Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
Õ¿í Àìûí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâ
2003 îí
ͯÁ-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíãèéí ÌÎÍ/02/ÏÎ9 òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õèéãäýâ.
Òîâú¸îã
ªìíºõ ¿ã
I. Òºñºë áîëîâñðóóëàõûí ºìíº àíõààðàõ àñóóäëóóä
Á¿ëýã 1. Òºñëèéí òóõàé, òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö
1
Îðøèë
1
Òºñëèéí øèíæ ÷àíàð
1
Òºñºë áè÷èõ ¿éë ÿâö
10
Òºñºë ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö áîëîõ íü 13Ñàéí òºñëèéí øèíæ ÷àíàð
18
Á¿ëýã 2. Òºñëèéã ÷èãë¿¿ëýõ, òºâëºð¿¿ëýõ 20Îðøèë
20
Ñàíàà ãàðãàõ, íýãòãýõ, àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ 21Îíîë, ñóäàëãààíû ¿íýëãýý õèéõ
28
Á¿ëýã 3. Òºñëèéí çîðèëòîò á¿ëýã
43
Îðøèë
43
Õýðýãëýã÷äýý øèíæèõ, õàðèëöàõ 43Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ýý ñîíãîõ
45
Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãàä õàíäàõ
46
II. Áè÷èõ ¿éë ÿâöÁ¿ëýã 4. Òºñºë áè÷èõ
48
Îðøèë
48
Ýõíèé õóâèëáàðûã áè÷èõ, õÿíàí òîõèîëäóóëàõ
48
Òºñºë õÿíàã÷èä çîðèóëàí áè÷èõ
52
Ñîíèðõîë òàòàõóéö áè÷èõ àðãà òåõíèê
54
Á¿ëýã 5. Òºñëèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò
58
Îðøèë
58
Í¿¿ð õóóäàñ
59
Òîâú¸îã
61
Õóðààíãóé
61
Øèíæ áàéäàë áà ¿íäýñëýë
62
Ñóäàëãààíû àñóóëò
66
Çîðèëò
66
Òààìàãëàë 67 Îíîëûí áîëîí çàð÷ìûí òîãòîëöîî 68 Çîðèëòîò á¿ëýã 69Òºñëèéí òàíèëöóóëãà
70
Àæëûí òºëºâëºãºº áà õóâààðü
75
Òàéëàãíàõ, õÿíàõ, ¿íýëýõ
78
¯ðãýëæëýõ áàéäàë
83
Áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî
85
Õàðèóöàæ áóé õ¿í (õ¿ì¿¿ñ)
85
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö
86
Çàõèðãàà/Áàéãóóëëàãóóäàñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
86
Òºñºâ
86
Õ¿ðã¿¿ëýõ çàõèäàë
87
III. Òàéëàí áè÷èõ
Á¿ëýã 6. Òàéëàí áè÷èõ óäèðäàìæ
89
Îðøèë
89
Òàéëàíãèéí ìºí ÷àíàð
90
Ñóäàëãààíû òàéëàíã òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ
92
Òàéëàíãèéí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í
94
Òàéëàí áè÷èõ çºâëºìæ
102
Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò
ÄÎÕ Äàðõëàë Îëäìîëûí Õàì øèíæ ÄÝÌÁ Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû Íèéãýìëýã ͯÁÁÎÕ Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºð ͯÁÕÑ Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí Õ¿¿õäèéí Ñàí ÑÈÄÀ Êàíàäûí Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí Àãåíòëàã ÒÁÁ Òºðèéí Áóñ Áàéãóóëëàãà ÎÓÕÁ Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãà ÎÓÕÑÒ Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí Ñóäàëãààíû Òºâ ÕÀÑÑÒ Õ¿í Àìûí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû ÒºâI. Òºñºë áîëîâñðóóëàõûí ºìíº àíõààðàõ àñóóäëóóä
Òºñëèéí òóõàé, òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöÎðøèë
Òºñºë áè÷èõèéí ºìíº òºñëèéí òàëààð á¿ðýí îéëãîëòòîé áàéõ, ò¿¿íèéã íàðèéí òîäîðõîéëîõ, äèçàéíûã áîëîâñðóóëíà ãýäýã ìàø ÷óõàë àñóóäëóóä áèëýý. Ãýõäýý øààðäàãäàæ áóé òºñºâ, ñàíõ¿¿ã òàòàõûí òóëä òºñëèéã áè÷èõ íü ìàãàäã¿é, äýýðõýýñ èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã ãýæ õýëæ áîëíî. Ìàø ýíãèéíýýð õýëáýë òºñëèéí “àìüäðàõ“ ÷àäâàð íü òºñëèéí áè÷èëòèéí ÷àíàðààñ õàìààðàõ áºãººä èíãýñíýýð òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä øóóä íºëººëíº. Àìüäðàë äýýð çàðèì òóðøëàãà áàãàòàé òºñºë áîëîâñðóóëàã÷èä òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã çºâõºí ñîíèðõîë òàòàõ áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëàõ ãýæ áóðóó òàøàà îéëãîõ ÿâäàë àæèãëàãääàã. Èéì îéëãîëòîîð áè÷èãäñýí òºñºë ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ ÷àäàõã¿é íÿöààãäàõ, ìºí áóñäààñ äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðäýã. Òèéìýýñ òºñºë áîëîâñðóóëàõûí ºìíº áóþó ýõíèé àëõàìä òºñºë ãýæ þó áîëîõ, òºñëèéí òºðºë, ¿¿ðýã, òºñºë áè÷èõ çàð÷èì, ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö, ìºí ò¿¿í÷ëýí ñàéí òºñëèéã òîäîðõîéëîã÷ øèíæ ÷àíàð ÿìàð áàéõ âý ãýäãèéã ñàéòàð ìýäýõ íü ÷óõàë. Ýíý á¿ëýãò ýäãýýð àñóóäëóóäûí òàëààð äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ áºãººä óëìààð äàðàà äàðààãèéí á¿ëãèéí óäèðòãàë íü áîëæ ºãºõ þì.Òºñëèéí øèíæ ÷àíàð
Òîäîðõîéëîëò, òºðë¿¿ä
Õàìãèéí õÿëáàð÷èëñàí áàéäëààð îéëãîõîä òºñºë ãýäýã íü ¿éë
àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº þì. ªºðººð õýëâýë, òîäîðõîé çîðèëòóóäûí õ¿ðýýíä
íàðèéí áîëîâñðóóëàãäñàí, ¿éë àæèëëàãààíû çàãâàðûã ¿íäýñëýí õèéñýí õºòºëáºð
ãýæ îéëãîæ áîëíî. Òºñºëä äîð õàÿæ ãóðâàí òàëóóä òóõàéëáàë, òºñºë
áîëîâñðóóëàã÷, òºñºë ñàíàë áîëãîæ áóé áàéãóóëëàãà áîëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷
áàéãóóëëàãóóä îðîëöäîã. Òºñºë áîëîâñðóóëàã÷ òºñëèéã áè÷èõ ÿâöäàà îðîëöîã÷
òàëóóäàä òàíèëöóóëàõ, ¿íýë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýäãýý áàéíãà ñàíàæ áàéõ õýðýãòýé.
