalna etiologija odnose se na utvrđivanje opštih uzroka (korena kriminaliteta) i kriminogenih faktora - neposrednih činilaca kriminalnog ponašanja.

Medu kriminogenim faktorima moguće je razlikovati uzroke (sa većim intenzitetom deluju na javljanje kriminaliteta, često presudno i neposredno izazivaju kriminalno ponašanje), uslove (doprinose javljanju kriminalnog ponašanja) i povode (spoljni uticaji i okolnosti koji su vezani za samu situaciju izvršenja krivičnog dela i doprinose donošenju odluke za izvršenje dela). Podele kriminogenih faktora različite su u kriminološkoj literaturi. Kriminogeni faktori se dele na: antropološke, fizičke ili kosmotelurne i društvene , društvene i individualne, endogene i egzogene, objektivne i subjektivne, neposredne sociogene faktore i ličnost delikventa .

8. Klinička kriminologija

Klinička kriminologija, prema jednoj od najrasprostranjenijih i najširih definicija, predstavlja jedan kriminološki pravac, koji se, za razliku od opšte kriminologije, sastoji u "multidisciplinarnom pristupanju individualnom slučaju, uz pomoć principa i metoda kriminološke nauke i specijalizovanih kriminologija". Kroz multidisciplinarni pristup treba oceniti proučavanog delinkventa, formulisati hipoteze o njegovom budućem ponašanju i izraziti program pogodnih mera koje mogu da odstrane eventualni povrat.

Razvoj kliničke kriminologije može se pratiti počev od Lombroza, itali-janskog lekara, koji je medu prvima ukazao da treba izučavati zločinca a ne zločin.

Osnovna pitanja koja se razmatraju u okviru kliničke kriminologije su: opasno stanje , problem kriminalne ličnosti ( da li postoji i ako postoji čime se karakteriše) i tipologija delinkvenata , a metod koji koristi prilikom izučavanja pojedinačnog slučaja kriminalnog ponašanja je klinički metod .

Pojam opasnog stanja, kako tvrdi Pinatel, vlada kliničkom kriminologijom. Definiciju pojma opasnog stanja ili temibiliteta dao je Garofalo, određujući ga ne kao pravni pojam, već kao stvarnost koja se može klinički posmatrati. Pojmom opasnog stanja Garofalo je označavao najpre postojanu i aktivnu izopačenost prestupnika i količinu zla od koga možemo strahovati sa njegove strane, odnosno kriminalnu sposobnost prestupnika. Kasnije je ovako odredenom pojmu opasnog stanja dodao formulu o prilagodavanju, koja se odnosi na istraživanje "mogućnosti prilagodavanja prestupnika" ili na uslove sredine za koju se može pretpostaviti da će u njoj prestupnik prestati da bude opasan.

Razmatranje problema kriminalne Iičnosti prošlo je kroz tri faze razvoja. U prvoj fazi naglašava se apsolutna specifičnost kriminalne ličnosti Lombrozo ; u drugoj fazi, pod uticajem psihoanalize, ta specifičnost je negirana isticanjem da antisocijalne težnje latentnog karaktera postoje i

kod delinkvenata i kod nedelinkvenata; u trećoj fazi se tvrdi da je koncept kriminalne ličnosti operacionalan i da nema suštinske razlike izmedu delinkvenata i nedelinkvenata, razlika je samo u stepenu ispoljavanja, tako da je teorija o kriminalnoj ličnosti samo "radna hipoteza".

Klinička kriminologija, kao kriminološki pravac koji kroz multidisciplinarno pristupanje individualnom slučaju (mediko-psiho-socijalno i drugo ispitivanje) uz pomoć specifičnih principa i metoda raznih kriminoloških disciplina, ocenjuje proučavanog delinkventa, predviđa njegovo buduće ponašanje i izraduje i ostvaruje program mera i staranja, značajno doprinosi upoznavanju kriminaliteta kao pojedinačne pojave. Medutim, kliničkoj kriminologiji se mogu staviti određene kritičke primedbe.'' Klinička kriminologija osvetljava psihološka svojstva ličnosti delinkventa, ali nedovoljno sagledava sociološku stranu kriminaliteta, društvene faktore i okolnosti koje utiču kako na formiranje ličnosti tako i na javljanje kriminalnog ponašanja.

9. Razvoj kriminologije kao samostalne nauke

Istorijski posmatrano, kriminologijom su dominirale različite koncepcije u objašnjenju predmeta njenog izučavanja - kriminaliteta. To je razumljivo jer je kriminalitet kompleksna pojava kojom se bavi niz nauka i naučnih disciplina. Sem toga, kriminologija kao i svaka druga nauka, nije odvojena od društva niti od uopštenog razvoja naučne misli, ona nije samo rezultat, već proces razvoja specifičnih znanja, posebno društvenih i pravnih nauka, povezanih sa politikom suzbijanja kriminaliteta.

Na evropskom kontinentu najpre je došlo do autonomnog razvoja kriminalne antropologije, koja je proučavala kriminalitet polazeći od uticaja fizičkih i organskih osobina čoveka-delinkventa. Zatim se pojavila kriminalna biologija u Nemačkoj koja je obuhvatila kako antropološka proučavanja uzroka kriminaliteta, tako i psihopatološka i psihološka stanovišta, zbog tesne povezanosti i zavisnosti telesnih i psihičkih osobina čoveka. Nešto kasnije u Nemačkoj počinje da se razvija kriminalna psihologija, koja je takode nastojala, proučavajući psihološke osnove i manifestacije kriminalnog ponašanja, da objasni kriminalitet u celosti, bez obzira na druga izučavanja. Osnovno stanovište kriminalne psihologije bilo je da su uzroci kriminaliteta u ličnosti delinkventa, tako da se jedino psihološkim i psihosocijalnim svojstvima ličnosti može objasniti zašto se pojedinci u istoj društvenoj situaciji ponašaju kriminalno, odnosno nekriminalno.

Prodor medicinske misli, posebno psihijatrije, u oblast proučavanja kriminaliteta i devijantnog ponašanja, doveo je do formiranja kriminalne psihopatologije, koja proučava vezu izmedu mentalnih bolesti i poremećaja ličnosti i kriminalnog ponašanja. Ova shvatanja, čiji su zastupnici bili lekari-psihijatri, sve do prvih decenija 20. veka, javljala su se u okviru kriminalne psihologije zbog nejasne granice između psihološki normalne ličnosti i patologije psihe.

