UDK 271.2-526.62:75.041
Smiqka Gabeli}
O IKONOGRAFIJI SV. PROKOPIJA
U ~lanku se istra`uju kult i ikonografija sv. Prokopija, po~ev od najstarijih sa~uvanih primera do poznog vizantijskog razdobqa (X/XIdoXIV/XVvek) i, poseb-no, odraz kulta ovog svetiteqa u zidnom slikarstvu sredi{wih oblasti Balkana. U vizantijskoj umetnosti o~uvane su brojne zasebne predstave ovog svetiteqa u vidu poprsja ili stoje}e figure, re|e kao kowanika i, svega nekoliko, u okviru hagio-grafskih scena. Kao ikonografski neobi~na istaknuta je freska iz Lesnova, na kojoj sv. Prokopije ima kacigu na glavi a na oru`ju znak krsta (1349). Sa stanovi{ta pro-grama, izdvojene su wegove predstave iz Melnika (XIII) i, naro~ito, Stani~ewa (1331/2), koje su naslikane na neuobi~ajeno istaknutim mestima. Ovi spomenici, uz one iz Dowe Kamenice i, donekle, Kalotine (XIVvek), inicirali su zakqu~ak da je kult sv. Prokopija u sredwem veku bio posebno izra`en u isto~nim delovima Srbi-je i zapadnim kraSrbi-jevima Bugarske, {ire}i se svakako iz Ni{a i Prokupqa, gde su se ~uvali deli}i mo{tiju ovog svetiteqa. U ovom radu je posebna pa`wa poklowena i ikonografiji scene Prokopijeve Vizije krsta (kapadokijske freske i primeri u ru-kopisima izXIveka; mo`da i Melnik izXIIIveka), koja je mogla nastati kombinova-wem nekoliko epizoda iz svetiteqevog slikanog @itija.
Likovna predstava sv. Prokopija, hri{}anskog mu~enika i ratnika, osta-la je u senci nau~nih interesovawa. Zapostavqawe je razumqivo utoliko {to se radi o svetitequ ni`eg kultnog ranga u odnosu na istaknutije svetiteqe iste kategorije, pre svega \or|a, Dimitrija i Teodora, ili pak one re|e i zani-mqivije, na primer Oresta ili Mine. U obimnom i zna~ajnom radu o svetim vojnicima u isto~nohri{}anskoj umetnosti, koji je iniciran skupinom svetih ratnika iz De~ana, predstava sv. Prokopija nije bli`e istra`ivana. Budu}i da nije odavala nikakve posebnosti, stereotipna freska ovog svetiteqa ostala je tek samo notirana.1Ne{to potom, pojavila se i opse`na studija o svetim rat-nicima u vizantijskoj umetnosti i tradiciji.2Tu su, naporedo sa nizom
vred-1M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u isto~nohri{}anskoj umetnosti i o pred-stavama ovih svetiteqa u De~anima, ur.V. J. \uri},Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 567–630 (za sv. Prokopija — 621, sl. 2).
nih zapa`awa o pojedinostima kulta i ikonografije i okupqawem zna~ajne ve-}ine o~uvanih predstava sv. Prokopija, u~iweni odre|eni propusti u odnosu na prikaze ovog svetiteqa. Nadovezuju}i se na zakqu~ke N.Thierry,3C.Walter je ponovio tvrdwu da se scena Prokopijeve vizije kristalnog krsta ne pojavqu-je izvan teritoripojavqu-je Kapadokipojavqu-je, gde pojavqu-je zabele`eno nekoliko odgovaraju}ih pri-mera. ^ini se, me|utim, da se zakqu~ak potire na osnovu freske sv. Prokopi-ja-kowanika iz crkve Sv. Nikole u Melniku u Bugarskoj, nastaloj okvirno u
XIIIveku. Danas ova crkva nije sa~uvana i o wenom `ivopisu sudi se prete`no po objavqenim podacima iz literature i o~uvanoj dokumentaciji. Snimak fre-ske sv. Prokopija sa severnog zida ju`nog broda u drugoj zoni `ivopisa, koji ob-javqujemo, ~uva se u dokumentaciji A. Stranskog u Narodnom muzeju u Beogradu (sl. 1 i 6). Prikazani vojnik na kowu, s kopqem u desnoj ruci, zasigurno je identifikovan gr~kim natpisom kao sv. Prokopije (O AGIOS PROKOPIOS). Ova monumentalna freska je, kako je svojevremeno zabele`eno, imala 4m {iri-ne i 2,5mvisine a bila je, i tada (1929. godine), nepotpuno sa~uvana, tako da je sadr`aj pojedinosti u ugaonim delovima izgubqen.4Na{u pretpostavku da je tu ilustrovana Prokopijeva Vizija sa krstom, u gorwem desnom uglu, potkre-pquje definisani prostor pozadine freske, istina ne i nagla{eno frontalan stav svetiteqa. Kowanik je postavqen u planinski predeo, ta~nije stenoviti usek, {to zna~i da nije na uobi~ajenoj, zelenoj i plavoj podlozi. U vezi sa ovim svetiteqem uo~ili smo i da je u crkvi Sv. Nikole u blizini sela Stani~ewa kod Pirota, sa `ivopisom iz 1331/2 godine, figuri sv. Prokopija, ovde ina~e stoje}oj, pripalo neuobi~ajeno, izdvojeno mesto, koje je programski istaknuti-je od onog datog uva`enijim svetim ratnicima \or|u, Dimitriju i Teodoru (Stratilatu).5Primeri iz Stani~ewa i Melnika potakli su misao o poja~anom uva`avawu kulta sv. Prokopija na teritoriji isto~ne Srbije i zapadne Bugar-ske, {to je i okolnost koju posebno `elimo da istra`imo u ovom radu.
Sv. Prokopije (8. VII) spada u porodicu popularnih svetiteqa, iz reda ranih hri{}anskih mu~enika. Kao prvi palestinski mu~enik ozna~en je u delu Jevsevija Kesarijskog, gde se kratko navodi su|ewe i smrt ovog svetiteqa u vreme Dioklecijana, 303. godine.6Sve~eva hagiografija je sadr`inski bogata,
3N.Thierry,Vision d'Eustache.Vision de Procope.Nouvelles donnes sur l’iconographie fun e-raire byzantine,APMOC 3 (Thessaloniki 1991)1855–1859, fig. 7–11; Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 96–97, 99.
4A.Stransky,Les ruines de l’eglise de St.NicolasaMelnic,Atti del V congresso Internazionale di studi bizantini,II, Roma(1936) 1940, 422–427, posebno 426,fig. 1; L. Mavrodinova, Crãkvata Sveti Nikola pri Melnik,Sofià 1975, 13, 33, crt. 7; Narodni muzej — Beograd. Odeqewe za do-kumentaciju 28,Zbirka prof. dr Antowina Stranskog (Otkup galerije fresaka, 1966), Beograd 1974, 21, 64–65, tabl.LXXXIII. Zahvaqujem se Dubravki Preradovi} iz beogradskog Narodnog mu-zeja na mogu}nosti kori{}ewa pomenute dokumentacije. Za obrazlo`eno datovawe fresaka Sv. Nikole u Melniku u drugu polovnuXIIIveka, s osvrtom na prethodnu literaturu —V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 16, 184–185.
5M. Popovi}, S. Gabeli}, B. Cvetkovi}, B. Popovi}, Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu, Beograd 2004, 161–164, sl. 46, 72 (S. Gabeli}).
premda najve}im delom neinventivna. Prema prvoj od tri postoje}e verzije Prokopijevog `itija,7ro|en je u Eliji (Jerusalimu) sa imenom Neanije, a `i-veo je u Skitopoqu u Palestini, gde je pri crkvi bio ~ita~, prevodilac za si-rijski i egzorcista. Prva legenda nagla{ava svetiteqeve apologetske sposob-nosti, kroz dijalog sa namesnikom Flavijem prilikom interogacije i su|ewa, sadr`i opis ~uda ukru}ewa ruke Arhelaja koji je na svetiteqa potegao ma~ i epizodu mu~ewa sa goru}om `eravicom na Prokopijevom dlanu, kao i pomen pogubqewa i pogreba sve~evog, izvan grada.8Pojedine narativne epizode ovog teksta uobli~ene su kao ilustracije i sa~uvane u vizantijskom slikarstvu. Druga, pro{irenija verzija Prokopijevog `itija donosi vi{e narativnih de-taqa, istorijski ina~e nezasnovanih, od kojih je ve}ina tako|e ilustrovana. Prokopije je u woj sin hri{}anina Hristofora i Teodosije, paganke, iz Eli-ja — Jerusalima. I tu nosi najpre ime Neanije. Pod carem DiokleciEli-janom po-staje vojni zapovednik i biva poslat u Aleksandriju da progoni hri{}ane. Jedne no}i, u blizini Apameje, on do`ivqava viziju ukra{enog krsta (odno-sno Hrista, ~iji mu se glas obra}a), preobra}a se, poru~uje tajno u Skitopoqu krst od zlatara (Marka), na kome se misteriozno pojavquju likovi Hrista i arhan|ela Mihaila i Gavrila, po~iwe vojnom silom da progoni varvare (Aga-rene/Saracene) i uni{tava idole. Ispoveda potom hri{}ansku veru, odri~e se slu`be, te je odveden na saslu{awe u Kesariju Palestinsku. Slede mu~ewa i razni doga|aji u tamnici, me|u kojima i poseta Hrista s an|elima kada Nea-nije zadobija ime Prokopije i, na kraju, wegovo pogubqewe ma~em.9 Oformqe-na Oformqe-na osnovu dve nezavisne storije, ova verzija sadr`i i elemente vi{e drugih, prepoznatqivih hagiografskih legendi (posebno o sv. Pavlu i Konstantinu Velikom) i govori, potrebno je naglasiti, o promeni svetiteqevog zvawa kao i imena.10Poimawe sv. Prokopija kao vojnika, posebno va`no za razmatrawe we-gove ikonografije, hronolo{ki je potvr|eno u VIII veku, budu}i da se upravo pomenuta legenda o Prokopiju, koja ukqu~uje pomen krsta sa slikama Hrista i arhan|ela, navodi na zasedawu II vaseqenskog sabora u Nikeji, 787. godine.11 Jo{ jedna, tre}a verzija Prokopijevog `ivotopisa, bez sadr`inskih promena, sre}e se u okvirima menologa (Simeon Metafrast), panegirika (Teofan Kera-mevs) i nekih drugih spisa.12 Vizantijski sinaksari su uveli komemoraciju dvojici homonima, 8. jula i 22. novembra.13U menolozima i enciklopedijskim
7 H. Delehaye, Les legendes grecques des saints militaires, Paris 1909, 77–89 (gr~ki tekst: 228–233).
8Isto, 79–81;J.-M.Sauget,Procopio,Bibliotheca sanctorum,dir.F.Caraffa,red.A.Amore et al.,Roma(1968) 1990, 1159–1161.