Ìàãàäã¿é, îðîëöîã÷ òàëóóä òºñëèéí ñýäýâ áîëîí òºñºë õýðýãæèõ íºõöºë
áàéäëûí òàëààð ìýäýõã¿é, íàðèéí ìýäýýëýëã¿é áàéæ áîëîõ þì. Èéì íºõöºëä
òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, áè÷èæ áàéãàà õ¿í îðîëöîã÷ òàëóóäàä àñóóäëûí à÷
õîëáîãäîë, òºñëèéí çîðèëãî, àãóóëãûã ñàéòàð òàíèëöóóëæ, õ¿ëýýí
çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº çîðèõ õýðýãòýé áîëäîã. Òýãýõýýð òºñëèéí àãóóëãà
çºâõºí òºñºë áîëîâñðóóëàã÷èéí øààðäëàãûã õàíãààä çîãñîõã¿é, ò¿¿íèéã
çàõèàëàã÷ áîëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãûã õàíãàõ ¸ñòîé
áîëíî. Òèéìýýñ òºñºë òàíèëöóóëãà íàðèéí áîëîâñðóóëñàí, òîäîðõîé, ñîíèðõîë
òàòñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Òºñëèéí òàëààð äýýð ºãñºí òîäîðõîéëîëòûã á¿ðýí ã¿éöýä ãýæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ á¿õ òºñºë èæèë þì øèã îéëãîãäîæ áîëîõ òàëòàé. Ëåôôåðòñèéí (1978: 10; 1990: 7-8) òýìäýãëýñíýýð òºñëèéã òºð뺺ð íü çóðãààí á¿ëýãò õóâààí àâ÷ ¿çäýã. ¯¿íä: Õºòºëáºðèéí òºñºë íü õóâü õ¿ì¿¿ñ, ºðõ, ãýð á¿ë ãýõ ìýò íèéãìèéí òîäîðõîé á¿ëã¿¿äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. ̺í çàðèì òîõèîëäîëä õºòºëáºðèéí òºñºëä õºòºëáºðèéã õ¿ðòýã÷äýýñ èäýâõèòýé îðîëöîîã øààðääàã. Ýíý òºðëèéí òºñëèéã “Îðîëöîîíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí òºñºë” ãýæ íýðëýõ íü îëîíòîé. Ìýäýýæ çàðèì òîõèîëäîëä, õºòºëáºðèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷äèéí èäýâõè îðîëöîî øààðäëàãàã¿é òºñë¿¿ä ÷ áàéäàã. Ñóäàëãààíû òºñºë íü ÿìàð íýãýí àñóóäëûí õ¿ðýýíä òóëãàìäàæ áóé òîäîðõîé àñóóëòóóä áîëîí òààìàãëàëóóäàä õàðèóëò ºãºõèéã çîðüäîã. Ò¿¿í÷ëýí õýðýãæèæ áóé áîëîí õýðýãæýýä äóóññàí òºñºë, õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã ¿íýëýõýä ÷èãëýñýí ñóäàëãààíû òºñºë áàéæ áîëíî. Òºëºâëºãººíèé òºñºë íü àñóóäëûí õ¿ðýýíä (èõýâ÷ëýí õºòºëáºðòºé õîëáîãäîí ãàð÷ èðäýã) òîäîðõîé á¿ëýã, íýãæ, áàéãóóëëàãà ýñâýë èæ á¿ðýí ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí ñ¿ëæýýíèé (õàìòûí àæèëëàãààíû) ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí áàéäàã. Ýíý íü “Ñóóðü“ òºñºë áàéõ áºãººä áóñàä òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä ò¿ëõýö áîëîõóéö øèíý øèíý òºñºë áîëîâñðóóëàõàä õºòëºã÷ áîëæ ºãäºã. ßëàíãóÿà ýíý íü ñóäàëãààíû àñóóäëûí õ¿ðýýãòîãòîîõ áóþó õºòºëáºð õýðýãæèëòèéí àíõäàã÷ øèíæèëãýý ñóäàëãàà ÿâóóëàõ çîðèëãîîð, ìºí íººö áîëîëöîî áóþó õàíäëàãà ÷èãëýëèéã òîãòîîõ ñóäàëãààíä çîðèóëàãäñàí áàéäàã. Ñóðãàëòûí òºñºë íü ñåìèíàð, çýðýã äýâ îëãîõ, áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû ãýõ ìýò ñóðãàëòóóäûã õóâü õ¿ì¿¿ñ, òîäîðõîé á¿ëýã ýñâýë áàéãóóëëàãóóäàä ñàíàë áîëãîäîã. Òåõíèê òóñëàëöààíû òºñºë íü õºòºëáºð, ñóäàëãàà, òºëºâëºëò, ñóðãàëò, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò áóþó ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðóóëàõ ýñâýë õýðýãæ¿¿ëýõýä áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñ, á¿ëã¿¿äýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ òºñºë (̺í íººöèéã ñàéæðóóëàõ òºñºë ãýæ íýðëýäýã) íü áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ ýñâýë áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä ñàíõ¿¿æèëò ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüäîã. ¯¿íä: Áàéð, áàéãóóëàìæèéã øèíýýð áàðèõ áóþó çàñâàðëàõ, êîìïüþòåð áîëîí áóñàä òîíîã òºõººðºìæèéã íèéë¿¿ëýõ çýðýã àæëóóä áàãòàíà. Ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä èõýâ÷ëýí ñóäàëãààíû òºñºë, òºðèéí áóñ äèéëýíõ áàéãóóëëàãóóä õºòºëáºð, ñóðãàëò, òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºñëèéã áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Ãýõäýý íýã òºñºë äîòðîî õýä õýäýí òºðëèéã àãóóëñàí áàéõûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Òóõàéëáàë, òåõíèê òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºñºëä ñóðãàëòûí õºòºëáºð îðñîí áàéõ, ìºí õºòºëáºðèéí òºñºë ãýõýä äîòðîî ¿íýëãýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãòýé, ýíý íü ñóäàëãààíû õýëáýðòýé áàéõ æèøýýòýé. Íèéãìèéí îðîëöîîíû çàãâàðûã òóðøèæ áóé ñóäàëãààíû òºñºë íü òºðºë á¿ðèéí õºòºëáºðèéã ººðòºº áàãòààñàí áàéæ áîëîõ þì. ßìàð÷ òºñëèéí õóâüä åðºíõèé íýã óäèðäàìæèéã àøèãëàæ áîëíî. Ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã äèéëýíõ áàéãóóëëàãà, ñàíãóóä á¿õ òºðëèéí òºñë¿¿ääýý íýã õýâ ìàÿãèéí óäèðäàìæ àøèãëàäàã.