Kriminalna sociologija kao autonomna disciplina ima za predmet izučavanja kriminalitet kao društvenu (socijalnu, opštu) i pojedinačnu pojavu povezanu sa društvenim faktorima i uticajima. U okviru kriminalne sociologije izučava se društvena uslovljenost kriminaliteta, "njegova društvena geneza u datim socijalnim strukturama, uslovi negativnog formiranja ličnosti i drugi problemi koji su od posebnog značaja za etiološku interpretaciju kriminaliteta kao društvene pojave".

Sem toga, došlo je do razlika u shvatanjima oko samostalnosti kriminologije kao nauke. Sva shvatanja o tome da li je kriminologija samostalna nauka ili ne, mogu se podeliti u dve grupe.

U prvoj grupi su shvatanja po kojima kriminologija predstavlja zbir posebnih kriminoloških disciplina, ona je grupna (pluralistička) nauka, opšti pojam za više naučnih disciplina.

Pluralističko shvatanje kriminologije prihvatao je i zastupao poznati krivičnopravni pisac, akademik dr Toma Živanović, koji je pojam "kriminologija" upotrebljavao kao sinonim za krivične nauke, ili sve nauke koje izučavaju krivično delo, krivca i krivičnu sankciju. Krivične nauke ili kriminologiju kao sinonim za krivične nauke, delio je na pravne i nepravne. U pravne je ubrajao: krivično pravo, viši opšti deo krivičnog prava, krivični postupak i kriminalnu politiku; u nepravne kriminalnu sociologiju i kriminalnu antropologiju.

U drugoj grupi su shvatanja po kojima je kriminologija sintetička nauka, koja se zasniva na zaključcima posebnih disciplina o kriminalnoj aktivnosti i merama za njeno suzbijanje. Koncepcija kriminologije kao sintetičke nauke, po oceni mnogih autora, predstavlja veliki napredak u odnosu na koncepciju kriminologije kao pluralističke nauke.

Bez obzira na to što se kriminologija razvila iz drugih nauka, njena nezavisnost je danas nesporna.

Kao samostalna nauka, kriminologija ima određene teorijske koncepte o uzrocima kriminalnog ponašanja i razvija se na osnovu teorijskog izučavanja regionalnih, nacionalnih, vremenskih i drugih

karakteristika kriminaliteta kao masovne društvene pojave. Sem toga, kriminologija je empirijska nauka. Empirijski nivo kriminologije ogleda se u prikupljanju konkretnog činjeničnog materijala o kriminalitetu, što je neophodno za teorijsko uopštavanje i zaključivanje. Za kriminologiju nema apsolutnog znanja - teorijskog ili empirijskog, oni se stalno preklapaju, idu sa jednog nivoa na drugi, tako da je kriminologija teorijsko- empirijska nauka. Mada se u poslednje vreme javlja težnja za isticanjem i stvaranjem standarda u kriminologiji na teorijskoj ili empirijskoj osnovi, kriminologija se ne može izgradivati na bazi davanja prednosti jednom ili drugom elementu.

Proučavajući razvoj kriminologije kao samostalne nauke zaključili smo da kriminologija ima dodirnih tačaka sa nizom nauka i naučnih disciplina, jer je kriminalitet složena društvena pojava i pojedinačno ponašanje koje ulazi u predmet izučavanja brojnih nauka i naučnih disciplina. Ove nauke proučavaju kriminalitet direktno ili indirektno sopstvenim metodama i sa odredenim naučnim ciljevima. Radi razgraničenja predmeta kriminologije od predmeta nauke koji takode izučavaju kriminalitet i odredivanja mesta kriminologije u sistemu društvenih nauka, smatramo da je potrebno posmatrati odnos kriminologije sa krivičnopravnim naukama (krivično pravo, krivično procesno pravo, politika suzbijanja kriminaliteta, penologija, kriminalistika) i drugim naukama (sudska psihologija, sudska psihijatrija, psihologija, sociologija).

10. Opšte napomene o metodu kriminologije i karakteristike kriminološkog metoda

Pod metodom se uobičajeno podrazumeva način na koji se u nauci dolazi do saznanja predmeta koji se proučava. Ili, drugim rečima i nešto preciznije, to je postupak kojim se, na osnovu prethodnog znanja o predmetu nauke, dolazi do daljeg, potpunijeg znanja. U najširem smislu on obuhvata tri elementa: postupak dolaženja do saznanja, znanje o predmetu i sredstva odnosno konkretizovane specifične postupke i materijala sredstva uz pomoć kojih se otkrivaju one osobine predmeta čije saznavanje predstavlja cilj naučnog istraživanja.

U proučavanju svog predmeta kriminologija se, kao i druge društvene nauke, koristi naučnim metodama koje su zajedničke svim društvenim naukama. Pri tome, ona te metode prilagodava izučavanju sopstvenog predmeta. Takođe, primenom metoda društvenih nauka u identičnom obliku, ali u kombinaciji koja odgovara predmetu njenih pročavanja, kriminologija je stvorila sopstveni metodički sistem. Kriminologija je u svom dosadašnjem razvoja posebno razvila metodu ispitivanja individualnih slučajeva kriminalnog ponašanja i kiiminološku kliničku metodu kojima se proučavaju pojedini izvršioci krivičnih dela u svim aspektima, kao i metodu prognoziranja kriminalnog ponašanja.

Tehnike koje se koriste za prikupljanje podataka u kriminologiji takođe su preuzete od drugih društvenih nauka i to uz manje prilagodavanja nego kada se radi o metodama.

Medutim, s obzirom na specifičnost svog predmeta, kriminologija se nekim tehnikama (na primer statistikom) koristi više, a nekima (na primer eksperimentom) manje u odnosu na druge društvene nauke.

Osnovna obeležja kriminološkog metoda proističu iz određenja pojma i predrneta kriminologije. Pri tome , od posebnog značaja za kriminološki metod jeste teorijsko - empirijski i interdisciplinami , akademski i primenjeni karakter kriminologije , kao i predmet njenog proučavanja koji obuhvata , kako pojedinačne slučajeve kriminalnog ponašanja, tako i kriminalitet kao masovnu pojavu . Iz ovih karakteristika kriminologije proističu sledeća obeležja metoda koje koristi :

1.prikupljanje konkretnih činjenica i njihovo teorijsko objašnjavanje; 2. fundamentalna i primenjena istraživanja,3. prikupljanje podataka o kriminalnom ponašanju, kriminalitetu, delinkventu i žrtvi (pojavni oblici i faktori),4. korišćenje kvantitativnih i kvalitativnih metoda, 5. komparativni metod,6. proučavanje kriminalnog ponašanja u sklopu šireg života delinkventa,7. kategorizacije i tipologije: grupisanje kriminalnih ponašanja i delinkvenata po srodnosti,8. korišćenje metoda i znanja raznih nauka i timski rad.