9Delehaye,Les legendes grecques, 82–85.
10Isto, 85;Sauget,Procopio, 1161–1163;Oxford Dictionary of Byzantium3, 1991, 1731 (Pro-kopios).
11Ta godina je naimeterminus ante quemza pojavu vojni~kog obli~ja ovog svetiteqa — De-lehaye,Les legendes grecques, 86; Sauget,Procopio, 1163.
12Delehaye,Les legendes grecques, 87–88;Sauget,Procopio, 1164;Oxford Dictionary of By-zantium3, 1731.
priru~nicima mo`e se konstatovati navo|ewe nekoliko svetiteqa s ovim istim imenom.14
Najstarija kultna mesta ovog svetiteqa poznata su samo iz izvora. Sveti-li{te podignuto na mestu Prokopijevog mu~eni{tva u Kesariji, u Palestini, uni{teno je u po`aru 484. godine. Obnovio ga je uVveku car Zenon a pomiwe se i izme|u 560. i 570. godine. U Gerasi (u Arabiji) crkva ovog svetiteqa po-dignuta je izme|u 526. i 537. godine, dok je vizantijska prestonica imala tri crkve Sv. Prokopija (u palati, Heloni i Kondiliju) i jednu kapelu u crkvi Sv. Mine na akropoqu, u kojoj su se ~uvali deli}i svetiteqevih mo{tiju.15 Skito-poq, mesto Prokopijevog slu`bovawa, imao je kapelu Sv. Prokopija u sklopu episkopskog sedi{ta, a prema Pohvali sv. Prokopija od Severusa iz Antiohije mo{ti ovog mu~enika polo`ene su 515. godine u crkvi Sv. Mihaila u Antiohi-ji.16Prema ruskom hodo~asniku Antoniju, u carigradskoj crkvi Sv. Prokopija oko 1200. godine ~uvala se lobawa sv. Prokopija, a u Sv. \or|u u kvartu Manga-na ruka ovog svetiteqa.17 Krajem XII veka, Prokopijeve crkve i relikvije po-miwu se i u sredi{wim i severnim oblastima Balkana. U Ni{u je, po iskazima vizantijskog istori~ara Jovana Kinama, postojala crkva Sv. Prokopija ili, u svakom slu~aju, grobnica. Kinam u svojoj œIstorijiŒ, pisanoj ubrzo nakon 1180. godine, pomiwe œsveti grob sa mo{tima ovog mu~enika,Œ bele`e}i stori-ju da su œu stara vremena,Œ naime u vreme rata sa Vizantincima (1072. godine), Ugri odatle uzeli ruku sv. Prokopija i preneli je u hram Sv. Dimitrija u Sremskoj Mitrovici (Sirmijumu). Prema istom izvoru, car ManojloIKomnin je ruku mu~enika sv. Prokopija vratio u Ni{, pripojiv{i je œostalom telu.Œ18 Prokopijeva crkva u Ni{u pomiwe se i po~etkom narednog stole}a, 1203. godi-ne, u prepisci izme|u bugarskog cara Kalojana i pape Ino}entija III(ecclesia beati et glorisissimi magni martyris Procopii de Nisso).19Tragovi ovog hrama nisu ustanovqeni.20Nedaleko od Ni{a, u Prokupqu, postoji velika obnovqena cr-kva Sv. Prokopija, koja je, kako se uzima, dala i ime ovom gradu (ranije
Kom-14Delehaye,Les legendes grecques, 88–89 (8.VII; 8.VIIi 22.XI; 23.XI), registruje tri sv. Prokopija. Up.J. Popovi}, @itija svetih za jul, Beograd 1975, 145–161 (Stradawe svetog veliko-mu~enika Prokopija);isti, @itija svetih za novembar, Beograd 1977, 655 (Spomen svetog mu~e-nika Prokopija), 730 (Spomen svetih mu~emu~e-nika Prokopija i Hristofora), 766 (Spomen svetog mu-~enika Prokopija Persijskog);Sauget,Procopio, 1164;Lexikon fur Theologie und Kirche8,Freiburg, col. 787–788;Ånciklopedi~eski slovarâXXV, S.-Peterburgâ 1898, 387.
15R.Janin,La geographie ecclesiastique de l’Empire byzantin,t.III,Eglises et monasteres de Constantinople,Paris1953, 458–459;P.Maraval,Lieux saints et pelerinages d’Orient,Paris1985, 300, 330, 408.
16Maraval,Lieux saints, 286;Sauget,Procopio, 1165;Janin,La geographie ecclesiastique, 459. 17Za pomen lobawe i ruke sv. Prokopija kod hodo~asnika Dobriwe Jadrejkovi~a, kasnijeg novgorodoskog arhiepiskopa Antonija —Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 585, nap. 137.
18Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije,IV(J. Kali}, B. Ferjan~i}, N. Rado-{evi}-Maksimovi}), Beograd 1971, 74–75.
19 K. Jire~ek, Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih zemaqa, Zbornik Konstantina Jire~eka,I, Beograd 1959, 486, 526.
plos ili Toplica, u turskom periodu Urkup).21 U wu treba da su prenete mo-{ti sv. Prokopija nakon {to su Turci zauzeli Ni{, krajemXIVveka, pretpo-stavqa se u razdobqu izme|u 1386. i 1395. godine.22Prema parcijalno obavqe-nim arheolo{kim istra`ivawima ove crkve, prvobitni hram nepoznate posve-te pretrpeo je ve}i broj kasnijih izmena, tri u sredwem veku i nekoliko u naj-novijem dobu. Osnovu trobrodne bazilike dobio je u prvoj poloviniXIveka, iz kog vremena najverovatnije poti~u i ostaci fresaka u ju`nom brodu (delovi stoje}e figure jednog svetog ratnika), dok je formirawe grobnice sv. Prokopija sa ju`ne strane, unutar izgleda anti~ke gra|evine, sme{teno u godine od pada Ni{a pod Turke, 1386, do pomena Prokupqa ili crkve Sv. Prokopija u ovom gra-du (œi Svetago Prokopija u gragra-duŒ) u poveqi knegiwe Milice iz 1395. godine. Drugoj polovini ili krajuXIVveka pripisani su i ostaci `ivopisa u najzapad-nijem luku ju`nog broda, koji se nama ~ine mla|im (freska sv. Pahomija).23 Odavde su mo{ti sv. Prokopija odnete nakon stradawa crkve 1690. godine, naj-pre naj-pretpostavqa se u Sentandreju, zatim u Kru{edol pa u Rakovac (1698), gde su izgubqene.24Od crkava sa teritorije srewovekovne Srbije u pisanim izvorima se oko 1300. godine pomiwu dve crkve posve}ene ovom svetitequ, jedna nedaleko od sela Broda kod Ki~eva a druga kod Skopqa (pripadala je manastiru Sv. \or|a Gorga). Prizren treba da je imao crkvu s ovim imenom neizvesne starosti. Sre-dinomXIVveka bele`e se crkve ovog svetiteqa u Zerzevu (Zrze na Kosovu), koju je Du{an prilo`io De~anima, i u Drenovom dolu u blizini manastira Lesnova u Makedoniji, koja se navodi 1341, 1347, i 1381. godine.25Uop{te uzev, ~ak i bez op{irnijeg sistematskog ispitivawa, uo~qivo je da broj Prokopiju posve}enih crkava nije naro~ito velik. Ako se pobli`e pogleda jedna posebna oblast u Gr~koj, Mani na primer, u woj se bele`i tek jedna crkva s ovom posvetom, ina~e
21G. Milo{evi}, S. \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu. Rezultati istra`iva~kih radova u 1987. godini, Starinar n. s.XXXVIII(Beograd 1988) 83–109, posebno 83–84;G. Milo{e-vi}, Crkve u podno`ju Hisara u Prokupqu, Prokupqe u praistoriji, antici i sredwem veku, Beo-grad — Prokupqe 1999, 161–165.
22K. Jire~ek, Vojna cesta od Beograda do Carigrada, Zbornik Konstantina Jiri~eka,I, Be-ograd 1959, 133;Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu, 83–84. Za pomen Sv. Pro-kopija 1395, u poveqi knegiwe Milice i wenih sinova ruskom manastiru Pantelejmonu na Sve-toj Gori —Arhim Leonid, Stara srpska pisma, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva 24 (1868) 273.
23Za grobnicu sv. Prokopija, posebno —Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Pro-kupqu,87–88, 99, sl. 16.Po usmenom saop{tewu arheologa dr Marka Popovi}a, grobnica je vero-vatno znatno starija od crkve.
24Isto, 84. Postoji dokument od 11.XII1698. o prodaji ruke sv. Prokopija rakova~kom igumanu Teofanu u manastiru Kru{edolu —I. Ruvarac, O ruci sv. velikomu~enika Prokopija, Letopis Matice srpske 229, 1905, 5–7.
u ru{evinama i poznata po nekoliko slojeva `ivopisa od kojih je dowi nefigu-ralan (IX vek), a na ostrvu Kiteri, tako|e topografski podrobno istra`enom, me|u ~etrdeset i ~etiri crkve iz vizantijskog i postvizantijskog doba nije zabe-le`ena niti jedna posve}ena sv. Prokopiju.26Sam broj hramovnih posveta, kao i kod drugih svetiteqa, pokazateq je po sebi stepena popularnosti.
Formalno gledano, u vizantijskoj umetnosti vaqa razlikovati dva osnov-na tipa Prokopijevih predstava. Na jednoj strani je zasebosnov-na svetiteqeva popr-sna, stoje}a ili kowani~ka figura, a na drugoj epizode iz wegove hagiografije. Prvi tip je neosporno daleko rasprostraweniji, od drugog je ostalo sa~uvanih veoma malo primera. Prokopijeva Vizija kristalnog krsta, kada je doneta u ob-liku izdvojenog scenskog prikaza, grani~ni je slu~aj.
Ovaj svetiteq je uvek slikan kao golobradi mladi} sa kosom sredwe du-`ine, ravno podrezane i za~e{qane iza u{iju. Na delima iz doba Paleologa, krajevi Prokopijeve kose su i ukovrxani. Po tipolo{kim karakteristikama, uzrastu i kosi sli~an mu je prikaz sv. Nestora, no za razliku od Prokopija ovaj svetiteq povremeno ima ra{~upanu kosu ili pak kratku bradu. Ode}a sv. Pro-kopija je patricijska ili vojni~ka. Po analogiji sa predstavama ostalih sve-tih vojnika mo`e se misliti da je ikonografska varijanta sv. Prokopija u ha-qini s pla{tom hronolo{ki starija a da wegovo vojni~ko obli~je preovla|uje po~ev odXI–XIIveka.27Kod opreme sv. Prokopija veoma ~esto se mo`e zapaziti kopqe u ruci, ali taj atribut nije stalan, niti ga treba vezati iskqu~ivo za ikonografiju ovog ratnika.