Àãóóëãà áà çîõèîí áàéãóóëàëò
Äýýð äóðäñàí òºñëèéí çóðãààí òºðºë á¿òýö ÷èãëýëèéíõàà õóâüä ÿëãààòàé áàéäàã áèëýý. Òóõàéëáàë, ñóäàëãààíû òºñºë íààä çàõ íü ¿íäýñëýë, çîðèëãî, òààìàãëàë, ñóäàëãààíû àñóóëò, ñóäàëãààíû äèçàéí, ìýäýýëýë öóãëóóëàëò, òîî ìýäýýã øèíæëýõ àðãà, àæëûí òºëºâëºãºº áîëîí òºñºâ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéäàã. Õàðèí õºòºëáºðèéí òºñºë õýðýãöýý áîëîí ¿íäýñëýë, õºòºëáºðèéí çîðèëãî, õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðèéã òîäîðõîéëîõ äèçàéí, õºòºëáºðèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ õ¿ì¿¿ñèéí øèíæ áàéäàë, òîî, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ àðãà çàì, òºëºâëºãºº, òºñºâ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ á¿ðäýíý. Ñóðãàëòûí òºñºë íü õýðýãöýý, ¿íäýñëýë, çîðèëãî, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí òàíèëöóóëãà, ñóðãàëò ÿâóóëàõ ñýäýâ, õóâààðü, ñóðãàëò ÿâóóëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí áîëîí òýäãýýðèéí ìýðãýøèë, ñóðãàëò ÿâóóëàõ ãàçàð, îðîëöîã÷èä, òýäãýýðèéí ìýðãýøèë, ñóðãàëòûí àðãà ç¿é, ñóðãàëò ÿâóóëàõ îí ñàð ºäºð, õóãàöàà, áýëòãýõ õóãàöàà, îðîëöîã÷äûí çàðäàë, àæëûí òºëºâëºãºº, òºñºâ çýðýã áàãòàíà. Òåõíèê òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüñîí òºñºë íü ñóðãàëòûí òºñºëòýé èæèë òºñòýé áàéäàã áîëîâ÷ îðîëöîã÷äûí ñóðãàëòûí õýðýãöýýíä ãîë àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëäýãã¿é, õàðèí òóõàéí òºñ뺺ð äàìæóóëàí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ãýæ áóé õ¿ì¿¿ñèéíõýý õýðýãöýý øààðäëàãà, øèíæ ÷àíàð, ìºí ¿ç¿¿ëýõ ãýæ áóé òóñëàìæ äýìæëýãèéí òºðëèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäýíý. Òºëºâëºëò áîëîí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òºñë¿¿ä íü òåõíèê òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºñë¿¿äòýé òºñòýé áîëîâ÷ ýäãýýð òºñºëä îðîëöîæ áóé áóþó òºñëèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ õ¿ì¿¿ñ, áàéãóóëëàãûí òºëºâëºëò, èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààã òºñºë õýðõýí äýìæèõ òàëààð èë¿¿ íàðèéí òóñãàñàí áàéäàã. Òºñë¿¿ä á¿òýö áîëîí ÷èãëýëýýðýý ÿëãààòàé áàéõààñ ãàäíà çîõèîí áàéãóóëàëò, õýëáýðýýðýý õîîðîíäîî ÿëãàãääàã. ¯¿íèéã òºñë¿¿ä àãóóëãààðàà ÿëãààòàé áàéäàã ãýæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Õýäèéãýýð òºñëèéí õýëáýð ìàÿã îëîí ÿíç, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà áàéãóóëëàãóóäûí õýðýãëýæ çàíøñàí áàéäëààñ õàìààðàí ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäàã áîëîâ÷, åðºíõèé áàéäëààðàà íü äàðààõ ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýä àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä: 1) Í¿¿ð õóóäàñ; 2) Àãóóëãà; 3) Õóðààíãóé; 4) Øèíæ áàéäàë áà ¿íäýñëýë (óäèðòãàë, õýðýãöýý, çîðèëãî ýíä áàãòàíà); 5) Ñóäàëãààíû àñóóëò; 6) Çîðèëòóóä; 7) Òààìàãëàë; 8) Îíîë áà çàð÷ìûí òîãòîëöîî; 9) Çîðèëòîò á¿ëýã; 10) Òºñëèéí òàíèëöóóëãà; 11) Àæëûí òºëºâëºãºº, õóâààðü; 12) Òàéëàí áè÷èëò, ìîíèòîðèíã áà ¿íýëãýý; 13) ¯ðãýëæëýõ íºõöºë áàéäàë; 14)Áàéãóóëëàãûí õ¿ðýý; 15) Õàðèóöàí àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñ; 16) Çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö; 17) Óäèðäëàãà, àëáàí òóøààëòàí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí äýìæëýã; 18) Òºñºâ; 19) Òºñºë õ¿ðã¿¿ëýõ çàõèäàë. Òºñëèéí òºðºë á¿ðò ýäãýýð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä çààâàë îðîõ øààðäëàãàã¿é. Òóõàéëáàë, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ òºñºëä (æèøýýëáýë, ñóðãàëò, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ ãýõ ìýò) ñóäàëãààíû àñóóëò, òààìàãëàë áîëîí îíîëûí òîãòîëöîî ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä îðîõã¿é áîë ñóäàëãààíû òºñºëä ¿ðãýëæëýõ íºõöºë áàéäàë îðîõã¿é áàéõ æèøýýòýé. ¯ðãýëæëýõ íºõöºë áàéäàë ãýäãèéã çºâõºí óðò õóãàöààíä õýðýãæèõ, äýä á¿òöèéí õºãæëèéí õºòºëáºð òºñëèéã áè÷èõ ¿åä ë îðóóëíà. Öààøèä äýýð äóðäñàí òºñëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðèéã äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ áºãººä ýíý íü òà á¿õýíä ÿìàð÷ òºñºë áè÷èõýä õýðýã áîëíî ãýæ íàéäàæ áàéíà. ¯¿ðýã Òºñºë çóðãààí òºðºë áàéäãààñ ãàäíà òàâàí ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Ýõíèé äºðâºí ¿¿ðãèéã Ëåôôåðò (1978, 1990) òîäîðõîéëñîí áºãººä ¿¿íä, õºòºëáºðèéí òàíèëöóóëãà, ¿íäýñëýë á¿õèé õ¿ñýëò, õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà áîëîí òºëºâëºãºº áàãòàíà. Ýäãýýð ¿¿ðã¿¿ä òºñëèéí áîãèíî õóãàöààíû çîðèëãîòîé óÿëäàí ãàð÷ èðäýã. ªºðººð õýëáýë, ýíý íü òºñëèéã õ¿ëýýëãýí ºã÷ áóé òàë áîëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí õóâüä òºñºë ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã èëýðõèéëäýã. Ò¿¿í÷ëýí òºñºë äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû çîðèëòóóäòàé áàéäàã áºãººä ýíý íü òàéëàí áîëîí ñýòã¿¿ëèéí ºã¿¿ëýë çýðýã õýëáýðýýð òàéëàãíàõ õ¿ðòýë á¿õèé ë ¿éë ÿâöòàé íÿãò õîëáîîòîé þì. Òºñëèéí ýäãýýð ¿¿ðýã íü òºñºë áîëîâñðóóëàõ áîëîí òàíèëöóóëàõàä ìºí íºëººëäºã. Èéìýýñ òºñëèéí ¿¿ðã¿¿äèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çüå.