11. Fundamentalna i primenjena istraživanja

S obzirom na to da je kriminologija istovremeno teorijska i primenjena nauka, logika kriminološkog istraživanja sadrži dva različita pravca: fundamentalno istraživanje i primenjeno istraživanje.

Pod fundamentalnim istraživanjem podrazumeva se istraživanje koje ima za cilj saznavanje i razumevanje sveta koji nas okružuje i koje teži ostvaranju novih perspektiva proširivanja sveukupnog objašnjenja stvamosti. Radi ostvarivanja tog cilja sledi se jedan opšti model koji je zajednički svim društvenim naukama. Naime, metod istraživanja u empirijskim naukama počiva na sledećim etapama: opservacija (posmatranje, opažanje), hipoteze (pretpostavke) i verifikacija (proveravanje). Počinje se sa

opservacijom činjenica koja, kada je u pitanju kriminologija, može biti kvalitativna (kad se odnosi na pojedinačna kriminalna ponašanja) ili kvantitativna, kada se istražuju numerički izrazi činjenica i njihova zajednička obeležja (kad se odnosi na kriminalitet kao masovnu pojavu). Na osnovu izvršene opservacije postavljaju se hipoteze a zatim se prikupljaju nove činjenice radi verifikacije hipoteza. U fazi opservacije važnu ulogu igra deskripcija (opisivanje) činjenica. Primarnost deskripcije poznati francuski kriminolog Pinatel s pravom smatra jednim od osnovnih metodoloških pravila u kriminologiji s obzirom na to da od njenog kvaliteta zavisi kvalitet svih ostalih etapa istraživanja.

Pod primenjenim istraživanjem u kriminologiji, na drugoj strani, podrazumeva se istraživanje koje ima za predmet ocenu vrednosti postojećih sredstava borbe protiv kriminaliteta i otkrivanje novih sredstava. Za razliku od fundamentalnog istraživanja, čiji cilj je saznavanje odredene pojave, cilj primenjenog istraživanja je akcija, tj. menjanje i usavršavanje postojećeg stanja u oblasti borbe protiv kriminaliteta. Opšti model primenjenog istraživanja u kriminologiji.podrazumeva uspešno sprovođenje tri etape i to: prethodno upoznavanje pojave, odnosno određene mere za suzbijanje kriminaliteta (njen teorijski i prakticni aspekt), dijagnosticiranje nedostataka mere i upućivanje na odredenu akciju u pravcu menjanja te mere, odnosno njene zamene drugom, efikasnijom.

Granica izmedu fundamentalnog i primenjenog istraživanja nije tako oštra, s obzirom na to da se rezultati fundamentalnog istraživanja mogu, a to se često i čini, iskoristiti za poboljšanje situacije koja u pogledu borbe za suzbijanje kriminaliteta postoji u praksi. Primenjeno istraživanje uvek polazi od postojećih saznanja o pojavi koju istražuje, a do njih se, po pravilu, dolazi upravo fundamentalnim istraživanjem.

12. Korišćenje metoda i znanja raznih nauka i timski rad

S obzirom na to da kriminalitet predstavlja složenu društvenu pojavu koja ima sociološke, pravne, psihološke, psihopatološke, biološke i druge aspekte, njegovo proučavanje zahteva interdisciplinami pristup i nužnost ekipnog rada stručnjaka različitog profila: sociologa, pravnika, psihologa, psihijatra, socijalnog radnika, statističara i specijalnog pedagoga, a kod nekih istraživanja i ekonomista, lekara i drugih stručnjaka. Pri tome, svaki od angažovanih stručnjaka nastoji da sa aspekta svoje struke, odnosno primenom znanja iz sopstvene oblasti, osvetli pojavu koja je predmet istraživanja.

Ekipom obično rukovodi i njen rad koordinira i objedinjuje jedan od njenih članova. Poželjno je da to bude stručnjak koji raspolaže najširim i najcelovitijim znanjem u odnosu na ispitivanu pojavu. Neki autori smatraju da rukovodilac tima treba da bude sociolog. Oni polaze od pretpostavke da, s obzirom na to da je kriminalitet posebna društvena pojava, upravo sociolog o njoj raspolaže najcelo-vitijim i najširim znanjem što u praksi nije uvek slučaj. Zbog toga se rukovodenje istraživačkim timom po pravilu poverava najiskusnijem istraživaču koji je istovremeno najkompetentniji za oblast u koju spada konkretni predmet istraživanja, bez obzira na njegov stručni profil.

Prednosti ekipnog rada u kriminologiji su mnogobrojne. Takav rad omogućava svestrano, potpuno i uspešno izučavanje pojave kao i stvaranje integrisanih zaključaka. Medutim, ove prednosti zaista se ostvaruju samo ukoliko uticaj pojedinih stručnjaka kao i metoda pojedinih nauka dolaze do izražaja u srazmeri koja odgovara prirodi predmeta proučavanja. U protivnom se dolazi do nezadovoljavajućih, jednostranih pa tako i nepotpunih saznanja o ispitivanoj pojavi. Nažalost, upravo takve sklonosti su uglavnom dominirale tokom razvoja kriminološke nauke ne dozvoljavajući joj da sagleda sve strane složene pojave kriminaliteta u njihovim stvarnim dimenzijama.

13. Izvori podataka u kriminologiji

S obzirom na specifičnost svog predmeta, kriminologija ima svoje posebne izvore podataka. Izvori podataka mogu biti pisani i nepisani . Takođe, pravi se razlika izmedu primarnih i sekundarnih izvora.

Pisani izvori podataka od značaja za proučavanje predmeta kriminologije su: statistika kriminaliteta, postojeća istraživanja o kriminalitetu, policijski i zatvorski dosijei o delinkventima, izveštaji i elaborati službenih organa o kriminalitetu, skupštinski materijali, sudski predmeti, autobiografski podaci o delinkventima, njihovi dnevnici, napisi o kriminalitetu u štampi i si. Nepisani izvori podataka su: mišljenja stručnjaka, posebno mišljenja praktičara (policajaca, sudija, tužilaca, advokata) o kriminalitetu, delinkventima i žrtvama, iskazi sadašnjih i bivših osuđenika, iskazi žrtava i si.