Najstarija poznata predstava sv. Prokopija nalazila se u kapeli Sv. Vra-~a u rimskoj crkvi Sv. Marije Antikve, no osim natpisa, nije na `alost sa~u-vana.28U monumentalnoj umetnosti prve postoje}e predstave sre}u se u slikar-stvu Kapadokije, u razdobqu odXiliXIdoXIIIveka. Tu je sv. Prokopije sli-kan u vidu stoje}eg mu~enika (Ha~li kilise, Arhan|eli u Zindanonu, Gereme br. 11, Sv. Jevstatije, Apostoli, Mustafa Pa{a, Sinasos, Balkan Deresi, Sv. Petar i Pavle),29ratnika (Gereme br. 21 i 11, Konstantinova bazilika, Jenikoj i Jusuf ko| kalesi)30ili, pak, kao kowanik u patricijskoj odori pred kojim se, u vrhu scene, pojavquje krst (Sv. Jevstatije, svod priprate; Danilova kapela, Gereme 10, zapadni zid dva puta; pe}inska crkva br. 5 na nekropoli, Gereme, iz-nad ulaza; Sakli kilise, Gereme 2a, na severnom zidu pored severne apside, i
26Up.N.V.Drandakis,Fresques byzantines du Messa Magne(Magne Occidental),Athens1995, 213–222;M.Chatzidakis,I. Bitha,Corpus of the Byzantine Wall-Paintings of Greece.The Island of Kythera,Athens2003. Jedna crkva Sv. Prokopija u Trapezuntu pomiwe se 1223. godine —Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 95.
27Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590;Walter,The Warrior Saints, 96. 28Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 571;J.Nordhagen,The Frescoes of John VII (AD705–707)in S.Maria Antiqua in Rome,Roma1968,pl.LXXXII,CXXXI.
29C.Jolivet-Levy,LesEglises Byzantines de Cappadoce,Paris1991, 53, 58, 113, 181, 202; Wal-ter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.
crkva 32, Gereme, ju`ni zid).31Kapadokijske kowani~ke predstave sv. Proko-pija, sve iz oblasti Gereme, poti~u s kraja X (Sv. Jevstatije) i iz XIveka i predstavqaju votivne slike propra}ene natpisima prilo`nika, u sklopu fune-rarnih slikanih programa (sl. 7). Prema tuma~ewima N. Thierry, one ikono-grafski preuzimaju i zamewuju poznatiju sliku Vizije sv. Evstahija, ~iji kult slabi, i treba da su nastale u Kapadokiji u ciqu sna`ewa i promovisawa kul-ta sv. Prokopija nakon {to je, krajemXveka, grad Svetog Prokopija (danasU r-gup), u blizini Kesarije, uzdignut u rang episkopskog sedi{ta. Nagla{ava, ta-ko|e, efemernost trajawa ovakve slike i ograni~enost na Kapadokiju a, ne po-znaju}i melni~ki primer, wenu pojavu u jednom od dva psaltira izXIveka obja-{wava kapadokijskim poreklom slikara.32 Veliku op{tu popularnost slika sv. Prokopija u KapadokijiCh.Walterdovodi u vezu sa ~iwenicom da se u od-govaraju}im kalendarskim spisima mu~eni{tvo ovog svetiteqa sme{ta u kapa-dokijsku Kesariju.33
Ostale oblasti Vizantije raspola`u primerima izvedenim i u drugim tehnikama.^etiri triptiha od slonona~e izXIveka imaju Prokopijevu stoje}u predstavu u plemi}koj odori, dok je na onom iz Ermita`a, koji prikazuje Stra-dawe ^etrdesetorice sevastijskih mu~enika sa grupom svetih vojnika, donet u uniformi.34U jednom ili drugom ikonografskom izgledu svetiteq se zapa`a i na steatitnim ikonicama. Kao naoru`ani ratnik, na kowu, predstavqen je na plo~ici me|u {estoricom sv. ratnika (XIVvek), kasnije ugra|enoj u dvostranu ikonu iz manastira Vatopeda (XVIvek),35a kao mu~enik na plo~i sa Hetimasi-jom i ~etvoricom svetiteqa (Dimitrije, \or|e, Teodor i Prokopije) izXI ve-ka, koja se ~uva u Parizu.36Kao frontalno postavqeni vojnik, u uniformi i sa oru`jem (kopqe, {tit i ma~), predstavqen je u plitkom reqefu na metalnoj plo~i sa Deizisom i trojicom svetih vojnika iz Antverpena (XIiliXIIvek),37
31Thierry,Vision d'Eustache,1855–1859,fig. 7–11;ead.,Le culte du cerf en Anatolie et la Visi-on de saint Eustathe,Monument et memoires72 (Paris1991) 60–63,fig. 5;ead.,La Cappadoce de l’anti-quiteau moyenage,Thornhaout2002, 224,Sch. 86. Za Sakli kilise —M.Restle,Die byzantinisches wandmalerei in Kleinasien,Recklinghausen1967,II, 28 (kowanik u plemi}koj odori naslikan je pod segmentom neba u uglu, {to ga i identifikuje kao sv. Prokopija).
32Thierry,Vision d’Eustache.Vision de Procope, 1858–1859;ead.,Le culte du cerf, 62–63 (mi-sli da je (mi-slika Vizije nastala zaslugom monaha u oblasti Kesarije ili sve{tenika iz episkopije Sv. Prokopija).
33Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.
34Isto, 97;A.Banck,Byzantine Art in the Collections of the U.S.S.R.,Moscow1966, 294,fig. 124, 126 (Ermita`).
35Loverdou-Tsigarida, (Ai.Loberdou-Tsigarida),Buzantinhmikrotecnia,Monh Batopedi-ou,B,ÏAgionOroj1996, 642–643,eik. 395;Treasures of Mount Athos,ed.A.A.Karakatsanis, Thes-saloniki1997, 326–328,No9.6 (prvi kowanik na levoj strani u gorwem redu).
36I.Kalavrezou-Maxeiner,Byzantine Icons in Steatite,Wien1985, 95–96,no. 3. Mo`da i na steatitnom triptihu sa Deizisom i svetiteqima iz manastira Vatopeda (XIII vek) — Lobe r-dou-Tsigarida,Buzantinhmikrotecnia, 463,eik. 396;Treasures of Mount Athos, 319–320,No9.2 (u pitawu je poprsje svetiteqa sa istina dosta ukovrxanom kosom, u dowem desnom uglu, za koje se u navedenoj literaturi pretpostavqa da predstavqa sv. Nestora, odnosno sv. Lupa).
sli~no i na steatitnoj ikoni izXIIveka sa prikazima Deizisa i svetiteqa iz Agare u Gruziji (uzdi`e ma~ u desnoj ruci).38
Minijaturno slikarstvo, ukupno gledano, bele`i mali broj primera, pri tom ikonografski raznovrsnih. Me|u najpoznatije i najstarije prikaze sv. Prokopija kao vojnika dolaze oni sa naslovne stranice Psaltira Vasilija II, gde je u jednom od medaqona {to okru`uju carevu stoje}u predstavu (Marc.gr.Z
17,f.IIIr, po~etakXIveka), i iz moskovskog rukopisa sa `itijima i homilijama iz 1063. godine (Istorijski muzej, gr. 9), gde svetiteq stoji frontalno u punoj figuri, sa kopqem i {titom, u svom najrasprostrawenijem ikonografskom vi-du.39Kao izolovana figura pojavquje se i me|u iluminiranim rukopisima Me-tafrastovog Menologa, koji sadr`e Prokopijevo `itije. U dva slu~aja sveti-teq je u vojni~kom obli~ju,40dok u tre}em, sa po~etkaXIIveka, postoji wegov portret, u dvorskoj ode}i, i scena wegovog Pogubqewa (Paris gr.1528, f. 86v). Stradawe se odvija u brdovitom predelu, s rastiwem u predwem planu, a mu~e-nik je prikazan u tunici, nagnut unapred, po uzoru na sli~ne scene usekova-wa.41Osim navedenih izolovanih predstava i scene stradawa, rukopisno sli-karstvo sadr`i i prikaz Prokopija na kowu s vizijom krsta. Poznata su dva ta-kva primera, oba u psaltirima izXIveka (Barberini i Teodorov), koja su me|u-sobno jednake ikonografije (sl. 8). Sv. Prokopije je u vojni~koj ode}i na pro-petom kowu, u profilu i sa zalepr{anim pla{tom pozadi, dr`i jednom rukom uzde a drugu pru`a u pravcu krsta koji izvire iz segmenta neba pred wim. Pri-zor u psaltirima ilustruje psalm 67/68:35 (œ Bog Izraiqev daje silu i krepost naroduŒ).42
Ikonopis, kao i minijaturno slikarstvo, sadr`i upadqivo mali broj primera. Nakon ikone XI stole}a sa sv. Prokopijem (?), sv. Dimitrijem i sv. Nestorom, naslikanim u obli~ju stoje}ih figura mu~enika,43sa Sinaja poti~e i nekoliko izvanrednih primera izXIIIveka. Tre}oj deceniji tog veka pripada monumentalna ikona pripisana slikaru Petru, na kojoj je sv. Prokopije prika-zan u celini, u ode}i mu~enika, kako dr`i krst u desnoj i ma~ u drugoj ruci. ^itavu predstavu odlikuje luksuzna izvedba detaqa a neobi~na je {iroka
znat-38Kalavrezou-Maxeiner,Byzantine Icons in Steatite, 113–114,No23.
39I.Spatharakis,The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts,Leiden1976, 22–23,fig. 9; V.N.Lazarev,Storia della pitura bizantina,Torino1967, 189,tav. 207;Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 98,pl. 64 (minijatura sa carem VasilijemII; poprsje sv. Prokopija je u sredwem od medaqona na desnoj strani).
40N.P.[ev~enko,Illustrated Manuscripts of the Metaphrastian Menologion,Chicago and Lon-don1990, 46, 68.
41Isto, 140;Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 98, smatra da je scena Pogubqewa sv. Prokopija iz ovog rukopisa jedinstveno sa~uvana, ne znaju}i za odgovaraju}u scenu na ikoni sv. Prokopija sa `itijem.