Õºòºëáºðèéã òàíèëöóóëàõ Òºñºë íü õóâü õ¿í ýñâýë áàéãóóëëàãûí õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áóé òîäîðõîé õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãàà, òºñëèéã òàíèëöóóëàõ áàðèìò áè÷èã þì. Ýíý íü ñóäàëãààíû áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä øààðäëàãàòàé òºëºâëºëò, õºãæèë, íººö, ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ ¿éë ÿâöûí ýõíèé ¿å øàò áîëäîã. Ñàéí áè÷èæ áîëîâñðóóëñàí òºñºë íü òºñºë áîëîâñðóóëàã÷èéí óð ÷àäâàðûã õàðóóëàõààñ ãàäíà òºñëèéã ñàíàë áîëãîæ áóé áàéãóóëëàãûí õºãæèë, ÷àäàâõèä õýðõýí íèéöýæ áàéãààãèéí ãîë èëýðõèéëýë áàéõ ¸ñòîé. ¯íäýñëýëòýé ñîíèðõîë òàòàõóéö õ¿ñýëò Òºñºë ãýäýã íü ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýãääýã. Èéìýýñ õ¿ñýëò ¿íäýñëýëòýé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ìàø òîäîðõîé (õýäèé õýìæýýíèé ìºíãº, þóíä çàðöóóëàõ) áºãººä øàëòãààíûã (ÿàãààä) íàðèéí òóñãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿í÷ëýí õàðèóöàæ áóé áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷èä, õýìæèãäýõ¿éö çîðèëòóóä, ãàðàõ ¿ð ä¿í, ¿ð øèìèéã õ¿ðòýãñýä, àðãà ç¿é, ¿éë àæèëëàãààíû õóâààðü áîëîí ¿å øàòûã çàéëøã¿é òóñãàõ øààðäëàãàòàé. Òºñºë áîäèòîé áºãººä ¿íýõýýð ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé, òóõàéí áàéãóóëëàãûí õýðýãöýýã õàíãàõóéö áàéãàà ãýäýãò ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûã èòã¿¿ëýõýä õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëýýñ øóóä õàìààðíà: íýãä¿ãýýðò òºñëèéí àãóóëãûí ÷àíàð (òóõàéëáàë, òåõíèê, ìåíåæìåíò áóþó øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé áàéõ), õî¸ðäóãààðò òºñëèéí áîäèòîé áàéõ ÷àíàð. Àãóóëãûí õóâüä òºñºë ººðºº, ñàíàë áîëãîæ áóé õºòºëáºð íü ºíäºð ÷àíàðòàé áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, òºñºë íàðèéí òîäîðõîé, òåõíèê òàëààñàà ÷àäâàðëàã áîëîâñðóóëàãäñàí, ¿íäýñëýë íü íèéòýä çºâøººðºãäñºí áàðèìò, òîî ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã þì. Àãóóëãûí õóâüä õàìãèéí ñàéí áîëîâñðóóëàãäñàí òºñºë áàéòàë äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéæ áîëîõ þì. Ýíý íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ òºñëèéã ýñâýë òºñëèéí ñàíààã ñîíèðõîëòîé áóñ ãýæ ¿çñýí ýñâýë ¿íýìøèëòýé áîäèò ãýäýãò èòãýæ ÷àäààã¿éãýýñ øàëòãààëñàí áàéæ áîëîõ þì. Èéìýýñ òºñºë áîëîâñðóóëàã÷ ìààíü õºòºëáºð ¿íýõýýð áîäèòîé ãýäãèéã èòã¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òºñëèéã áîäèò, èòãýë òºð¿¿ëýõ¿éö õýðõýí áè÷èõ òàëààð áèä Á¿ëýã 4-ò èë¿¿ äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ òóë ýíýõ¿¿ õýñýãòýý òºñëèéí õýâ
ìàÿã, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí àíõààðàë, ñîíèðõîëûã õýðõýí òàòàõ âý ãýäýã òàëààð àâ÷ ¿çüå. Õýâ ìàÿã ãýäãèéã òºñºë áîëîâñðóóëàã÷èéí áè÷èõ õýëáýð ãýæ îéëãîäîã. Ñóäàëãàà áîëîí òºñºë áè÷èõýä õýâ ìàÿã íü ¿ð ä¿í áºãººä ýíý íü áè÷èã ¿ñãèéí ä¿ðìèéã ÷àíä áàðèìòëàí áè÷íý ãýñýí ¿ã áèø þì. Õàðèí òºñëèéí õýëáýðèéã (1) àãóóëãàòàé, (2) òîäîðõîé çîðèëãî, çîðèëòòîé, (3) òºñºëòºé òàíèëöàæ áóé õ¿ëýýí àâàã÷èéí ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí áè÷èõèéã õýëíý. Õÿëáàð÷ëàí íýã ¿ãýýð õýëáýë, çàðèì íýã õýë áè÷ãèéí ä¿ðìèéí àëäààòàé ÷ ãýñýí àñóóäëûã ¿íýí çºâººð, øóëóóí øóäàðãààð ãàðãàí ëîãèê äýñ äàðààòàé áè÷èãäñýí òºñºë íü áè÷èã ¿ñãèéí ä¿ðìèéí àëäààã¿é áîëîâ÷ àñóóäëûã á¿ðõýãä¿¿ëýí òîéðóóëàí áè÷ñýí òºñ뺺ñ õàìààã¿é äýýð áàéäàã. Õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà Òºñëèéí äàðààãèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã áîë ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëò õèéõ áàéãóóëëàãûí ºìíº òîäîðõîé àñóóäëûã òîäîðõîé àðãà çàìààð, òîäîðõîé õóãàöààíä, òîäîðõîé çàðäàëä áàãòààí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý. Òºñºë íü íýã ¸ñîíäîî ãýðýý õýëýëöýýðòýé èæèë òºñòýé àëáàí áè÷èã áàðèìò áîëäîã. Åð íü òºñºë áîëîâñðóóëàã÷ õºòºëáºðèéí ìºí ÷àíàðûí òàëààð ¿íýí çºâ, îíîâ÷òîé áè÷ñýí íºõöºëä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâàõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäàã. Òºñëèéí àìæèëòàíä õ¿ðýõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð áîë ¿íäýñëýë ñàéòàé òîî áàðèìòàíä òóëãóóðëàõ ÿâäàë þì. Ñàíàë áîëãîæ áóé õºòºëáºðèéí çàðèì õýñýã íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ñàíàë, ïðàêòèêààñ çºðæ áàéâàë òºñºë áîëîâñðóóëàã÷ ¿¿íèéã ìàø íàðèéí òîäîðõîé áºãººä èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëýõ¿éö òàéëáàðëàõ õýðýãòýé. Òºëºâëºãºº Òºñºë ãýäýã íü íýã òàëààð òºëºâëºãºº þì. Òºñºë íü õºòºëáºðèéã çîõèîí áàéãóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ óäèðäàìæ íü áîëäîãîîñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí ã¿éöýòãýõ àðãà çàì, õóâààðü çýðãèéã òàéëáàðëàí ºãäºã. ̺í øààðäàãäàõ àæèëëàãñäûí òîî, ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, òýäãýýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäàë áîëîí õºòºëáºðèéí ìåíåæìåíòèéí