Primarnim izvorima podataka smatraju se originalni dokumenti i iskazi neposrednih učesnika, odnosno svedoka ispitivanog kriminološkog fenomena dok se ostali izvori smatraju sekundarnim. Tako

su, na primer, iskazi delinkvenata i žrtava, policijski i zatvorski dosijei, sudski predmeti, autobiografije delinkvenata i sl. primarni izvori podataka, dok je statistika tipičan sekundarni izvor podataka.

14. Etape kriminološkog istraživanja

Empirijsko fundamentalno istraživanje kriminaliteta odvija se kroz više etapa. Pri tome, istraživačima su na raspolaganju dva modela: hronološki, koji je poznatiji i najčešće korišćen i topološki, skorašnji, koji je vise komplementaran nego suprotan prethodnom.

Hronološki model odreduje različite operacije (intelektualne i materijalne) koje istraživač mora da izvrši sukcesivno da bi realizovao istraživanje. One su dakle grupisane prema vremenu preduzimanja, hionološkim redom, dok topološki model iste te operacije grupiše prema njihovoj srodnosti.

Zbog veće rasprostranjenosti i bolje preglednosti toka istraživanja zadržaćemo se samo na analizi hronološkog modela. Prema ovom modelu, empirijsko istraživanje kriminaliteta odvija se kroz sledeće faze:

1. prethodna saznanja,

2. donošenje odluke da se radi istraživanje u odredenoj oblasti,

3. pregled ("istraživanje") postojeće literature i utvrđivanje praznina u postojećimistraživanjima, 4. operacionalizacija - definisanje svih relelevantnih metodoloških pitanja (pisanje istraživačkog

projekta),

5. " obezbeđivanje finansijskih sredstava za istraživanje — pisanje predloga projekta,potencijalnom finansijeru (ukoliko je potrebno), "

6. izrada i umnožavanje istraživačkih instrumenata, " probno istraživanje (ako je potrebno i moguće),

7. obuka lica koja će vršiti prikupljanje podataka (ako je potrebno), 8. prikupljanje podataka,

9. priprema i obrada podataka,

10. analiza i interpretacija podataka, i njihovo naučno objašnjenje (pisanje istraživačkog izveštaja).

15. Istraživački projekat i istraživački izveštaj

Da bi se pristupilo istraživanju neophodno je odrediti predmet i cilj istraživanja ali i unapred rešiti sva osnovna metodološka pitanja. U tu svrhu izraduje se istraživački projekat, koji, najprostije rečeno, predstavlja opis budućeg istraživanja. Njegova sadržina zavisi u svakom pojedinom slučaju od cilja istraživanja, odnosno od prirode istraživane pojave.

Medutim, postoje delovi koje mora sadržati svaki istraživački projekat koji pledira na naučni pristup istraživanoj pojavi. To su opšti i bitni delovi kriminološkog istraživačkog projekta. Opšti su zato što postoje u svakom projektu, a bitni su zbog toga što čine suštinu kriminološkog projekta. Ukoliko u nekom projektu nedostaje koji od ovih delova takav projekat ne može poslužiti za uspešno istraživanje pojave. Elementi koje mora da sadrži svaki istraživački projekat su:

1. autor projekta, institucija-organizacija, 2. predmet istraživanja,

3. prostorno i vremensko određenje istraživanja, 4. ciljevi istraživanja,

5. teorijski okvir i rezultati dosadašnjih istraživanja, 6. hipoteze koje će biti proverene,

7. metod koji će biti korišćen (kvantitativni ili kvalitativni), 8. opis uzorka,

9. određivanje varijabli i indikatora (konkretnih pojava koje će se istraživati), 10. određivanje tehnika prikupljanja podataka koje će se koristiti,

11. opis istraživačkih instrumenata,

12. metode obrade i analize podataka (kvantitativne ili kvalitativne),

13. naučno objašnjenje - teorije u svetlu kojih će se objašnjavati dobijeni podaci, 14. značaj projekta za prevenciju/suzbijanje kriminaliteta.

Sve napred navedeno treba da bude sadržano i u istraživačkom izveštaju koji se piše na kraju istraživanja, s tim što njegov centralni deo čini opis i interpretacija dobijenih rezultata. Uz to, obično se daje i predlog za dalja istraživanja.

Određivanje predmeta i cilja istraživanja predstavlja polaznu tačku svakog kriminološkog istraživanja. Naime, da bi se pristupilo istraživanju jedne pojave mora se tačno znati koja je to pojave, zbog čega i sa kojim ciljem se želi istraživati. Kada se odredi predmet istraživanja potrebno je korektno postaviti problem, tj. odrediti skup pitanja koja se postavljaju i na koja se želi dobiti odgovor.

To se najbolje postiže pregledom postojeće literature radi saznavanja da li se radi o problemu koji je već bio predmet istraživanja i, ako jeste, da bi se utvrdilo koji aspekti nisu razjašnjeni ili su loše razjašnjeni. Elaboracija opsega istraživanja podrazumeva da su određene granice istraživanja, odnosno da se problematika elaborira u kontekstu opšte teorije i da se identifikuje polje posmatranja svakog postavljenog pitanja, tj. da se identifikuju varijable i vrste činjenica koje treba prikupiti. To zapravo znači da se moraju identifikovati i precizirati kako kriminološki fenomen tako i pojave čiji uticaj na njega će se ispitivati.

17. Određivanje varijabli i indikatora u istraživačkom projektu

U kriminološkom istraživanju kriminalitet, odnosno kriminološki fenomen, je po pravilu zavisna varijabla, a pojave čiji uticaj na njega se ispituje su nezavisne varijable. Tako, na primer, ako se ispituje uticaj migracija na kriminalitet, migracije će uvek predstavljati nezavisnu, a kriminalitet zavisnu varijablu. Medutim, nije isključeno ni ispitivanje povratnog uticaja koji kriminalitet vrši na društvene pojave koje ga inače uslovljavaju. Tako su neka novija američka istraživanja utvrdila uticaj koji kriminalitet, posredstvom viktimizacije i straha od zločina, vrši na smanjenje odnosno promenu svakodnevnih aktivnosti ljudi. U ovom slučaju očito je da su kriminološke pojave posmatrane kao nezavisne a svakodnevna aktivnost ljudi, odnosno njihov način života, kao zavisna varijabla.