42S.Der Nersessian,Illustration des Psautiers grecs du Moyen Age,II,Lond.Add. 19325,Paris 1970, 37, 90, 98,fig. 139 (f. 85v);Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 99,pl. 53.
na ogrlica, preuzeta sa ikonografije sv. Sergija i Vakha. Prokopije na gla-vi nosi zlatnu dijademu sa crvenim kamenom u sredini.44 Dobro sa~uvani diptih sa sv. Prokopijem Perivogitisom ili Perivolitisom (Slavnim?),O AGIOS PROKOPIOS PERIBOGITHS PERIBOLITHS, i Bogorodicom Kiko-tisom ima na levom krilu dopojasni prikaz sv. Prokopija, u uniformi i sa oru`jem (kopqe, ma~, {tit) a po obodu male figure i biste razli~itih sve-titeqa i, u samom vrhu, Hrista i dvojice glavnih arhan|ela. Dodatno, na svetiteqevu glavu an|eli spu{taju krunu, simboli~ku nagradu za mu~eni-{tvo. Diptih se datuje oko 1280. godine i dr`i se da je rad venecijanskog majstora.45 Na epistilnoj gredi nekada{weg sinajskog ikonostasa, {to je tako|e delo iz oko 1280, sv. Prokopije je postavqen kao pandan sv. \or|u sa-svim na kraju deizisne skupine Hrista, Bogorodice i Jovana Prete~e sa apo-stolima. Prikazan je dopojasno, u vlasteoskoj odori i sa uskom krunom na glavi, kakva je ovde data i sv. \or|u.46Budu}i da je broj sa~uvanih ikona ve-oma mali, a sve pomenute su, videli smo, sa Sinaja, svakako je zna~ajno uka-zati i na jednu ikonu ovog svetiteqa sa Balkana. U Veriji u severnoj Gr~koj, postojala je velika ikona sa dopojasnom predstavom sv. Prokopija kao vojni-ka s uzdignutim ma~em u desnoj ruci, nastala krajem XIV ili, mo`da pre treba misliti, u po~etnim decenijama XV veka.47
Od `itijnih ikona sv. Prokopija o~uvana je tek jedna, koja je datovana u po~etakXIIIveka (sl. 9). ^uva se u Patrijar{iji u Jerusalimu i, po tradiciji, doneta je sa Prokopijevog groba u pe}ini Sv. Modesta u Deir Abu Toru u oko-lini Jerusalima.48U centralnom poqu sadr`i dopojasni prikaz sv. Prokopija (O AGIOS PROKOPIOS) u vojni~koj uniformi, kome sle}u}i arhan|eli Miha-ilo i GavrMiha-ilo, signirani imenima, spu{taju krunu na glavu. Uokolo postoji sedamnaest scena narativnog ciklusa, do sada u literaturi eksplicitno nepro-~itanih (sl. 2). Ispisani tekstovi, pri tom, ne podrazumevaju nazive kompozi-cija ve} obele`evaju samo glavnu li~nost, naime sv. Prokopija (O AGIOS
PRO-44D.Mouriki,Four Thirteenth-Century Sinai Icons by the Painter Peter, Studenica i vizantij-ska umetnost oko 1200. godine, ur.V. Kora}, Beograd 1988, 333–334, 343–344,fig. 5–6. Krst i ma~ u rukama sv. Prokopija, retko naslikani zajedno, zapa`aju se i na poznijoj predstavi ovog sveti-teqa na triptihu Bogorodice s Hristom, Pjetom i svetiteqima iz Muzeja Korer u Veneciji (prva polovinaXVveka) —Venezia e bisanzio,intr.S.Bettini,Venezia 1974,No121.
45Sotiriou,Eikonej,I,fig. 188,II, 171–175;K.Weitzmann,Studies in the Arts at Sinai, Prince-ton1982, 340–341,fig. 33;M.Aspra-Vardavakis,Observation on a thirteenth-centuy sinaitic diptich rep-resenting St.Procopius,the Virgin Kykkotissa and saints along the border,Byzantine Icons.Art, Techni-que and Technology, ed. M. Vassilaki, Heraklion2002, 89–100, fig. 3;Byzantium.Feith and Power (1261–1557),cat.exhib.ed.H.C.Evans,New York2004, 355–356,No214,fig. 214. Slikawe Hrista s arhan|elima Mihailom i Gavrilom na gorwem rubu ove ikone treba dovoditi u vezu sa opisom wihovog javqawa Prokopiju u tamnici prema opisu u op{irnijem (drugom) svetiteqevom `itiju (Delehaye,Les legendes grecques, 84).
46Sotiriou,Eikonej,I,fig. 117–124,II, 112–114;Lazarev,Storia, 286,tav. 430;Byzantium. Fe-ith and Power, 379–380,No235,fig. 235.
47Ova lepa ikona ukradena je izme|u 1968. i 1975. godine iz crkve Sv. Prokopija u Veri-ji —Th.Pazaras,Byzantine Icons of Verroia,Athens1995, 49,fig. 47.
KOPIOS), s izuzetkom posledwe (H KHMHSIS),49a pojedine scene ostavqene su i bez natpisa (na primer, scena br. 3). Po~ev od gorweg levog ugla prikazane su slede}e kompozicije: 1) Majka privodi sv. Prokopija (Neanija) caru Dio-klecijanu, 2) Prokopijeva (Neanijeva) vizija krsta, 3) Zlatar s krstom pred sv. Prokopijem (Neanijom), 4) Jerusalimqani {aqu sv. Prokopija (Neanija) na Agarene, 5) Pogibija 6.000 Agarena, 6) Razgovor svetiteqev sa majkom o idoli-ma, 7) Majka pred carem Dioklecijanom (Majka optu`uje svetiteqa Diokleci-janu), 8) Bi~evawe sv. Prokopija (Neanija), 9) Sv. Prokopije (Neanije) ba~en u tamnicu, 10) Javqawe Hrista (Neanije prozvan Prokopijem), 11) Poseta an|ela, isceqewe i ukrepqewe sv. Prokopija, 12) Sv. Prokopije obara idole, 13) Uko-~ewe ruke Arhelaja, 14) MuUko-~ewe sv. Prokopija `eravicom, 15) Bacawe u u`are-nu pe}, 16) Molitva i usekovawe sv. Prokopija i 17) Pogreb sv. Prokopija. Na-racija ovog ciklusa kombinovana je u skladu sa dvema redakcijama Prokopije-vog `itija. Po~etne scene od 1 do 12 odgovaraju drugoj, op{irnijoj verziji le-gende, a potom, od brojeva 13 do 15, prvoj, dok su dve posledwe kompozicije, Po-gubqewe i Pogreb, zajedni~ke.50 Za ikonografska istra`ivawa posebno je va-`no ista}i da se Prokopijeva Vizija krsta, druga u gorwem nizu scena (scena br. 2) bitno razlikuje od primera koji su nam poznati iz monumentalnog i mi-nijaturnog slikarstva. Ovde je sv. Prokopije prikazan na kolenima, naime kako se, si{av{i sa kowa, moli pred krstom postavqenim visoko na nebu, a na sebi ima duga~ku haqinu i pla{t (sl. 3). Kao naoru`ani kowanik u pokretu, pred-stavqen je u scenama koje ilustruju progon i pokoq 6000 Agarena (scene br. 4 i
Sl. 3. Vizija sv. Prokopija, scena sa `itijne ikone sv. Prokopija
49Isto, 230.
5, sl. 4). Izrazito je velika sli~nost sv. Prokopija u kompozicijama s Agareni-ma (SaraceniAgareni-ma tj. ArapiAgareni-ma), na ovoj ikoni, i sceni Vizije krsta na freskaAgareni-ma iz pomenutih kapadokijskih crkava, Melnika kao i rukopisnih psaltira, te se ~ini sasvim mogu}im da su im koreni nastanka zajedni~ki i da le`e, zapravo, u kombinovawu nekoliko epizoda iz `itija ovog svetiteqa. Doga|aji o kojima je re~ podrazumevaju sna`nu i poznatu simboliku, isti~u}i najpre momenat preo-bra}awa vi|ewem znaka na nebu (sli~no apostolu Pavlu), odnosno obe}awa i, potom, ostvarivawa pobede pod znakom i u ime krsta (kao kod cara Konstanti-na).51Prokopijava izolovano predstavqana Vizija u su{tini je tendenciozno koncipovano, kompozitno i, bez sumwe, efektno uobli~eno ikonografsko re-{ewe. Krst je uzet sa prizora svetiteqeve vizije na putu za Aleksandriju, kod Apameje, kada je Prokopijeva/Neanijeva misija progona hri{}ana osuje}ena i on je zaustavqen poput starozavetnog Valaama na magarici, kome je put zapre-~io an|eo. Istovremeno, ushi}ewe svetle}im znakom vodi preobra`aju Neanija u hri{}ansku veru, {to direktno asocira na preobra}awe apostola Pavla. Ko-wanik je, nadaqe, preuzet iz ratobornih Prokopijevih progona Agarena kod Je-rusalima. Simbolika novonastale scene se zaokru`uje uz pomo} asocijacije na prikaz Jevstatijeve Vizije jelena, sa kowem u galopu (Barberini i Teodorov psaltir), ili podse}awem na Konstantinove pobede pod znakom krsta, te se, u ishodu, Prokopijeva vizija stapa i pretvara u pobedonosnog kowanika (na pri-mer, Danilova kapela, verovatno i Melnik).
Monumentalni programi vizantijskih crkava, po~ev od ranije ve} pome-nutih kapadokijskih hramova i velikih crkava sredwovizantijskog perioda (Sv. Luka u Fokidi, Nea Moni i Dafni), sadr`e Prokopijevu predstavu unutar skupine svetih vojnika,52kao dopojasnu, stoje}u ili, retko, kowani~ku. Za ra-nije razdobqe karakteristi~no je da skupina ratnika ra-nije imala odre|eno me-sto i mogla se na}i u razli~itim delovima hramova,53 a ustaquje se, po~ev od XIIveka, u dowoj zoni naosa. Tako, na primer, u Nerezima, Miro`u, Kirilov-skom manastiru u Kijevu, Kurbinovu i Neredici, i ta }e se praksa ubudu}e du-go zadr`ati.54Brojne primere iz slikarstva u doba Paleologa suvi{no je navo-diti.55Za na{e istra`ivawe svrsishodnije je ukazati na retke slu~ajeve u ko-jima je Prokopijeva predstava zapostavqena ili, ~ak, i izostavqena. Izgleda
51Posebno o Viziji kristalnog krsta u Prokopijevom `itiju — Isto, 83;Walter,The War-rior Saints in Byzantine Art, 96;C.Mango,The Art of the Byzantine Empire312–1453,Toronto1986, 144–145. U prolo{kom `itiju iz 1330, lesnovski pisar Stanislav œjavqenijeŒ, koje se nakon po-jave muwe i groma pokazalo Prokopiju, opisuje na slede}i na~in œJavi se wemu krst, i duh u liku goluba govora{e: ja sam raspeti sin Bo`jiŒ (SANU 53, l. 267a).
52Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 99, isti~e œgotovo stalnoŒ prisustvo freske sv. Prokopija.
53Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590, sa primerima.
54Isto, 590–591, upu}uje i na odstupawe od rasprostrawenog ikonografskog obi~aja sme-{tawa figura sv. ratnika u dowoj zoni `ivopisa (Bogorodica Kosmosotira u Viri, Ba~kovo, si-cilijanske crkve).
da sv. Prokopije nije naslikan u Sv. Nikoli Orfanosu u Solunu (druga dece-nijaXIVveka), gde su u prvoj zoni `ivopisa zastupqeni \or|e, Dimitrije, Teo-dor Stratilat, TeoTeo-dor Tiron, Artemije i, uzima se, Nestor, a jo{ nekoliko rat-nika je u zoni sa dopojasnim prikazima, niti je prisutan u Sv. Petru kod sela Berende, sa freskama iz tre}e ili ~etvrte decenije XIV veka.56 U Sv. Spasu u Veriji (1315), sv. Prokopije je neupadqivo sme{ten me|u medaqonima druge zo-ne fresaka, izme|u proroka Jezekiqa i Ilije, dok su ~etvorica glavnih ratnika ovde doneti u vidu stoje}ih figura u prvoj zoni.57Obja{wewe ovakve lokacije ili potpunog izostanka ne mo`e se pravdati pukim dimenzijama crkava, jer je Prokopijeva ~itava figura obi~no prisutna u programima isto toliko malih hramova, na primer, u Sv. Nikoli tu Kasnici i Sv. Atanasiju tu Muzaki u Ko-sturu ili, kako }emo kasnije bli`e videti, u Kalotini i Stani~ewu.58
Mestom slikawa, na~inom odevawa i naoru`awem, predstava sv. Prokopi-ja u okviru ikonografske skupine svetih vojnika po pravilu se ne isti~e. U moru primera stoje}ih predstava ovog svetiteqa u vizantijskom zidnom sli-karstvu, uop{teno uzev me|usobno malo razu|enih, izdvajaju se u ikonograf-skom i programikonograf-skom smislu dva, onaj iz crkve Sv. Nikole u Stani~ewu kod Pi-rota (1331/2) i iz priprate hrama Arhan|ela Mihaila u Lesnovu u blizini Kratova (1349).
Lesnovski sv. Prokopije dolazi u red ikonografski neobi~nih u prvom redu po tome {to je naslikan sa kacigom na glavi (sl. 10). Prikazan je, ina~e, u tro~etvrtinskom stavu, u trenutku dok proverava {ipku strele koju dr`i obe-ma rukaobe-ma a od opreme iobe-ma jo{ i {tit, luk, obe-ma~, tobolac za strele i tobolac za luk. Ispod uniforme nosi duga~ku belu ko{uqu koja je upadqivo ukra{ena brojnim sitnim cvetolikim motivima. Wegov beli~asto-sivkasti {lem je {e-stostran, dubok i sa spu{tenim obodom, produ`enim sa strane ukrasnim zavr-{ecima i oja~an trakama sa nizovima bisera i krestom iz koje polazi veliko
134 (Sv. Nikola u Prizrenu), 142 (Bela crkva Karanska), 161 (Lesnovo), 168 (Zemen), 171 (Vazne-sewe na Meteorima), 174 (Psa~a), 180 sl. 92 (Re~ani). Nije do sada uo~eno da Prokopija treba identifikovati u stoje}oj figuri na jednom od rebara na svodu u spoqa{wem narteksu crkve Hrista Hore u Carigradu, me|u uglednim svetim ratnicima (P.A.Underwood,The Kariye Djami, Princeton1966,I, 153,No, 175;II,pl. 311) Po o~uvanom fragmenu na gotovo uni{tenoj glavi vidi se da svetiteq ima ravno podrezanu valovitu kosu, {to je i glavni element prepoznavawa; obu~en je u haqinu i ogrta~ a na nogama ima vojni~ke obmota~e.
56Izostanak sv. Prokopija iz programa Sv. Nikole Orfanosa zapravo nije sasvim izve-stan. Kod pojedinih figura svetih ratnika signature nisu sa~uvane. Tipolo{ke karakteristike pouzdano identifikuju li~nosti onih najpoznatijih, izuzev kod mladog ratnika u zapadnom delu severnog zida koji podjednako li~i i na Prokopija i na Nestora. Svi istra`iva~i `ivopisa ove crkve u wemu prepoznaju sv. Nestora —A.Xyngopoulos,Oitoicografiej touAg.NikolaouO rfa-nouQessalonikhj,Aqhnai1964, 22,eik. 140;A.Tsitouridou,O zwgrafikoj diakosmoj touAgiou NikolaouOrfanousthQessalonikh,Thessaloniki1986, 196,pin. 91;B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 348–349;K.Kirchhainer,Die Bildausstattung der Nikolauskir-che in Thessaloniki,Wimar2001, 107,Abb. 48. Za Berende up. na{u nap. 77.
57S.Pelekanidis,Kallierghjolhj Qettaliajaristoj zografoj,Aqhnai(1973) 1994, 74, pin. 9.
dekorativno pero.59U ikonografiji sv. Prokopija wegov prikaz sa kacigom iz Lesnova je, koliko znam, jedinstveno sa~uvani primer. [lem je zapravo prime-ren predstavi jednog drugog ratnika, sv. Merkurija, premda ni tu nije obave-zan. Na glavi ovog ratnika detaq se sre}e u slikarstvu zrele renesanse Paleo-loga (Protaton, ohridska Bogorodica Perivlepta, Bogorodica Olimpiotisa u Elasonu, pe}ki Apostoli, naos Lesnova, Psa~a, Kon~e i drugde);60veoma retko i kod arhan|ela Mihaila-vojnika, tako u priprati Lesnova (sl. 11) i u Sv. \or|u u Plemeniani na Kritu (1440)61ili, iznimno, kod nekih drugih sv. rat-nika (Teodor Tiron u naosu u De~ana).62U stvari, kaciga je ~esto prikazana na glavama vojnika u prizorima vojnih okr{aja ili izvr{iteqa pogubqewa (xela-ta), te se opravdano dr`i da je izraz borbene gotovosti.63Kod sv. Prokopija u lesnovskoj priprati, dakle, {lem nema posebno hagiografsko zna~ewe, ve} je wegovim slikawem uveli~ano bogatstvo vojni~ke opreme. Kao i kod sv. Merku-rija ili arhistratiga Mihaila, prikazivawem {lema nagla{ena je borbena spremnost ovog svetiteqa, mo`da uz asocijaciju na uzdignutiji polo`aj u voj-sci, {to je mawe dokazivo.
Na lesnovskom Prokopiju vaqa uo~iti jo{ dva detaqa koja ikonografski nisu sasvim uobi~ajena. Na dr{ci ma~a ili bode`a zadenutog o levi bok sveti-teqa ucrtan je krst, op{ti hri{}anski simbol pobede, mogu}no i element ha-giografskog porekla i, u osnovi, dokaz naro~ite slikareve pa`we kod izvedbe jednog od hri{}anskih boraca. Mali ravnokraki krst se bojom ne razlikuje od sivkaste podloge bal~aka. Naporedo sa op{tom simbolikom znaka, nije iskqu-~eno da ovaj detaq treba istovremeno vezivati i za li~nost prikazanog ratni-ka. Wegovo prisustvo podse}alo bi na ~uveno Prokopijevo œznamewe krstaŒ u viziji na putu, opisanoj u `itiju, a tako|e i na œsrebrni krstŒ, ~iju je izradu Prokopije u Skitopoqu poru~io, zadivqen tim œjavqawemŒ, kako je u samom manastiru Lesnovu zabele`io pisar Stanislav u Prokopijevom prolo{kom `itiju, 1330 godine.64U zidnom slikarstvu ovog razdobqa motiv krsta se
po-59Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199–200, T.LXIV, sl. 103.
60Isto, 136,T.XXIX;E.C.Constantinides,The Wall Paintings of the Panagia Olympiotissa at Elasson in Northern Thessaly,Athens1992,I–II, 246–249,fig. 107 (Olimpiotisa), 233 (Protaton i Perivlepta).
61Gabeli}, Manastir Lesnovo, 195, sl. 98–99, 103, T.LXIII–LXIV.
62Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika,624, sl. 4 (kaciga nije na glavi ve} visi oko vrata, spu{tena niz uzicu, kao kasnije i kod sv. Dimitrija na wegovoj kowani~koj predstavi iz crkve Sv. Antonija u Paleohori na Kiteri, s krajaXVveka —Chatzidakis,Bitha,Kythera,94–95, fig. 19–20).
63O {lemu kao uobi~ajenom detaqu figura prikazanih u borbenom dejstvu (ratnika-pe-{aka ili vojnika na kowima) —T.G.Kolias,Byzantinische Waffen.Ein Betrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfangen bis zur Latanischen Eroberung,Wien1988, 76. Up. na primer dobro poznatu ilustraciju boja prema Psalmu 149:8 u priprati Lesnova, ili kompoziciju u kojoj arhan-|eo spa{ava Carigrad od Saracena u naosu ove crkve —Gabeli}, Manastir Lesnovo, 187, T.LVIII, sl. 95; 96, T.XXI, sl. 34.
nekad vidno slikao na uniformama i oru`ju istaknutih svetih ratnika, kao simbol pobede. Naj~e{}e ga sre}emo na {titu kod sv. Dimitrija, tako u Sv. Ni-koli Orfanosu, Bogorodici Olimpiotisi u Elasonu i takozvanoj Latinskoj (œJug BogdanovojŒ) crkvi u Prokupqu. U Sv. Nikoli Orfanosu krst se pojavqu-je i na ratni~kim zastavicama kod Dimitrija, Artemija(?) i Nestora(?).65 Le-snovski slikar priprate je znak krsta postavio na isturenijem mestu unifor-me kod sv. Nikite, na grudnom opasa~u, u boji unifor-metala,66 dok je na istom mestu kod sv. Prokopija, na metalnom za{titnom povezu oko grudi, prikazao medaqon sa jako {ematizovanim poprsjem. Da je ovde re~ o polufiguri unutar kruga a ne o kru`nom ukrasu uverava nas pore|ewe sa predstavom arhan|ela Mihaila-voj-nika tako|e iz narteksa Lesnova, kod koga se medaqoni sa ne{to jasnijim obri-sima poprsja unutar wih nalaze na grudnom oja~iva~u uniforme kao i na ~eo-nom delu kacige. Ovakvi okrugli medaqoni ili maskeroni ~etvrtastog oblika, koji krase predwi deo vojni~ke uniforme, svakako ukrasni kada wihov motiv nije definisan, u slikarstvu iz razdobqa Paleologa nisu nepoznati ali ni na-ro~ito ~esti. Unutar grupe ratnika u jednom hramu obi~no ukra{avaju samo po-jedine od wih. Uz Lesnovo, dobro su reprodukovani primeri iz Protatona (sv. Merkurije, sv. Artemije), De~ana (sv. Areta) i Markovog manastira (sv. Dimi-trije na ju`noj fasadi).67U formalnom smislu to su naslednici anti~ke ozna-ke falere, koja se u rimskoj vojsci stavqala na uniforme istaknutih vojnika, sa prikazima careva ili bo`anstava, i hronolo{ke prete~e opreme kasnijih moravskih ratnika, posebno onih u Resavi ili u crkvamaXVIveka sa Ostrva u Jawini (Filantropinos, Diliu).68
Stanislavqevom Prologu Prokopijeva vizija (znamewa) krsta navodi u troparu koji prethodi sa-mom `itiju ovog svetiteqa (SANU 53, 266b–267a). Zlatar koji œkrst slo`i srebrenŒ (isto, 267a) predstavqen je u okviru tre}e scene na `itijnoj ikoni sv. Prokopija iz Jerusalima kao sredo-ve~ni ~ovek sme|e kose i brade u dugoj crvenoj haqini kratkih rukava, ispod koje nosi belu ko-{uqu, a na glavi ima crvenu kapu zavr{enu na {iqak i sa belim (krznenim) obrubom(Garidis, Icones du XIIIe,pl.II). Tom œ najboqemŒ zanatliji u Skitopoqu, koji je Prokopiju tokom no}i na-~inio krst od srebra i zlata na kome su se pojavili likovi i natpisi, po legendi je bilo ime Marko (Mango,The Art, 145).