àñóóäëûã òóñãàñàí áàéäàã. Øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæ, áàéð, ãàðàõ çàðäàë á¿ðèéí ¿íèéã íýã á¿ð÷ëýí òóñãàñàí òºñºâ çýðýã íü ìºí ë òºñºëä òóñãàñàí áàéõ õýðýãòýé. Ñàíõ¿¿æèëò îëãîæ áóé èõýíõè áàéãóóëëàãóóä òºñëèéí øàëãàðóóëàëòàä îðæ áóé áàéãóóëëàãóóäààñ òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä îðóóëàõ õóâü íýìðèéã (õ¿íèé íººö, òîíîã òºõººðºìæ, áàéð áàéãóóëàìæ ãýõ ìýò) àñóóæ ñîíèðõäîã. Ýíý á¿ãäýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä òºñºë áîëîâñðóóëàõ íü òóõàéí õºòºëáºðèéí òºëºâëºëò, õºãæèëòºä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ñàéí òºñºë íü ñàéòàð áîëîâñðóóëàãäñàí òºëºâëºãººòýé áàéõ õýðýãòýé áºãººä èíãýñíýýð õºòºëáºðèéí ìåíåæìåíòèéí ÷óõàë õýðýãñýë áîëæ ºãäºã. Ìåíåæìåíòèéí ÷àíàðûí àñóóäàë íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí õóâüä òºñëèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íýã ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí õóâüä òºñëèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäàë òºñºë õýðýãæèõ áîëîìæèéã òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Òºñºëä çîõèîí áàéãóóëàëò ìåíåæìåíòèéí àñóóäàë ñóë òóñãàãäñàí áîë òºñëèéã äýìæèõã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ìàø öººí òîõèîëäîëä õýðýâ òºñëèéí ñàíàà ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äýä èõ òààëàãäñàí íºõöºëä çîõèîí áàéãóóëàëò ìåíåæìåíòèéí àñóóäàë õàíãàëòã¿é áàéãààã ýðãýí õàðàõûã õ¿ññýí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òºñºëä õºòºëáºðèéã õýðõýí ¿íýëýõ òàëààð òîäîðõîé òóñãàõ íü îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ýíý íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí õóâüä õºòºëáºð ººðèéí çîðèëãîäîî õ¿ðñýí ýñýõèéã õÿíàõ öîðûí ãàíö àðãà çàì þì. ̺í îëîëò, ¿ð ä¿í õýðõýí ÿàæ îëîí íèéò, õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòýí ýñâýë øèéäâýð ãàðãàã÷, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä õ¿ðãýõ òàëààð òºñºëä òóñãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ǻâõºí ñóäàëãààã áóñ ñóäàëãààíààñ ãàðàõ ¿ð ä¿í áîëîí áóñàä õîáîãäîõ àñóóäëóóäûí à÷ õîëáîãäîë, ¿éë àæèëëàãààã òóñãàñàí òºñë¿¿ä ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äýýñ èë¿¿ èõ äýìæëýã àâäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Òèéìýýñ, òºñºë íü çºâõºí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãààä çîãñîõã¿é íèéãìèéí õóâüä óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿ð àøãàà ºãºõ õýìæýýíä à÷ õîëáîãäîëòîé áè÷èãäñýí áàéâàë çîõèíî. Òàéëàí áè÷èõ ¿éë ÿâö Òºñëèéí õýðýãöýý çºâõºí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëààð õÿçãààðëàãäàõã¿é, ìºí õºðºí㺠îðóóëæ áóé òàëä òºñëèéã òàíèëöóóëàõ áîëîí
òºñëèéí ¿ð àøèã, ¿ð ä¿íã ¿íýëñíèé äàðààãààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëàãàä çîðèóëñàí òàéëàí ãàðãàõ, òºñëèéí ¿ð ä¿íã îëîí íèéòýä ò¿ãýýõ çîðèëãîîð õýâëýí íèéòëýõ øààðäëàãà ãàðäàã. Òàéëàí áè÷èõäýý åðºíõèé㺺ñ íàðèéí ðóó áè÷èõ íü õàìãèéí ñàéí àðãàä òîîöîãääîã. Íýã ¿ãýýð õýëýõýä òºñ뺺 äýëãýðýíã¿é áè÷íý ãýñýí ¿ã þì. Òºñºëä òàéëàíãèéí ñóóðü á¿òöèéã ãàðãàñàí áàéäàã. Øèíæëýõ óõààíû ºã¿¿ëëèéí õóâüä òºñºë ººðºº ¿íäýñëýë áîëîí óäèðòãàë áîëæ ºãäºã. Òàéëàí áè÷èã÷èéí õóâüä òºñºë òàéëàíãèéí ãîë á¿òöèéã òîäîðõîéëæ ºãäºã áà òºñëèéí õýðýãæèëò, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð òàéëàíäàà íàðèéâ÷ëàí îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Òàéëàíã áîëîâñðóóëàõàä ãàãöõ¿¿ ¿ð ä¿í, ¿íýëãýý, ñàíàë çºâëºìæèéí õýñã¿¿ä ë øèíýýð íýìýãäýæ îðíî. Ýäãýýð íü á¿ãä ººð õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîòîé, çºâ õóâààðèëàëò äýñ äàðààëàëòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òºñëèéã õýâëýëèéí íèéòëýë, ºã¿¿ëýë áîëãîí áîëîâñðóóëæ áîëîõ þì. Õýðýâ òºñºë òîäîðõîé ñóäàëãààíû òàëààð õèéãäñýí áîë õýâëýëèéí íèéòëýë, ºã¿¿ëýë íü õî¸ð àðãààð òîäîðõîéëîãäîæ áîëíî. Çàðèì òîõèîëäîëä òºñëèéí îíîë áàðèìòûí ¿íýëãýýã àøèãëàí íèéòëýë, ºã¿¿ëëèéã áîëîâñðóóëæ áîëäîã. Ýíý íü ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé, ñàéí áàðèìòæóóëñàí ìýäýý ìýäýýëýë áîëæ ºãäºã. Èéì íèéòëýëèéí ãîë çîðèëãî íü çàäãàé áóòàðõàé ìýäýýëëèéã òîéìëîí òàíèëöóóëàõ, òóõàéí ñóäàëæ áóé ç¿éëèéí òàëààðõ äóòàãäàæ áóé ìýäëýã, ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, èíãýñíýýð öààøèä øààðäëàãàòàé øèíý ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë áîëæ ºãäºã. Ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë¿¿ä èéì òºðëèéí íèéòëýëä äóðòàé áàéäàã áºãººä ¿¿íèéã áè÷èõ íü íýëýýä õýö¿¿, öàã õóãàöàà øààðäñàí àæèë áàéäàã áà îíîë ñóäàëãààíû àæëûí òîéìûã óëàì íàðèéí õèéõ øààðäëàãûã áèé áîëãîäîã. Òºñºë äóóññàíû äàðààãààð ýíýõ¿¿ íèéòëýë íü òºñëèéí ¿ð ä¿íã õýâëýõýä ÷èãë¿¿ëýã÷ áîëæ ºãºõ þì. Èéì òîõèîëäîëä, ìàø ñàéí óäèðòãàë õýñýãòýé, îíîë, áàðèìòûí ¿íýëãýý, àðãà ç¿éí (øèíæëýõ óõààíû íèéòëýë¿¿äýä) òàëààð íýëýýä íàðèéâ÷ëàí îðóóëâàë çîõèìæòîé. Õýäèéãýýð òºñºëä òóñãàñàí ýäãýýð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü òàéëàíã á¿ðýí îðëîæ ÷àäàõã¿é÷ òàéëàíãèéí àíõíû òºñºë áîëæ ºãºõ íü ãàðöààã¿é. Ýöýñò íü õýëýõýä òºñëèéí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæèæ äóóñàõàä ¿ð ä¿í, õýëýëö¿¿ëýã, ä¿ãíýëò, çºâëºìæ íýìýãäýæ îðîîä æèíõýíý òàéëàí áè÷èãäýæ äóóñíà.
Òºñºë áè÷èõ ¿éë ÿâö
Òºñºë áè÷èõ íü ñàíàë áîëãîæ áóé òºñºë áîëîí àæëûí òºëºâëºãººã òàéëáàðëàñàí áè÷èã áèø, õàðèí òºñëèéí òàëààðõ õýí íýãíèé ñàíàë áîäëûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ íàðèéí òºâºãòýé ¿éë ÿâö þì. Õýí íýãíèé òºñëèéí òàëààðõ ñàíàë áîäîë íü îëîí òàëòàé, íýëýýä òºâºãòýé áàéäàã. Òºñºë áè÷èõäýý áè÷èæ áóé õ¿í îëîí ñàíàë áîäëûí ñ¿ëæýýíýýñ ñàíàë áîäëîî íýýõ ò¿¿íèéãýý ¿ã áîëãîí èëýðõèéëýõ ¸ñòîé áîëäîã. Ýíý íü åð人 ÷ õÿëáàð àæèë áèø þì. Ó÷èð íü ìàòåðèàëëàã áóñ ñàíàë áîäëîî õ¿í ìàòåðèàëëàã ¿ãñýýð èëýðõèéëýõ õýðýãòýé áîëäîã. Òºñºë ñàéí áîëîâñðóóëàõûí òóëä äàäëàãà, òóðøëàãà õýðýãòýé. Òºñºë áîëîâñðóóëàõ öîðûí ãàíö çºâ àðãà ãýæ áàéäàãã¿é. Ãýõäýý ñàéí òºñºë áè÷èæ áîëîâñðóóëàõ çàðèì íýã àðãà òåõíèê ãýæ ìýäýýæ áàéäàã. Õ¿í áîëãîíä íèéöýõ òºñºë áè÷èõ àðãà áàéõã¿é. Òèéìýýñ çºâõºí ïðàêòèê àæèëëàãààíûõàà òóðøëàãààñ òºñºë áè÷èõ ÷àäâàðûã ýçýìøèæ áîëíî. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ òýìäýãëýë, òºëºâëºãºº, òîâ÷ëîë çýðãèéã ººðèéí óäèðäàìæ áîëãîí àæèëëàäàã áîë çàðèì õýñýã íü ¿¿íèéã õýò òºâºãòýé ãýæ ¿çäýã. Òýä ººðèéí ñàíààãàà øóóä êîìïüþòåðò øèâæ áóóëãàõ ìàÿãààð àæèëëàäàã. ßìàð÷ áàéëàà ãýñýí òºñºë íü òîäîðõîé íàðèéí á¿òýöòýé, èäýâõè ç¿òãýë, àíõààðàë øààðäñàí àæèë þì. Ëåôôåðò (1978: 9) õ¿ì¿¿ñ òºñëèéã áè÷èõäýý èõ ººð ººðººð õàíääàã ãýñýí áàéäàã. Ýíý íü òýäíèé ¿çýë áîäîë, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, òºëºâëºõ ÷àäâàð ìºí ìýðãýæèë áîëîâñðîëûí îíöëîã, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé òºñëèéí àñóóäëûí òàëààðõ áîäîë ñàíàà çýðãýýñ õàìààð÷ áàéäàã íü îéëãîìæòîé. Çàðèì íü òºñëèéã äåäóêòèâ àðãà çàìàà𠺺ðººð õýëáýë åðºíõèé ñàíàà, îéëãîëò, óõàãäàõóóí, çîðèëãîîñ ýõýëäýã. Òýä åðºíõèé㺺ñ íàðèéí ðóó ãýñýí ÷èãëýëýýð ÿâäàã. Ýíý íü ãîëäóó ¿éë÷èëãýý ýñâýë òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéí øèíæ ÷àíàð áàéäàã. Òóõàéëáàë, õýí íýãýí ñóðãóóëèéí ºäðèéí õîîëíû òýæýýëëýã ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ òºñºë áîëîâñðóóëàõ ãýæ áýëòãýæ áàéãàà ãýæ áîäú¸. ¯¿íèé äàðààãààð òýðýýð ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ñàéí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ, ìºí ºìíºõ òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéã àâ÷ ¿çíý. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ èíäóêòèâ õàíäëàãàòàé áàéäàã. Òýä òºñëèéí íýëýýä íàðèéí àñóóäëààñ ýõýëäýã (æèøýý íü çàõ çýýëýýð äàìæóóëàí À âèòàìèíààð áàÿëàã õîîë õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëòèéã äýìæèõ) áºãººä ¿¿íèéãýý èë¿¿ åðºíõèé òºëºâëºãºº ýñâýë çîðèëîãûí áàãö áîëãîí ºðãºæ¿¿ëäýã þì. Ãîë òºëºâ ñóäàëãààíû òºñë¿¿ä èéì õýëáýðèéí áàéäàã. Ãýõäýý çàðèì íýãýí ººð òîõèîëäîë áàéõûã ¿¿íä ¿ã¿éñãýõã¿é. Ýäãýýð õî¸ð õàíäëàãà íü áèå áèåíýý áàéíãà ¿ã¿éñãýæ áàéäàã. ãýâ÷ õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí åðºíõèé㺺ñ íàðèéí ðóó, íàðèéíààñ åðºíõèé ð¿¿ äàõèí äàõèí ýðãýæ áóöäàã. Ýíý íü
ÿëàíãóÿà òºñëèéã äàõèí õÿíàõ ¿åä, òýð äóíäàà õºòºëáºðèéí äèçàéíû øèíý ñàíàà áóþó îíöëîã àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ òîõèîëäîëä èõ ãàðäàã. Íüþìàí (1991: 485-486) òºñºë áè÷èõ ¿éë ÿâö íü íü ¿íäñýí ãóðâàí àëõìààñ á¿ðäýíý ãýäãèéã òýìäýãëýñýí áàéäàã. ¯¿íä: áè÷èõýýñ ºìíºõ, áè÷èõ (áóþó àæëûí õóâèëáàð) áîëîí äàõèí õÿíàõ ãýñýí ¿éë àæèëëàãààíóóä áàãòäàã. Ýäãýýð ãóðâàí àëõàì ººð ººð çîðèëãîòîé áàéõ áºãººä ã¿éöýòãýõ àðãà áàðèë íü ÷ ººð ººð áàéäàã. Áèä ýíý ãóðâàí àëõìûã äàðàà äàðààãèéí á¿ëýãò óëàì íàðèéâëàí àâ÷ ¿çýõ òóë ýíä çºâõºí òîâ÷õîí òàéëáàðëàÿ. Áè÷èõýýñ ºìíº - òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâö Òºñºë áîëîâñðóóëàõ ýõíèé øàò íü áè÷èõýýñ ºìíºõ àñóóäàë áºãººä àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâö þì. Ýíý íü òºñºë ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã, ìºí ñàéí òºñºë ÿìàð áàéõ ¸ñòîéã òîäîðõîéëîõ, îéëãîõ; ñàíààãàà òîäîòãîõ, õýðýãëýã÷ áîëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûã òîäîðõîéëîõ æóðìààð áè÷èæ ýõëýõ, îíîë, îíîë áàðèìòûí ¿íýëãýý õèéæ òýìäýãëýë õºòëºõ; öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã ýìõòãýõ, øèíæëýõ çýðýã àæëóóä áàãòààíà. Ãîë çîðèëãî íü òºñëèéã áè÷èæ ýõëýõýýñ ºìíº òºñëèéã îéëãîæ, ÷èãë¿¿ëæ, çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýõ ¿éë ÿâö þì. Èéíõ¿¿ òºñëèéã áè÷èõýýñ ºìíº òºñëèéí á¿òöèéã óðüä÷èëàí òºëºâëºñíººð ìàòåðèàë öóãëóóëàõ, ñàíàà áîäëîî ýìõòãýæ öýãöëýõ, òºñëèéí õýñã¿¿äèéí õîîðîíäûí óÿëäààã õàðàõàä òóñ äºõºìòýé áàéäàã. Ýíý íü òºñºë áîëîâñðóóëàõ íýëýýä ò¿ãýýìýë àðãà áºãººä ÿëàíãóÿà, òîì õýìæýýíèé, èõ ìýäýý ìàòåðèàë øààðäñàí òºñë¿¿äýä ºðãºí õýðýãëýãääýã. Òºñëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ººð íýã àðãà áîë àñóóëòûí ãàðâàëûí ìîä áàéãóóëàõ àðãà þì. Ìîäíû îðîéä ñóäàëãààíû ãîë àñóóëò ýñâýë òºñëèéí àíõààðàëä áàéõ ãîë àñóóäàë áàéðëàíà (Q1). Ýíýõ¿¿ ãîë àñóóäëûí äîð äýä àñóóäëóóä (Q1.1, Q1.2, Q1.3 . . .) áàéíà. Èéíõ¿¿ ýäãýýð àñóóëòóóäàä õàðèóëñíààð òºñºë áîëîâñðóóëàãäàæ áè÷èãäýõ þì. ̺í Óèëêèíñîí (1991:92) äèàãðàì çîõèîõ àðãûã ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã. Ýíý àðãà íü íàðèéí òºâºãòýé õîëáîî õàìààðëûã àâ÷ ¿çýæ áóé òºñë¿¿äýä íýí àøèãòàé. Òóõàéëáàë, õîîë õ¿íñíèé õîëáîãäîëòîé òºñë¿¿ä, áîëîâñðîë, õºäºº àæ àõóé, ýð¿¿ë
ìýíä, õºäººãèéí õºãæèë áîëîí ýêîëîãèéí õàðèëöàí õàìààðàë õîîë õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýýíä íºëººëæ áóé áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä øààðäëàãàòàé áîëæ áîëîõ þì. Äèàãðàì çîõèîõîä òºñëèéí ýëåìåíòóóä áîëîõ òóõàéí ñýäâèéí ºíººãèéí áàéäàë, ¿íäýñëýë, çîðèëãî, òààìàãëàë, ñóäàëãààíû àñóóëò, äèçàéí, àðãà ç¿é, îíîëûí áóþó çàð÷ìûí òîãòîëöîî ãýõ ìýòýýð á¿ëýãëýæ, á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàìààðëûã õàðóóëñàí ñóìóóäûã çóðàõ ¸ñòîé. Ìàãàäã¿é áè÷èõ ÿâöàä ñóìûã áàðèìòûí çàð÷ìûí òîãòîëöîîã íàðèéí õàðóóëàõóéö áîëòîë äàõèí äàõèí ººð÷ëºí çóðàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëíî. Òºñëèéí õýñýã á¿ðò òóñ òóñä íü äèàãðàì çóðàõ íü ç¿éòýé. Èéì äèàãðàì íü òºñëèéí á¿òöèéí òºëºâëºãººã ìºðäºõººñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéæ áîëîõ þì. Äèàãðàìûã äýýð äóðäñàí àñóóëòûí ãàðâàëûí ìîä áàéäëààð òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé áîë áè÷ãèéí õýëáýðò îðóóëàõàä èë¿¿ õÿëáàð áàéõ áîëíî. Áè÷èõ ¿éë ÿâö íü íýãòãýõ ¿éë ÿâö áîëîõ íü Áè÷èõ ¿éë ÿâöàä ºìíºõ øàòàíä öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã òºñëèéí õýëáýðò îðóóëàõ, íýãòãýõ, ñàíààã öààñàí äýýð áóóëãàõ çýðýã àæëóóä áàãòààíà. Òºñëèéí á¿ëýã òóñ á¿ðò õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã óÿëäàà õîëáîî á¿õèé òîäîðõîé ¿íäýñëýëòýé, ñîíèðõîë òàòàõóéö ÿðèëöëàãà, ìýòãýëöýýí áîëãîí õóâèðãàõ áà èíãýõäýý åðºíõèé㺺ñ íàðèéâ÷èëñàí áàéäàë ðóó ÷èãëýñýí áàéõ íü ÷óõàë.