Određivanje indikatora odnosi se na određivanje konkretnijih pojava koje će se istraživati kao pokazatelji neke šire pojave koja se ispituje kao zavisna ili nezavisna varijabla (npr. odredivanje pojedinih krivičnih dela preko kojih će se istraživati imovinski kriminalitet, određivanje broja ranijih osuda kao indikatora recidivizma itd.).

18. Vremenski i prostorni okvir i uzorak istraživanja

Odredivanje shičajeva koji će biti predmet ispitivanja najpre obuhvata odredivanje prostora i vremenskog perioda u kome će biti istraživana pojava koja je predmet istraživanja, a zatim definisanje slučajeva. Odredivanje prostornih i vremenskih granica istraživanja bilo bi, na primer, određenje da će se neka kriminološka pojava, recimo recidivizam, istraživati na području Republike Srbije i da će biti uzeti u obzir učinioci koji su krivično delo izvršili u periodu 1985-1990. god. Definisanje skupa slučajeva koji će se ispitivati može se ostvariti tako što će se ispitivati svi slučajevi jedne pojave (korišćenjem statistike), što će se odrediti uzorak ili će se proučavati jedan ili nekoliko interesantmh slučajeva.

Pri proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave, istraživač će se, po pravilu, orijentisati na prvi ili drugi način. U kriminološkim istraživanjima često se koristi ispitivanje na uzorku. lako bi se najpouzdaniji rezultati dobili onda kada bi istraživanjem bili obuhvaćeni svi slučajevi javljanja jedne pojave, s obzirom na masovnost kriminoloških pojava, to bi bilo necelishodno jer bi dobijeni rezultati bili u nesrazmeri sa dužinom trajanja i cenom koštanja istraživanja. Zbog toga se kriminoložka istraživanja uglavnom ograničavaju na manji broj pojedinačnili slučajeva pa se na osnovu podataka o njima izvode zaključci o pojavi u celini. Ti pojedinačni slučajevi određene kriminološke pojave koji se neposredno ispituju nazivaju se uzorkom te pojave.

Pri formiranju i izbora uzorka moraju se poštovati određena pravila. Pre svega, uzorak mora biti reprezentativan i adekvatan istraživanoj pojavi. Uzorak mora na adekvatan način (s obzirom na obeležja i struktum) i na adekvatnoj meri (broj obuhvaćenih pojedinačnih slučajeva) da predstavlja proučavanu pojavu kako bi dobijeni rezultati mogli biti primenjeni na pojavu u celini.

Razlikuju se prosti i stratifikovani uzorci. Stratifikovani uzorci koriste se kada se ispituju pojave koje su heterogene, odnosno koje se sastoje iz više slojeva (stratuma). Tada se prilikom formiranja uzorka vodi računa da u njega uđu jedinice iz svakog sloja i to u skladu sa svojom zastupljenošću, odnosno značajem u osnovnom skupu.

Prema načinu izbora jedinica u uzorku razlikuju se uzorak sa odredenom verovatnoćom jedinica da budu izabrane u uzorak i uzorak bez te verovatnoće. U kriminološkim istraživanjima koriste se oba tipa uzorka. Kod uzorka koji se sačinjavaju po teoriji verovatnoće za svaku jedinicu u osnovnom skupu postoji ista verovatnoća da bude izabrana u uzorak. To su slučajni uzorci za razliku od namernih uzoraka koji nisu određeni na osnovu teorije verovatnoće. Koriste se i tzv. mešoviti uzorci koji se formiraju jednim delom na bazi slučajnog a drugim delom na bazi namernog izbora jedinica, tj. na

osnovu prethodnog rasuđivanja i izgradenih kriterijuma. U kriminološkim istraživanjima ponekad se koriste i tzv. orijentacioni uzorci koji nisu reprezentativni pa samim tim nisu ni pouzdani za zaključivanje o ispitivanoj pojavi ali se, u slučaju hitnih i brzih istraživanja mogu pokazati neophodnim i korisnim.

19. Prikupljanje činjenica ( podataka ) o kriminalnom ponašanju, delinkventu , kriminalitetu i žrtvi

Za prikupljanje činjenica u kriminologiji koristi se veći broj istraživačkih tehnika koje se stalno razvijaju i dopunjuju novim. Primena odgovarajućih tehnika omogućava organizovano prikupljanje činjenica o kriminalitetu, a izbor konkretne tehnike zavisiće od predmeta istraživanja i izabranog metoda. S obzirom na to da je kriminalitet masovna pojava, u njegovom istraživanju važno mesto zauzimaju tehnike kvantitativnog karaktera koje omogućavaju merenje kriminaliteta. Medutim, pri-likom istraživanja kriminaliteta kao pojedinačne pojave, odnosno kriminalnog ponašanja, koriste se tehnike kvalitativnog karaktera.

Prikupljanje činjenica u kriminologiji vrši se posmatranjem, ispitivanjem, merenjem, eksperimentom, upređivanjem, uz pomoć statistike i posebnih tehnika namenjenih evaluaciji tamne brojke, odnosno stvamog kriminaliteta. U poslednje vreme koriste se i fokus grupe. Takode, u okviru kriminologije su se razvile i posebne tehnike za prikupljanje podataka o kriminalnom ponašanju kao individualnoj pojavi kojima se prikupljaju podaci o pojedinim delinkventima, o pretkriminalnoj situaciji i samom kriminalnom ponašanju.

20. Obrada, naučna interpretacija i objašnjenje rezultata istraživanja

Kada su činjenice o ispitivanoj pojavi prikupljene, vrši se njihova kvalitativna analiza ili statistička obrada. Nakon analize, odnosno obrade, potrebno je izvršiti njihov opis, klasifikaciju, pravilnu interpretaciju (tumačenje) dobijenih rezultata i, kao najvažnije, dati naučno objašnjenje pojave koja je bila predmet istraživanja. Objasniti jednu pojavu (u našem slučaju kriminalitet) znači odgovoriti na pitanja "zašto" i "kako" koja se odnose na prošlost, dakle na ono što se već dogodilo, ali i predvideti budućnost. Objašnjenje se dakle odnosi na uzročnost i predviđanje. Prilikom objašnjavanja kriminoloških pojava koristi se analitički i sintetički pristup, indukcija, dedukcija, komparativno-istorijska i druge metode.