65Tsitouridou,O zwgrafikoj diakosmoj touAgiou Nikolaou Orfanou, 195,pin. 87, 90, 91; Constantinides,Panagia Olympiotissa, 211,fig. 65;D. Tasi}, @ivopis sredwovekovne crkve u Proku-pqu, ZLUMS 3 (1967) 166, sl. 5.
66Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199, sl. 102.
67Za fresku arhan|ela Mihaila-ratnika iz Lesnova — Isto, 195, T.LXIII, sl. 98–99. Sti-lizovana poprsja u medaqonima kod arhan|ela Mihaila i sv. Prokopija iz lesnovske priprate formalno su nalik onima izvedenim u neprekidnom nizu du`inom pojasa kod sv. Teodora Strati-lata u Protatonu, up.E.N.Tsigaridas et al.,Manuel Panselinos,Thessaloniki2003,fig. 44–47, 49; Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, sl. 10 (De~ani). Za sv. Dimitrija iz Markovog mana-stira —P. Miqkovik-Pepek, Nepoznati trezor ikoni, Skopje 2001, 16, 137, T.I, sl. 27–28 (tako|e i sa poznijim primerom iz ikonopisa).
Potrebno je ukazati i na programski sme{taj freske lesnovskog sv. Pro-kopija budu}i da je u ovom spomeniku posebno jasno ispoqena polarizacija skupine svetih vojnika na dva hijerarhijska dela. Sprovedena je na taj na~in da su po va`nosti prvostepeni ratnici prikazani u naosu (oko 1346) a drugoste-peni u netom dogra|enoj priprati (1349). Figure najuva`enijih, \or|a, Dimi-trija i dvojice Teodora, kojima je prikqu~en i Merkurije, razme{tene su u na-osu hrama, pored ktitora na severnom zidu i na zapadnom paru stubaca licem okrenutim ka oltaru, dok je Prokopije naslikan na isto~nom zidu priprate, kao sredi{wa figura skupine u jugoisto~nom delu ovog prostora, koju ~ine jo{ i Artemije, Nestor i Nikita. Raspored odra`ava zna~aj kultova svetih rat-nika i ne izgleda proizvoqan. U potkupolnom prostoru crkve, ovi svetiteqi su u direktnoj vezi sa zvawem osniva~a hrama, velikog vojvode potom sevasto-kratora i despota Jovana Olivera i, zapravo, sa ktitorovim uzdawem u wihovu pomo}. U isti mah, predstave ratnika odgovaraju i nameni Oliverove crkve kao grobnice, na {ta posebno upu}uje wihovo prikazivawe u priprati, prevashod-no s nadom u wihovo zastupni{tvo.69
Raspodela vojni~kih skupina, nejednakog obima (grupa u ve}im spomeni-cima obi~no broji osam do deset ovih figura)70 i u razli~itim varijantama ali bez bitnijeg reme}ewa unutra{we hijerarhije prati se i u mnogim drugim hramovima. Za slikane programe iz doba Paleologa, veliki broj primera nam to pokazuje, pojedina grupa naj~e{}e zapo~iwe \or|em i/ili Dimitrijem, slede Teodori, potom skupina koju sa~iwavaju Merkurije, Prokopije i Nestor, pa za-tim ostali sveti vojnici. Uobi~ajeno mesto grupe su bo~ni zidovi ili pevni-ce i zapadni prostor.71 Iz gra|e se lako mo`e zakqu~iti da sv. Prokopije po pravilu ne stoji na ~elu skupine svetih ratnika, pa tako ni pored jo{ zna~aj-nijih svetih li~nosti (obi~no, sv. Nikola), pa se ne slika u blizini ikonosta-sa ili u isto~nim delovima zidova.
Imaju}i na umu upravo iznetu konstataciju, Prokopijev prikaz iz Stani-~ewa predstavqa jedan od retkih izuzetaka (sl. 5 i 12). Stani~ewska predstava podrazumeva slo`enije idejno zna~ewe od uobi~ejenog, koje drugde ne prelazi granice simbolike ove grupe svetiteqa i wenih unutra{wih zakonitosti. Za-nimqiva je, uz mawe ikonografske naglaske, u prvom redu po svojoj programskoj postavci. Natpis pored glave sv. Prokopija nije sa~uvan ali je svetiteq pre-poznat, ~ini se izvesnim, po tipolo{kim odlikama, posebno po karakter-sti~nom obliku œpa`Œ frizure, dakako i mladi}kom uzastu i vojni~kom
ob-69Gabeli}, Manastir Lesnovo, 135–138 (naos), 199–200 (priprata). 70Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 593.
li~ju. Obu~en je u kratku zelenu tuniku, preko koje nosi oklop sastavqen oko kukova i na nadlakticama od plo~ica, odnosno mre`asti pancir na prsima, ko-ji je oja~an ko`nim trakama i metalnim rubovima oko pojasa i na mi{icama. Preko ple}a preba~en mu je crveni pla{t zakop~an spreda, ta~no na sredini, a stopala su uvezana zavojima. Sme{ten je pored Bogorodice na prestolu s Hri-stom, na severnom zidu ovog hrama. Stoji frontalno, sa kopqem isturenim u podignutoj desnoj ruci, dok se levom, spu{tenom paralelno uz telo, oslawa o ma~ u koricama. Bogorodica i mali Hrist predstavqaju sastavni deo dvodelne ktitorske slike u kojoj sv. Nikola, patron, wima privodi i preporu~uje poro-dicu velika{a Konstantina, mla|eg ktitora ovog hrama. Uz Prokopija je prema istoku predstavqen arhan|eo Mihailo u carskom obli~ju, koji je — uz jednog stolpnika — predvodna figura u nizu svetiteqa na severnoj strani hrama, gle-daju}i od istoka. Sv. Prokopije je, dakle, postavqen izme|u glavnog arhan|ela i Bogorodice s Hristom premda bi po istaknutijoj kultnoj va`nosti i uobi~a-jenoj programskoj praksi vizantijskog slikarstva trebalo o~ekivati da je to mesto zauzeo neki od najpo{tovanijih ratnika, sv. \or|e, sv. Dimitrije ili sv. Teodor.72Ova trojica ratnika u Stani~ewu okupqena su na suprotnom zidu, iz-me|u sv. Jovana Krstiteqa koji — uz sv. stolpnika — stoji pored oltarske pre-grade i, prema zapadu, starijeg ktitorskog para, monaha i monahiwe Arsenija i Jefimije. Izdvajawe iz ikonografske grupe svetih ratnika i naro~it polo`aj sv. Prokopija u programu ovog hrama, potvr|uje se i ne{to rasko{nijim ukra-{avawem. Prokopijev mu~eni~ki venac, na glavi, po {irini i koli~ini
bise-72Pojava sv. Teodora ili dvojice Teodora na istaknutoj lokaciji je re|i slu~aj. Sre}u se, na primer, u œSabornoj crkviŒ u Ivanovu, iz sredineXIVveka (Mavrodinova, Stennata `ivopis, 62, sl. 93) ili u Sv. Atanasiju u Kali{tu (up. na{u prethodnu napomenu). Primeri sa sv. \or|em i sv. Dimitrijem na predvodnom mestu grupe su bezbrojni (up. na{u nap. 55).
ra bogatiji je od venaca ostalih stani~ewskih ratnika. Kod Prokopija je to ta-nak vi{estruki obru~, `ut i sa biserima, kod Dimitrija venac je jednostruk a kod \or|a i Teodora Stratilata sa~iwen od nanizanih bisera. Prokopijev pla{t pridr`ava upadqiva metalna kop~a (fibula) a ~itav ko`ni {titnik na grudima neuobi~ajeno je prekriven gustim redovima bisera. Nagla{eni dekor Prokopijeve predstave tim je uo~qivijiji po{to su svi stani~ewski vojnici, ukqu~uju}i i Prokopija, me|usobno gotovo jednakih stavova i naoru`awa. Sv. Prokopija u odnosu na ostale ratnike Stani~ewa izdvaja visoko uzdignuta de-sna ruka, naro~iti ukrasni detaqi i ponajvi{e, naglasili smo, wegovo mesto slikawa.73
U poku{aju da se objasne razlozi idejnog nagla{avawa predstave sv. Pro-kopija u Stani~ewu, koje se ~ini neospornim, neophodno je razmotriti kultno po{tovawe ovog svetiteqa u sredi{wim krajevima Balkana, odnosno na teri-toriji na kojoj se spomenik nalazi. Selo Stani~ewe spada u oblast Pirota i Ni{a, ta~nije, ono le`i 8kmzapadno od Pirota a oko 60kmisto~no od Ni{a i pribli`no 90 km od Prokupqa. Situirano je dakle u neposrednoj okolini gradova u kojima su se u sredwem veku ~uvali zemni ostaci sv. Prokopija. Re~ je o Ni{u i crkvi Sv. Prokopija sa mo{tima ovog svetiteqa, o ~emu svedo~e pisani izvori iz perioda posle 1180. i 1203. godine, i Prokupqu sa hramom Sv. Prokopija i grobnicom oformqenom polagawem delova Prokopijevih mo-{tiju, kako se uzima, krajem XIV veka.74Izgleda da jo{ nekoliko spomenika ovog regiona govore o velikom regionalnom ugledu sv. Prokopija, istina ne ta-ko eksplicitno. Bogorodi~ina crkva u Dowoj Kamenici ta-kod Kwa`evca, sa fre-skama iz decenija oko polovineXIVveka, u svom programu ima pa`qivo spro-vedenu hijerarhiju svetih ratnika. U naosu je naslikan samo sv. \or|e, u pri-prati su Dimitrije, dvojica Teodora i Prokopije, a na spratu Nestor i Lup. Ugled Prokopijeve predstave, donete u vidu stoje}e figure ratnika, odaje weno prikqu~ewe grupi iz narteksa i, naro~ito, pozicija na isto~nom zidu, ju`no od vrata, gde ~ini pandan arhan|elu Mihailu-vojniku.75Hram Sv. Nikole u se-lu Kalotini u zapadnoj Bugarskoj, na samoj granici sa Srbijom, koji veli~inom i oblikom osnove odgovara Stani~ewu a tako|e je iz vremena cara Ivana Alek-sandra (1331–1371), sadr`i neobi~no veliki broj predstava svetih ratnika. Wihovoj skupini pripada ~ak deset od ukupno devetnaest stoje}ih figura u najni`oj zoni broda, zna~i polovina (uz Deizis, sv. Julitu, ~etiri svetiteqke i patrona sv. Nikolu).76Stawi~ewe, u nizu sa~iwenom od sedamnaest stoje}ih figura, ima, podsetimo se, ~etiri sveta vojnika, dok obli`wa i hronolo{ki
73 O svetim ratnicima naslikanim u Stani~ewu — Gabeli}, @ivopis crkve (nap. 5), 161–164, sl. 46, 48 (raspored `ivopisa), 49, 71–72 (sv. Prokopije — sl. 72).