Çàðèì õ¿ì¿¿ñ áè÷èõ ¿éë ÿâöûã ¿ã ¿ñãèéí áîëîí ä¿ðìèéí àëäààã ¿ë òîîí
çºâõºí ººðèéí ñàíàà áîäëîî øóóä áóóëãàí áè÷èõèéã çîðüäîã. Èíãýõäýý òýä
òîäîðõîé óäèðäàìæ àøèãëàæ, ýñâýë òîäîðõîé òºëºâëºãººíèé äàãóó àæèëëàäàã
áàéæ áîëîõ þì. Ýíý àðãà íü ººðèéí ñàíàà áîëîí òîî ìýäýý, ìàòåðèàëóóäûã
ñèñòåìòýé íýãòãýõýä ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Ñóäëàà÷ á¿ð ººð ººðèéí àðãà áàðèëòàé
áàéäàã áîëîâ÷ òýäíèé ýöñèéí çîðèëãî áîë ñàíààãàà öààñàí äýýð áóóëãàõ ÿâäàë
þì. Ãýõäýý òà á¿õýí ýíý àæëûã õýí íýãíýýð øàëãóóëæ, ø¿¿ëã¿¿ëýõ çîðèëãîòîé
áè÷èæ áàéãààãàà ÿìàãò ñàíàæ áàéõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë òà ýíýõ¿¿ òºñ뺺
òºñºë øàëãàðóóëàã÷èä òàíèëöóóëàõ áîëíî.
Õÿíàí òîõèîëäóóëàõ áóþó ¿íýëãýý ºãºõ
Ýíý íü òºñ뺺 äàõèí ýðãýí õàðæ ñàéæðóóëàõ, ¿ã ¿ñãèéí áîëîí ä¿ðìèéí
àëäààã õÿíàõ, ò¿¿í÷ëýí ñàíààãàà õýð òîäîðõîé, îíîâ÷òîé ãàðãàñàí, ñîíèðõîë
òàòàõóéö áîëæ ÷àäñàí ýñýõýý õÿíàõ ¿éë ÿâö þì. Ãîëäóó ñóäëàà÷èä òºñ뺺 õÿíàæ
øàëãàõäàà òýð äîð íü áóñ õýñýã õóãàöààíû äàðààãààð ýðãýí õàðäàã. ̺í áóñàä
ñóäëàà÷äààð õÿíóóëæ ¿çäýã. Ýíý íü åðºíõèé人 øàëãàðñàí àðãà þì.
Òºñºë ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö áîëîõ íü Õ¿ì¿¿ñ òºñºë áîëîâñðóóëàõûã áè÷èõ ¿éë ÿâö ãýæ ¿çäýã áîë áèä ¿¿íèéã ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö ãýæ ¿çäýã. Ãýâ÷ òºñºë áîëîâñðóóëàõ íü áè÷èõ áîëîí ñóäëàõ ¿éë ÿâöûã àëü àëèéã íü áàãòààäàã. Ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö íü äîëîîí ¿å øàòààñ á¿ðääýã (Íüþìàí 1991; Ñâåöðåíè, Àòòèã 1993). ¯¿íä: 1. Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ; 2. Îíîë áóþó ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä ñóäàëãààíû ñàíààã ÷èãë¿¿ëýõ; 3. Ñóäàëãààíû äèçàéíûã áîëîâñðóóëàõ; 4. Ìýäýýëýë öóãëóóëæ, á¿ðòãýõ; 5. Ìýäýýëëèéã øèíæëýõ; 6. ¯ð ä¿íã òàéëáàðëàæ, ä¿ãíýõ; 7. Òàéëàãíàõ, áóñäàä ò¿ãýýõ. Õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí òºñºë áè÷èõèéã ýõíèé ãóðâàí ¿å øàòòàé õîëáîæ îéëãîäîã. Ãýõäýý ïðàêòèê äýýð òºñëèéí òºð뺺ñ ¿ë õàìààðàí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, ñóäëàõäàà òºñºë áîëîâñðóóëàã÷ ýäãýýð á¿õ øàòûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Îäîî ¿å øàò òóñ á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çüå. Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ Ñóäàëãààíû ñýäâýý òîäîðõîéëîõ íü ñóäàëãààíû ìºí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ýõíèé øàò áîëäîã. ¯¿íä øèíý ñàíàà ãàðãàõ ìºí àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ çýðýã áàãòààíà. Òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýäýã íü ìýäëýã äóòàãäàæ áóé ýñâýë ñàíàë çºðºë人íòýé áàéãàà ñóäàëãààíû åðºíõèé ÷èãëýëèéã õýëíý. Òóõàéëáàë, ÿäóóðàë, ãýìò õýðýã, ÄÎÕ ãýõ ìýò. Èéíõ¿¿ òóëãàìäñàí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, äýâø¿¿ëýõ õýä õýäýí àðãà çàì áàéäàã áà ýíý òàëààð äàðààãèéí á¿ëýãò òîäîðõîé àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Ãýñýí õýäèé ÷àñóóäëûã äýâø¿¿ëýõýä ººðèéí ñîíèðõîë, àñóóäëûí à÷ õîëáîãäîë, áîëîìæ, îíöëîã çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ õýðýãòýé áîëäîã.