Analiza podataka i interpretacija rezultata je najvažniji momenat u celom toku istraživanja. Zato treba voditi računa da se iskoristi maksimalno ono što rezultati nude, ali i da se izbegne generalizacija koja premašuje ono na šta zaista ukazuju dobijeni rezultati. Analiza i interpretacija treba da ostvare sledeće ciljeve: identifikacija faktora proučavane pojave, istraživanje međuzavisnosti faktora, evaluacija njihovog značaja u nastanku ispitivane pojave na opštem planu, elaboracija skice njegovog objašnjenja i/ili stvaranje potpune teorije (ili modela).

Za istraživanje površinskih elemenata jedne pojave, kao što su funkcionalne, korelativne i slične veze često je dovoljna i primena opisanih statističkih metoda i istraživačkih tehnika. Međutim, ukoliko se pretenduje na objašnjenje ispitivane pojave u dubljem smislu, dakle, na utvrđivanje njenih krajnjih uzroka, rezultati istraživanja nužno moraju biti posmatrani u kontekstu jedne ili više opštih naučnih teorija od kojih se pošlo prilikom koncipiranja predmeta istraživanja. Od koje, odnosno od kojih teorija o kriminalitetu se pošlo u kriminološkom istraživanju, dakle, zavisiće i naučno objašnjenje ispitivane kriminološke pojave.

21. Metode istraživanja kriminaliteta kao masovne društvene pojave ( kvalitativne metode ) Metode i tehnike koje se primenjuju u izučavanju kriminaliteta kao masovne društvene pojave u osnovi su određene samom njegovom prirodom. To se odnosi i na sam postupak naučnog saznanja kriminaliteta, odnosno na tok njegovog empirijskog istraživanja. Takode, iz okolnosti da se radi o masovnoj pojavi, proizilazi i dominantan značaj kvantitativnih metoda, za razliku od izučavanja kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave u kome se prevashodno koriste kvalitativne metode.

Vezano za primenu statističkih metoda u kriminologiji treba napomenuti da su prvi naučnici koji su se bavili problemima kriminaliteta kao masovne pojave bili matematičari koji su koristili kriminalne statistike. Na osnovu tih pokazatelja oni su uočili prve korelacije medu kojima je posebno značajna ona koja pokazuje da vremensko kolebanje kriminaliteta predstavlja matematički shvatljivu funkciju svakodnevnog života.

Danas napredak matematičkih nauka i elektronike daje osnova kriminolozima da se nadaju da će uz pomoć modernih mašina ostvariti znatan korak napred u obradi prikupljenih podataka. Primenom savremenih sredstava, posebno primenom računarske tehnike i modernog softvera za obradu statističkih

podataka, kriminologija može da dode do izvora svojih podataka na načine koji su znatno moćniji od ranijih. Primenom statističke analize otkriva se struktura ispitivane pojave, dakle kriminaliteta, međusobni uticaji činilaca te strukture i uticaj drugih pojava na kriminalitet i obrnuto, zatim dinamika i tendencije razvitka kriminaliteta i struktura i dinamika srodnih grupa pojava. Prema tome da li je predmet statističke analize samo struktura ispitivane pojave ili dinamika izvesnih dešavanja, ih i medusobni uticaj vise grupa masovnih pojava, razlikuju se tri glavne vrste statističke analize, odnosno metoda: statička analiza, dinamička analiza i korelaciona ili regresivna statistička analiza i statistička metoda. Jedan od najčešće korišćenih softverskih paketa u kriminologiji je SPSS.

Glavni predmet i svrha statičke analize jeste otkriće rasporeda učestalosti (distribucije frekvencija) pojava određenih osobina, izraženih numeričkim vrednostima, bez vremenske odredbe, u masi pojava koje se ispituju. Statičko proučavanje pojava distribucije omogućeno je korišćenjem teorije i računa verovatnoće u statistici kao i upotrebom metoda uzoraka. Primenom statičke analize u kriminologiji se dolazi do saznanja o strukturi kriminaliteta prema vrsti kriminalnog ponašanja, prema karakteristikama učmioca krivičnog dela (pol, starost, zanimanje, školska sprema, recidivizam i si.), karakteristikama samog kriminalnog ponašanja (vreme i mesto izvršenja, način izvršenja, sredstvo, predmet i si.) itd.

Predmet dinamičke analize su statističke vremenske serije, a svrha joj je izračunavanje vremenskih varijacija odredene osobine ili vrste pojava. Od ovih vremenskih varijacija osnovne su trendovi i ciklična i sezonska kolebanja. Utvrdivanje trendova vrši se na osnovu praćenja kriminaliteta u celini u dužem vremenskom razmaku (od 10 do 20 godina). Na osnovu otkrića određenih trendova u okviru kriminaliteta u odredenom periodu moguće je doći i do određenih zaključaka u pogledu njegove društvene uslovljenosti.

Statističke metode omogućavaju i utvrđivanje tzv. relativne veličine kriminaliteta u jednoj zemlji. Naime, pored apsolutne veličine (obima) kriminaliteta, koja se izražava ukupnim brojem izvršenih krivičnih dela i delinkvenata, kriminalitet manifestuje i svoju relativnu dimenziju koja se izražava u kvoti kriminaliteta. Kvota ili stopa kriminaliteta pokazuje broj osudenih lica na 100.000 stanovnika jedne zemlje i izračunava se tako što se ukupan broj osudenih lica u jednoj godini podeli sa brojem koji se dobije kada se ukupan broj stanovnika jedne zemlje podeli sa 100.000. U literaturi se još naziva i "brojkom kriminaliteta" ili "kvotom delinkvencije". Kvota kriminaliteta se može odredivati posebno za muško, a posebno za žensko stanovništvo, kao i za pojedine starosne grupe. Takode, ona se može prikazivati za odredene grupe i vrste krivičnih dela.