74Up. na{e nap. 21–24. PoJire~ek, Hri{}anski elemenat, 484, sv. Prokopije treba da je bio patron Ni{a, ali se ne vidi da je iskaz, ina~e verovatan, potkrepqen podacima iz izvora.
75B. @ivkovi}, Dowa Kamenica. Crte`i fresaka, Beograd 1987,V. O `ivopisu i ktitori-ma ove crkve —L. Mavrodinova, Crãkvata v Dolna Kamenica, Sofià 1969 (sv. Prokopije, str. 10); Gabeli}, Manastir Lesnovo, 170.
bliska crkva Sv. Petra kod sela Berende na Ni{avi, jednakog arhitektonskog oblika i ne{to mawih dimenzija, od ~etrnaest figura tek tri ratnika, \or|a, Dimitrija i Teodora (Stratilata).77 U kalotinskoj izuzetno brojnoj skupini, bez sa~uvanih natpisa, sv. Prokopija treba prepoznati u najzapadnijem delu ju-`nog zida, u grupi sa \or|em, Dimitrijem i dvojicom Teodora. Na identifi-kaciju svetiteqa upu}uje du`ina i oblik ravno podrezane frizure (pomalo na-lik na kacigu) i mlado lice bez brade. Ovde ne mo`emo govoriti o program-skom isticawu predstave sv. Prokopija ali je vredno zapaziti da on stoji uz naj-istaknutije vojnike i da je izrazita brojnost ~itave grupe najverovatnije indi-cija posebne `eqe za za{titom i zastupni{tvom svetih ratnika. Najzad, pojavu monumentalne freske Prokopija na kowu u drugoj zoni i odmah pored apside ju-`nog broda crkve Sv. Nikole u Melniku, u jugozapadnoj Bugarskoj, o kojoj je na-pred bilo re~i, treba sigurnije tuma~iti u smislu nagla{avawa kulta ovog sve-titeqa. Wen zna~aj je podvu~en najpre ~iwenicom da je to izgleda jedini o~uva-ni primer kowao~uva-ni~ke predstave sv. Prokopija u vizantijskom zidnom slikarstvu izvan Kapadokije. Imaju}i, uz to, na umu i wen sme{taj na isto~noj strani, ~ini se da weno ilustrovawe na ovakav na~in u oblasti koja nije puno udaqena od Ni-{a i Prokupqa nije slu~ajno i da mo`da stoji pod uplivom kulta koji se {irio iz ovih centara. Iskazivawu naro~itog po{tovawa putem postavqawa Prokopi-jeve freske u isto~nom delu severnog zida u bo~nom brodu ovog hrama treba pri-dodati i okolnost da je ovaj prostor imao fresku jo{ jednog kowanika, o{te}e-nog i neidentifikovao{te}e-nog, i da je tom svetitequ, a ne Prokopiju, odre|eno mesto na zapadnom zidu.78Po istaknutom sme{taju, melni~ka freska podse}a na Sakli kilise u Kapadokiji, u kojoj je sv. Prokopije na kowu naslikan uz ni{u |akoni-kona, na severnom zidu, a u prvoj zoni `ivopisa.79
U zakqu~ku, polazimo od okolnosti da je u spomeni~koj gra|i slu~aj Sta-ni~ewa re~it u meri koja se ne mo`e tuma~iti slu~ajno{}u, niti slikarevim nepoznavawem ikonografskih pravilnosti, ve} da odra`ava va`nost koji je kult sv. Prokopija imao u ovoj oblasti. Na regionalni zna~aj, u mawem obimu, upu}uje i program nekoliko drugih spomenika okvirno sa ove teritorije, u pr-vom redu Sv. Nikole u Melniku, potom donekle i Dowe Kamenice a, u znatno mawoj meri, i Kalotina. Neuobi~ajeni polo`aj predstava sv. Prokopija u pro-gramima Stani~ewa, Melnika i Dowe Kamenice ~ini se da podrazumeva
promi-77E. Bakalova, Stenopisite na crkvata pri selo Berende, Sofija 1976, 47, sl. 56–58. Sv. Prokopije u crkvi izvan sela Berende nije prikazan, svakako ne u unutra{wosti ovog hrama koji je danas bez priprate. Medaqon s poprsjem mladog mu~enika na severnom zidu, koji je u natpisu ozna-~en kao œsv. ProkopijeŒ (isto, 47, sl. 53) zapravo predstavqa sv. Evgenija, jednog od petorice Peto-zarnih mu~enika, dokjesedi svetiteq s bradom u drugom od medaqona u ovom nizu, koji je u natpi-su imenovan kao œsv. EvgenijeŒ (slikan uvek mlad), u stvari sv. Avksentije, naslikan u svom uobi-~ajenom ikonografskom izgledu (o ikonografiji Petozarnih mu~enika u vizantijskoj umetnosti — S. Gabeli}, Predstave Petozarnih mu~enika u crkvi Svetog Stefana u Kon~i, Zograf 29, (2002–2003), 191–199. Mo`e se sa vi{e sigurnosti zakqu~iti da u Berendeu skupina Petozarnih ima prete`no ta~ne tipolo{ke odlike (s izuzetkom neodgovaraju}e sede brade i kose sv. Mardari-ja) a da su gre{ke u identifikaciji nastale prilikom ispisivawa imena ovih svetiteqa.
{qawe i intenciju. Ve} smo istakli da su va`na lokalna `ari{ta Prokopije-vog kulta na Balkanu bila u Ni{u i Prokupqu. U vreme `ivopisawa Stani~e-wa, koje je okon~ano u leto 1332. godine, i u narednih pola veka, mo{ti sv. Prokopija nalazile su se u Ni{u, odakle su preba~ene u Prokupqe. Prema ne-potpunim arheolo{kim istra`ivawima prokupa~ke crkve Sv. Prokopija izla-zi da je za mo{ti ovog svetiteqa iskori{}ena prostorija na ju`noj strani, po-dariv{i bazilici i ime.80Sredwovekovno razdobqe Ni{a, Prokupqa i okol-nih oblasti u istorijskim izvorima relativno je slabo pokriveno.81 Poni{a-vqe je uXIveku podeqeno izme|u ni{ke i sreda~ke (sofijske) eparhije i sam pirotski okrug dugo je ostao u pograni~nim okvirima.82UXIVstole}u bugar-sko-srpska granica nalazila se zapadno od Ni{a.83 Pri tom, strategijska va-`nost ~itavog ovog kraja, koji je tokom sredweg veka potpadao pod vlast Vizan-tije, Bugarske, i samo u kratkom razdobqu s krajaXIIveka i Srbije, dosta je po-uzdano zajam~ena okolno{}u da je tuda prolazila izuzetno va`na saobra}ajni-ca, takozvani Carigradski drum. Od Ni{a prema Sofiji taj put je i{ao najve-rovatnije dolinom Ni{ave.84Kameni spomenici i materijalni tragovi kasno-anti~kih naseqa i tvr|ava, koji su nicali pored ovog strate{ki zna~ajnog tr-gova~kog i vojni~kog puta, veoma su brojni.85U VIveku obnovqeni su ili po-dignuti vojni kasteli du` puta izme|u Ni{a i Sofije.86Samo u oblasti Reme-zijane (Bele Palanke, oko 20 km zapadno od Pirota, a desetak od Stani~ewa) izgra|eno je wih tridesetak i sasvim je mogu}no da jednom ovakvom utvr|ewu pripadaju ostaci na brdu pored dana{weg nadvo`waka kojim se put za selo Stani~ewe odvaja sa autoputa.87 Na `alost, o sakralnim objektima
ranohri-80Up. na{u nap. 23.
81Up. Istorija srpskog naroda,I, Beograd 1981, 28, 255, 265, 270, 385.
82J. Kali}, Pirotski kraj u sredwem veku, Pirotski zbornik 8–9 (1979) 185–201, posebno 188;B. Nikolova, Ustroèstvo i upravlenie na bãlgarskata pravoslavna cãrkva (IX–XIVvek), So-fià 1997, 216–217. Up.M.Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-grad 1985, 14, i daqe.
83Jire~ek, Vojna cesta, 133.
84P. Petrovi}, Poni{avqe u anti~ko doba,Pirotski zbornik 8–9 (1979) 177–184, poseb-no 178.
85Isto, 178–184, sa pobrojanim nalazima i lokalitetima i sa literaturom (od naseqa u najbli`oj okolini Stani~ewa pomenimo da jeTurresanti~ko ime Pirota,Remesianaje Bela Pa-lanka aBallanstra dana{wa Kalotina).
86Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije,I, Beograd 1955, 62–64.