Korelaciona statistička analiza ispituje međusobne zavisnosti u razvitku dve ili više grupa pojava. Kao najsloženija, ova metoda predstavlja sintezu statičke i dinamičke analize. Konačni cilj svih vrsta i oblika statističke analize, a naročito korelacione analize, jeste otkriće statističkih zakonitosti vezanih za javljanje one masovne pojave koja se ispituje. Uz pomoć korelacione analize moguće je utvrditi odnos između kriminaliteta i drugih društvenih pojava, kao što su: politički sistem, ekonomski sistem, društveni razvoj, društvena pokretljivost, profesionalna stabilnost, rat, revolucija, demografija, narkomanija, alkoholizam itd. Primenom korelacione analize utvrđuje se postojanje povezanosti izmedu kriminaliteta i drugih društvenih pojava, značajnost i smer (pozitivna ili negativna korelacija) te povezanosti. Prilikom primene ove metode, međutim, treba biti oprezan jer postojanje korelacije izmcđu kriminaliteta i neke pojave ne daje osnova za zaključivanje o uzrocima kriminaliteta.

Njen gnoseološki značaj sastoji se u tome što se jedino pomoću statističke metode mogu, na relativno egzaktan način saznati opšta određenost, pravilnosti i zakonitosti ispitivanih pojava. No, njenom primenom ne mogu se otkrivati i saznavati kauzalne veze i odnosi.

22. Ispitivanje - anketa i intervju kao tehnike za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi

Ispitivanje je tehnika prikupljanja činjenica koja se zasniva na postavljanju pitanja o kriminalnom ponašanju, delinkventu i žrtvi. U zavisnosti od toga da li se pitanja postavljaju usmeno ili ispitanik pismeno odgovara na pitanja postavljena u upitniku, razlikuju se intervju i anketa .

Anketa se vrši putem unapred pripremljenih anketnih upitnika koji se daju ispitaniku da ih sam popuni. Koristi se kako za ispitivanje delinkvenata, tako i drugih lica i žrtava. Pri tome se kao istraživački instrument najčešće koristi struktuirani upitnik koji podrazumeva detaljno struktuirana pitanja i ponudene moguće odgovore.

Intervju može biti sproveden u vidu slobodnog razgovora (nevezani ili nestruktuirani intervju) ili na osnovu unapred pripremljenih pitanja (vezani ili struktuirani intervju). U prvom slučaju ispitivač pitanjima samo inicira i podstiče kazivanje ispitanika kome se ostavlja puna sloboda u pogledu izlaganja činjenica koje su predmet ispitivanja. U drugom slučaju ispitivac se u ispitivanju strogo pridržava unapred pripremljenih pitanja. Za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi koriste se struktuirani ili polustruktuirani upitnik (kombinacija otvorenih i zatvorenih - sa ponuđenim odgovorima, pitanja). Prikupljanje podataka na ovaj način najčešće se vrši intervjuisanjem delinkvenata, žrtava i drugih lica koja mogu pružiti podatke o krivičnom delu i delinkventu. Intervju se najčešće vrši u neposrednom razgovoru, ali u novije vreme sve se više rade telefonski intervju, odnosno intervju uz pomoć kompjutera i telefona (CATI).

Prilikom postavljanja pitanja, bilo da se to čini usmenim ili pismenim putem, treba voditi računa da se ona odnose na predmet ispitivanja, tj. da budu podobna da se pomoću njih prikupe potrebne činjenice. Pitanja treba da budu pravilno sistematizovana i rasporedena, jasno formulisana. Prilikom formulisanja pitanja treba voditi računa i o psihičkom momentu: pitanja ne treba da budu predugačka, odnosno ne smeju zahtevati preopširne odgovore (najbolje je ostaviti ispitaniku da se opredeli između ponudenih odgovora); pitanja treba tako da budu kombinovana, odnosno treba da imaju takav redosled da obezbede maksimalnu koncentraciju ispitanika i smanje na minimum opasnost od mehaničkog odgovaranja; treba maksimalno izbegavati pitanja na koja se može pretpostaviti da ispitanici na njih neće znati ili neće hteti da odgovore; anketa, odnosno intervju, u celini, ne sme da traje dugo itd.

Svojom specifičnošću i složenošću, od ostalih oblika intervjuisanja koja se vrše u cilju prikupljanja činjenica u kriminologiji, posebno se izdvaja intervjuisanje osudenih lica u zatvorima i drugim ustanovama. Da bi se prikupljanje činjenica u ovim ustanovama obavilo sa uspehom preporučuje se da se intervjuisanje održava u posebnoj prostoriji koja što manje podseća na zatvorsku atmosferu i bez prisustva zatvorske administracije. Lice koje vrši intervjuisanje treba da se potrudi da sa ispitanicima uspostavi kontakt na bazi što većeg poverenja.

Iako se intervjuom i anketom može dobiti dosta korisnih podataka, prilikom njihove analize mora se biti oprezan s obzirom na moguću subjektivnost ispitanika koja može uticati na stvaranje nerealne slike o ispitivanoj pojavi. Zbog toga se preporučuje provera na ovaj način dobijenih podataka podacima dobijenim drugim tehnikama.

23. Uporediva nje i merenje kao tehnike za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi

Uporedivanje je tehnika koja se koristi za prikupljanje podataka o kriminalitetu u raznim vremenskim periodima , na raznim geografskim područjima, kao i s obzirom na različite karakteristike delinkvenata ( tipovi delinkvenata ) i samog kriminalnog ponašanja ( tip kriminaliteta , objekat napada i si

.). Primenom ove tehnike moguće je pratiti razvoj i rasprostranjenost neke kriminalne pojave, kao i veze i odnose između delova neke pojave u različitim periodima, odnosno veze izmedu različitih pojava.

U kriminologiji se uporedivanje posebno koristi za ustanovljavanje razlika izmedu delinkventne i nedelinkventne populacije, odnosno za poredenje uticaja pojedinih društvenih faktora na jednu i drugu populaciju (korišćenje kontrolnih grupa), što je od nespornog značaja za proučavanje uzročnosti.

Merenje predstavlja takav oblik posmatranja kriminalnog ponašanja pomoću kojeg se dobijaju podaci kvantitativnog karaktera o ispitivanoj pojavi . Posebno je zastupljeno u psihologiji prilikom utvrđivanja psihičkih karakteristika ličnosti . Samim tim, u kriminologiji se merenje najčešće koristi za prikupljanje podataka o ličnosti delinkventa i to o: inteligenciji, motivaciji, stavovima, agresivnosti, sugestibilnosti i sl. To se obično vrši uz pomoć psiholoških testova koji se sastoje iz niza pitanja ili tvrdnji, raspoređenih na sistematičan način. Testovi moraju biti prilagodeni kako ispitivanoj populaciji tako i društvenoj sredini iz koje ona potiče. Jedan od poznatijih testova jeste Roršahova proba koja se koristi u prikupljanju činjenica u oblasti maloletničke delinkvencije.

U cilju merenja pojava u kriminologiji se koriste i sociometrijski metodi. Oni su posebno pogodni za ispitivanje malih kriminalnih grupa (gangovi).

24. Statistika kriminaliteta

Dok se navedenim tehnikama merenja mogu meriti samo pojedine strane kriminalnog ponašanja, statistike kriminaliteta omogućavaju merenje kriminaliteta kao masovne pojave u celini. Termin statistika kriminaliteta upotrebljava se u dvostrukom značenju: kao skup činjenica (evidencija) kriminaliteta na odredenom području i kao naučni metod. U ovom odeljku biće reči o statistici kao

skupu činjenica o kriminalitetu do koga se dolazi sistematičnim prikupljanjem podataka od državnih organa korišćenjem statističkih upitnika, odnosno kao o izvoru podataka o kriminalitetu.

Statistike mogu biti javne i privatne (stvorene od strane istraživača), nacionalne i medunarodne, policijske, statistike javnih tužilaštava i sudske.

Ranije statistike, posebno sudske, uživale su veliko poverenje. Danas, međutim, pod uticajem kriminologije društvene kontrole, veliki broj kriminologa kritikuje te statistike, smatrajući da one ne omogućavaju merenje kriminaliteta. One zapravo omogućavaju merenje aktivnosti represivnih organa. Drugim rečima, veći broj krivičnih dela evidentiran sudskom statistikom ne znači da je zaista došlo do povećanja kriminaliteta u nekom društvu, već se u stvari radi o povećanoj aktivnosti pravosudnih organa.

Statistike kriminaliteta mere bilo prijavljeni kriminalitet (policijske), bilo kriminalitet koji je bio predmet optuženja u krivičnom postupku (tužilačke) ili presuđeni kriminalitet (sudske). Nijedna statistika, medutim, ne beleži stvarni kriminalitet. S tim u vezi treba ukazati na razliku koja postoji izmedu prividnog, legalnog i stvarnog kriminaliteta.

Pod prividnim kriminalitetom podrazumeva se skup svih dela koja su prijavljena bez obzira da li predstavljaju krivična dela ili ne, dok legalni kriminalitet čine samo ona dela koja su utvrđena kao krivična dela sudskim putem. Stvarni kriminalitet jeste skup prijavljenih dela i dela koja nisu prijavljena, odnosno poznata policiji, ali objektivno imaju karakter krivičnih dela. Stvarni kriminalitet ostaje nepoznat, pa između prijavljenog i stvamog kriminaliteta postoji deo kriminaliteta koji se naziva tamna brojka kriminaliteta ili prikriveni kriminalitet.

Razlika između stvarnog i prividnog, odnosno legalnog kriminaliteta nastaje, ne samo zbog filtriranja od strane organa represije već i zbog nedostatka dovoljnog broja policajaca, odnosno zbog slabe opremljenosti policijskih službi (npr. slabo otkrivanje vožnje u pijanom stanju i si.). Takode, razlike nastaju i zbog nespremnosti žrtve da prijavi delo, bilo jer sumnja u efikasnost policije i pravosudnih organa, bilo zato što pribegava nekoj vrsti privatnog ostvarivanja pravde (od krađa u robnoj kući na primer) ili se boji za sopstvenu reputaciju. Takođe, svedoci nekada odbijaju da svedoče jer žele da izbegnu neprijatnosti koje nosi postupak ili iz drugih razloga žele da se ignoriše njihovo prisustvo na mestu dogadaja. Poznato je, naime, da u društvu postoji veoma rasprostranjena odbojnost prema denuncijaciji.

Medutim, statistike su problematične ne samo zato što ne mere realni kriminalitet, već se postavlja i pitanje vrednosti onoga što mere. Uglavnom im se upućuju dve vrste kritika: jedna se odnosi na netačnost usled nenamernih grešaka, a druga na smišljeno falsifikovanje podataka. Do netačnosti usled nenamemih grešaka dolazi kako usled grešaka u reagovanju organa represije (sudske greške, na primer, usled kojih biva utvrđeno kao krivično delo ono ponašanje koje to u stvari nije ili obrnuto) ili usled grešaka prilikom prikupljanja, posebno pri popunjavanju statističkih upitnika u sudovima, odnosno obrade podataka. Do falsifikovanja podataka u zapadnim zemljama dolazi u cilju smanjenja osećanja nesigumosti koje je jzbog masovnosti kriminaliteta jako rasprostranjeno među građanima. U socijalističkim zemljama to se činilo radi korišćenja statistike u propagandne svrhe, odnosno u cilju stvaranja u javnosti onakve slike o kriminalitetu kakva je odgovarala potrebama tekuće politike.

25. Tehnike saznavanja tamne brojke kriminaliteta

Radi saznavanja tamne brojke kriminaliteta u savremenoj kriminologiji uglavnom se koriste tri vrste tehnika prikupljanja podataka: ankete sa samoprijavljivanjem delinkvenata, ankete o viktimizaciji i ankete sa licima koja su u vršenju svoje delatnosti u situaciji da saznaju za izvršena kriminalna ponašanja.

Ankete sa samoprijavljivanjem sastoje se u ispitivanju uzorkom obuhvaćenih osoba o tome da li su bile počinioci nekog kriminalnog ponašanja i, ako jesu, kakve posledice su ta ponašanja imala. One se, dakle, zasnivaju na priznanju učinilaca.Ova tehnika prikupljanja podataka o tamnoj brojci razvila se posle II svetskog rata najpre u SAD i drugim anglosaksonskim zemljama, zatim u skandinavskim zem-ljama i SR Nemačkoj. U mnogim zemzem-ljama, medutim, ova tehnika je još skoro nepoznata.

Uz pomoć anketa sa samoprijavljivanjem delinkvenata prikupljaju se podaci koji su podobni za ocenu stvarnog broja delinkvenata, za poredenje registrovanih i neregistrovanih delinkvenata, za proučavanje kriminalne karijere kao i za stvaranje kontrolnih grupa od osoba za koje se pretpostavlja da su nevine. Takođe, na ovaj način dolazi se indirektno i do saznanje o načinu odlučivanja policije o hapšenju i gonjenju odnosno negonjenju njoj poznatih delinkvenata pa tako, jednim delom, omogućava i prikupljanje podataka o zloupotrebi moći usled koje dolazi do selektivnog gonjenja za pojedina