{}anskog razdobqa jedva da se ne{to zna. U Ni{u je uVveku postojala crkva ne-izvesne posvete, koja je bila poznata po isceqewima bolesnih. Tek na osnovu ka-snijih izvora pretpostavqa se da je ona bila posve}ena sv. Prokopiju i da je ~u-vala mo{ti ovog svetiteqa.88 Dovodi se zapravo u sumwu i sam identitet sv. Prokopija (Palestinskog), ~ije se telo tu nalazilo, zato {to Ni{ ne figurira u svetiteqevoj hagiografiji a vesti o Prokopijevim mo{tima u ovom gradu su re-lativno pozne (sre}u se tek u pisanim izvorima sa krajaXIIi po~etka XIII ve-ka).89Ovde se mo`e primeti da se u verzijama Prokopijevog `itija ne pomiwe ni Carigrad (Sv. Mina na akropoqu, Sv. Prokopije, Sv. \or|e), niti {piqa Sv. Modesta u Deir Abu Toru, a da se za wih ipak vezuje postojawe relikvija ovog svetiteqa, odnosno svakako delova mo{tiju, kako smo napred pomenuli.90 Sa druge strane, iako u tom pogledu nije potpuni izutetak, ostaje te{ko shvatqiva ~iwenica da od nekada{we glavne crkve Ni{a nema ni traga, ~ak nije poznata ni wena lokacija. Danas je najpoznatija crkva ovog grada posve}ena Sv. Pantelej-monu, lekaru, {to bi se nadovezivalo na tradiciju o hramu koji je ovde postojao uVveku. Donekle je neobi~no i da se velikoj crkvi u Prokopqu, koja je uXI ve-ku pretvorena u bazilive-ku a uz koju treba da je krajem XIV veka osposobqena grobnica za sme{taj Prokopijevih mo{tiju, ne zna ranija posveta.
Svakako da ovako slo`ena pitawa iz domena kulta ovog svetiteqa ne mo`e-mo re{iti. Za istra`ivawa iz istorije umetnosti i dokazivawe odraza snage kulta u freskoslikarstvu, ~iweni~ka istina o locirawu mo{tiju nije neminov-no od presudneminov-nog zna~aja. Razmotreni likovni materijal ukazao je na veliki ste-pen popularnosti sv. Prokopija u isto~noj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, odnosno u zapadnim delovima nekada{we bugarske dr`ave, koji se potvr|uje kroz istak-nuti programski sme{taj slike sv. Prokopija u jednom broju hramova. Ta se oblast ovim potvr|uje kao jedno od zna~ajnih sredi{ta kulta ovog svetiteqa.
gorweg Poni{avqa i Lu`nice, Pirotski zbornik 7 (1975) 30. S obzirom na lokaciju sela u bli-zini va`nog puta, verovatna je i asocijacija imena na (usputnu) stanicu, kako je i zabele`eno u XVIveku.
88Maraval,Lieux saints, 394.
Smiljka Gabeli}
ON THE ICONOGRAPHY OF SAINT PROKOPIOS
The iconography of St. Prokopios (July 8) is understudied in comparison to that of the saints of the same category, such as St. George, St. Demetrios and St.
Theodore (note 1, 2). The representation of the scene of Prokopios' Vision of the Cross is widely held to be confined to the12th century Cappadocia (note 3).
The vita of this saint is attested in two basic versions.Born in Jerusalem,the saint is described as a lecturer in the first version,whereas the second depicts him as a military commander.In both versions his name is Neanias;in the second one,he is said to have taken the name of Prokopios after converting to Christianity (notes
6–12).Byzantine synaxaria and other manuscripts mention a couple of saints carry-ing this name (notes 13–14).
The oldest places of worship devoted to this saint are known only from written sources — Caesarea in Palestine, Gerasa, Constantinople, Scythopolis and Antioch
(notes15–17).At the end of the12th(John Cinnamus)and the beginning of the13th
centuries(the correspondence between the Pope Innocent III and the Bulgarian Em-peror Kaloyan),the relics of this saint and a church devoted to him in Ni{ are men-tioned, but its traces have not been found yet(notes18–20). There is in Prokuplje near Ni{ a restored medieval basilica of St.Prokopios,in which St.Prokopios'relics are said to have been transferred after the Turkish conquest of Ni{ at the end of the
14th century.The church in Prokuplje has only in part been archeologically
investi-gated(notes21–23);the relics of the saint were removed from there at the end of the
17th century (note24).
Not many churches in medieval Serbia were dedicated to St.Prokopios(note
25), which also holds true for the situation in Greece (note26).
St.Prokopios was always painted as a beardless young man with a hair of me-dium length,cut straight and combed behind the ears,dressed either as a nobleman
(martyr)or as a soldier.Similar to other holy warriors,his soldier image became pre-dominant from the 11th — 12th centuries (note27).
The first picture of St.Prokopios we know of,the one in the Church of Maria Antiqua in Rome, is not preserved, the oldest preserved ones coming from Cappadocia,among whose murals of the period from the10th/11thto13thcenturies a
number of representations of Prokopios survive(notes28–30).It was in Cappadocia that the scene of the Vision of the Cross was formed,probably when the town of St.
Prokopios (Urgup) near Caesarea became the seat of a bishop in the 10th century (notes 31–32).
In the middle Byzantine period a number of small sculptures were produced,
representing St. Prokopios either as a martyr or as a soldier(notes 34–38).
Relatively few icons depicting St.Prokopios survive.There is one11th-century
and three13th-century icons from Sinai(notes43–46),and only one from Berroi a in
Greece,painted at the end of the 14th or the beginning of the15th century(note47).
Only one vita icon of St.Prokopios survives;it is treasured in Jerusalem and dated to the beginning of the13thcentury(fig. 2and9).Its central field contains a
representa-tion of the bust of St.Prokopios as a soldier,surrounded by seventeen scenes from his vita.The narrative cycle illustrated here is based on the two versions of his vita(notes
48–50).The scene of the Vision of the Cross(fig. 3)displays significant iconographic divergences from the representations of the same motif in monumental and manuscript painting (figs. 7–8), but it is similar to the representation of Prokopios in uniform,
mounted on a horse,in the scenes with the Agarenes(fig. 4).These two scenes—the Vision of the Cross and the Agarenes-scene—were in all probability contaminated,so that the first provided the detail of the illuminated cross,whereas the campaign against the Agarenes(Saracens)furnished the motif of the saint on a rearing horse.The icono-graphic solution created is impressive,containing many layers of associations— the conversion of the apostle Paul on the road to Damascus, the Old Testament story of Barlaam with the archangel blocking his way,and the Emperor Constantine's victori-ous campaigns led in the name of the sign of the cross.
Beginning with Hosios Loukas monastery,Nea Moni, Daphni and the above mentioned Cappadocian churches, the mural paintings of the Byzantine churches usually contained a representation of St.Prokopios within the group of holy warriors
(notes54–55).Cases in which his figure is backgrounded(St.Saviour in Berroia)or even omitted are extremely rare.In the Church of St.Nicholas Orphanos he was ei-ther not painted at all or should be recognized in the figure identified as St.Nestor
(note56),whereas in St.Peter Church in Berende he was certainly not depicted,but his name was wrongly written next to St. Eugenius(note77).
Among the numerous representations of St.Prokopios in monumental painting,
the one in the narthex of the Lesnovo monastery church (1349)is iconographically of particular interest.This fresco is unusual and even unique in that the saint has a helmet on his head(fig. 10,note59).A helmet might from time to time be painted on the heads of St.Merkourios and Archangel Michael(fig. 11),but it was generally re-stricted to the figures of soldiers depicted in the scenes of battles(notes 60–63).In Lesnovo,this detail does not have a special hagiographic meaning,but rather empha-sizes the saint's readiness to combat. The handle of the sword or the dagger at St.
Prokopios thigh is decorated with a cross,symbolizing victory,but also being an ele-ment of hagiographic origin. Its presence evokes associations of both Prokopios'
conversion after having a vision of cross on his way to Alexandria and of the deco-rated cross Prokopios thereafter ordered in Scythopolis(note64).In the monumental painting of this period,the sign of the cross sometimes did appear on the clothing or the weapons of holy warriors(among others, on the representation of St. Nestor in Lesnovo itself),but in these cases it was used in its basic meaning(notes65–66).On St.Prokopios'metal chest protector there is a medallion with a very schematic bust,
at-tached to the uniforms of distinguished soldiers in the Roman army(notes67–68).In the Lesnovo program,the group of holy warriors is hierarchically divided into two parts. The warriors of higher rank, St. George, St. Demetrios, and both St.
Theodores, together with St. Merkourios, were painted in the naos (around1346),
whereas the secondary warriors Artemios, Prokopios, Nestor and Niketes were placed in the narthex (note 69).
Warrior groups usually count eight to ten figures(note70).A group normally begins with St. George and/or Demetrios, followed by two Theodores, then St.
Merkourios, Prokopios and Nestor, and other holy warriors after them.The ample evidence clearly shows that St. Prokopios never leads this group and never stands next to the warriors considered holiest,so that he was not painted near the iconosta-sis or in the eastern parts of the churches.
The figure of St. Prokopios in the Church of St. Nicholas in Stani~enje
(1331/2)and to a certain extent also the one in St.Nicholas Church in Melnik(13th
century) strikingly deviate from this rule.In the present paper, the unusual position of the fresco of St. Prokopios in the Church of the Mother of God in Donja Kamenica (around the middle of the 14th century) is also commented upon.
In Stani~enje near Pirot,on the road from Ni{ to Sofia,St.Prokopios was as-signed an extraordinary, special position, programmatically more prominent than those taken by more eminent holy warriors,such as George,Demetrios or Theodore
(Stratelates).He was painted on the northern wall,separately from the warrior group,
between Archangel Michael and the Mother of God with Christ,whereas the other three warriors were placed on the opposite, southern wall (figs. 5 and 12). At the same time,his wreath and uniform are somewhat more lavishly decorated than those of the others.The unusual decoration of his chest plate,which is covered with rows of large pearls,is especially worth noticing(note73).In Melnik(southwestern Bul-garia), there was a monumental fresco of St.Prokopios on a horse (not preserved),
perhaps modeled as Prokopios'Vision of Cross.In the Byzantine mural painting this seems to have been the only representation of this saint on a horse outside Cappadocia.It was painted in the southern nave,in the second zone,on the eastern part of the northern wall (notes 4, 78;figs. 1 and 6). In Donja Kamenica, south of Ni{,St.Prokopios,represented as a standing warrior,serves as a pendant to Archan-gel Michael the soldier near the entrance in the eastern wall of the narthex(note75).
In order to explain the reasons for the special position of St.Prokopios in cer-tain number of monuments,the cult of this saint on the territory where they are lo-cated has to be taken into consideration.Stani~enje is situated in the wider surround-ings of Ni{, where the relics of St.Prokopios were treasured during its decoration.
Sources from the end of the12thand the beginning of the13thcenturies mention the
church of St.Prokopios and his relics in this town(notes18, 19, 74).In the Middle Ages,Ni{ and the neighboring region were mostly under the Byzantine or Bulgarian rule,only in one short period did they belong to Serbia.The region of Pirot,where Stani~enje is located, was on the very border between the Ni{ and Sofia eparchies since the 11th century(notes81–83). The unusual location of the above mentioned