Àñóóäëûã ÷èãë¿¿ëýõ
Òóëãàìäñàí àñóóäàë íü ãîë òºëºâ ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä õýò ºðãºí õ¿ðýýòýé áàéäàã. Æèøýýëáýë, ãýð á¿ë òºëºâëºëò íü õ¿í á¿õíèé ìýäýõ ñóäëàõ øààðäëàãàòàé íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áèëýý. Ãýõäýý ýíý àñóóäëûã íýã ñóäàëãààíû àæëààð ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí á¿õèé ë àñóóäëóóäòàé õîëáîí àâ÷ ¿çýæ ÷àäàõã¿é íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé. Èéìýýñ ñóäëàà÷ àñóóäëûã èë¿¿ íàðèéí, òîäîðõîé ººðººð õýëáýë, ãîë àñóóäëûã ÷èãë¿¿ëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé. Æèøýý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí æèðýìñëýëòýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéí õýðýãëýõ øèéäâýðò íèéãìèéí ñ¿ëæýý õýðõýí íºëººëäºã âý ãýõ ìýòýýð. Ò¿¿í÷ëýí àñóóäëûí õýðýãöýýã ñóäàëñíààð òîäîðõîéëæ áîëíî. ßìàð÷ áàéñàí øèéäâýðëýæ áîëîõóéö, ìºí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõóéö àñóóäëûã õºòºëáºðèéã ñàíàë áîëãîæ äýâø¿¿ëýõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Àñóóäëûã äýâø¿¿ëýõäýý òóõàéí òºñëèéí ¿ð ä¿íãèéí íºëººëëèéã àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë. ªºðººð õýëáýë, ¿ð íºëºº, ºãººæ ñàéòàé áàéõ íü õýðýãòýé. Òóëãàìäñàí àñóóäëûí òàëààð èë¿¿ã ìýäýæ, óëàì íàðèéí, òîäîðõîé áîëãîõ çîðèëãîîð èõýíõ ñóäëàà÷èä òóõàéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé íîì, ñóäàëãààíû àæëóóäûã ñóäëàæ, ìºí ¿¿íèé çýðýãöýý ýíý àñóóäëààð ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñòýé çºâëºëäºæ, ÿðèëöäàã. Èíãýõäýý íýã òàëààð ñóäëàà÷ ìýäëýãýý çóçààòãàõ, íºãºº òàëààð îíîëûí ÿìàð íýãýí õîëáîîã èëð¿¿ëæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, ñóäëàà÷ èæèë òºñòýé àñóóäàë áóñàä óëñ îðîí, îð÷èíä õýðõýí èëýð÷ áàéäàã, ýñâýë òºñºë òóõàéí íýã îíîëûã áàòëàõ óó ¿ã¿é þó ãýñýí áàéäëààð òóñãàæ àâ÷ áîëîõ þì. Õàìãèéí åðºíõèé áàéäëààð îíîë ãýäãèéã àëèâàà ç¿éëèéã òàéëáàðëàõ, óðüä÷èëàí òîîöîõ ýñâýë îéëãîëòûã áèé áîëãîõ çîðèëãîòîé õàðèëöàí õîëáîî õàìààðàë á¿õèé ñàíàë, îéëãîëò, òàíèí ìýäýõ¿éí ñèñòåì ãýæ õýëæ áîëíî. Îíîë íü àñóóäëûã ÷óõàì ÿìàð õ¿ðýýíä ñóäëàõ âý ãýäãèéã øèéäâýðëýõýä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ̺í îíîë íü ñóäëàà÷äûí ñóäëàõ ãýæ áóé àñóóäëûí åðºíõèé ä¿ð çóðãèéã õàðóóëàõ áà ìýäýýæ ¿¿íä òóõàéí àñóóäëûã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí ¿ð äàãàâàð çýðýã íü á¿ãä áàãòñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ñóäëàà÷ çºâõºí ñàëàíãèä ìîäíóóä áóñ á¿õýë îéã õàðàõ áîëîìæòîé áîëæ áàéíà ãýæ ç¿éðë¿¿ëýí õýëæ áîëîõ þì.Òºñºë áîëîí ñóäàëãààíû äèçàéí Òºñëèéí àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñíû äàðàà ñóäàëãààã ýñâýë ñóäàëãààíû òºñëèéã ÿìàð äèçàéíòàé áàéõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ øààðäëàãà áèé áîëíî. ¯¿íèé òóëä íýí òýðã¿¿í òºðëèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàà òîäîðõîéëîõ ãýõ ìýò àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä àíõààðëàà õàíäóóëíà. Äàðàà íü äèçàéíû àñóóäëûã øèéäâýðëýíý. Ñóäàëãààíû òºñëèéí õóâüä ãýâýë ýíý õýñýãò ò¿¿âýðëýëò, ñóäàëãààíû àðãûã ñîíãîõ, ìºí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà õýðýãñëèéã òîäîðõîéëîõ çýðýã àñóóäëóóä áàãòàíà. Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ á¿ðòãýõ Òºñëèéí òàëààðõ àíõäàã÷ àñóóäëóóä øèéäâýðëýãäñýíèé äàðàà òºñëèéí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõ, òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëíî. Èíãýõäýý òóõàéí àñóóäëûí ¿íäýñëýëèéã èë¿¿ òîäîðõîé ãàðãàæ èðýõèéí òóëä îíîëûí áîëîí çàð÷ìûí îéëãîëòûí òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëàõàä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä, ìýäýýëëèéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé íîì ñóðàõ áè÷èã, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë áîäîë, ¿çýë áàðèìòëàë, ºìíº íü õýðýãæèæ áàéñàí áîëîí îäîî õýðýãæèæ áàéãàà èæèë òºñòýé òºñë¿¿äèéí ñóë òàë ãýõ ìýò îíîëûí áîëîí ïðàêòèê õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íã òóñãàñàí ìýäýýëë¿¿ä îðíî. Ìýäýýëëèéã á¿ðòãýõ ãýäýãò öóãëóóëñàí ìýäýýëëýý ñóäëàæ, òýìäýãëýë õºòëºõ ýñâýë êîìïüþòåðèéí ôàéë áîëãîí õàäãàëàõ ¿éë ÿâöûã õýëíý. ¯¿íèéã øèíæèëãýý õèéõýä íýëýýä ºðãºí àøèãëàäàã. Ìýäýýëëèéí øèíæèëãýý Àñóóäëûã äýâø¿¿ëýõäýý íýí ÿëàíãóÿà àñóóäëûí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõäàà öàã õóãàöàà áîëîí çàð÷ìûí õóâüä õýð ºðãºí õ¿ðýýã õàìðàõàà òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé. Ñóäëàà÷èéí õóâüä îëîí òîîíû íîì, ñóäàëãààíààñ ãàðãàñàí ¿íäýñëýë íü çºâ ìýò ñàíàãäàõ áîëîâ÷ òóõàéí òîî ìýäýýëýë ãàðñàí öàã õóãàöàà, õàìðàãäàëò, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë, ¿ð ä¿íãèéí íàéäâàðòàé áàéäàë, òàéëáàð õýð ¿íýí çºâ
õèéãäñýí, ìºí òóõàéí òºñëèéí àñóóäàëòàé õýð çýðýã óÿëäàæ áàéãàà òàëààð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ õýðýãòýé. ¯ð ä¿íã òàéëáàðëàõ, ä¿ãíýõ Ìýäýýæ öóãëóóëñàí ìýäýý áàðèìò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä áàÿëàã áîëîâ÷, ýíý íü á¿ãäèéã òºñºë人 òóñãàæ îðóóëíà ãýñýí ¿ã áèø. Òèéìýýñ á¿õ ìýäýýëëýýñ õàìãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé, òºñëèéí àñóóäàëòàé õàìãèéí èõ õîëáîî õàìààðàëòàéã íü ñîíãîæ, ò¿¿íèéãýý ñóäëàõ ãýæ áóé àñóóäàëòàéãàà õîëáîí øèíæèëæ áè÷èõ, ä¿ãíýëò õèéõ íü àñóóäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äýä õýðõýí õ¿ðýõýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Òàéëàãíàõ, ò¿ãýýõ Äàðààãèéí õèéãäýõ àæèë áîë á¿õ ìýäýýëëèéã ñóäëààä ãàðãàñàí ÷èãëýëèéíõýý äàãóó òîäîðõîéëñîí õýðýãöýýãýý ÷óõàìõ¿¿ ÿàãààä çàéëøã¿é áîëîõ, ÿàãààä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã çàéëøã¿é àâàõ ¸ñòîé âý ãýñýí ¿íäýñëýë áîëãîí õóâèðãàõ ÿâäàë þì. Èíãýñíèéõýý äàðàà òºñºë ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë, çîðèëãî, òààìàãëàë ýñâýë àñóóëò (øààðäëàãàòàé áîë), òºñëèéí äèçàéí, àæëûí òºëºâëºãºº, òºñºâ çýðãèéã îðóóëíà. Ýäãýýðèéã áè÷èõäýý õàìãèéí ãîë íü õýíä çîðèóëæ áè÷èæ áàéãààãàà áàéíãà ñàíàæ áàéõ, òóõàéëáàë ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí øààðäëàãàä õýðõýí íèéöýõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã þì. Ýíä íýã ç¿éëèéã ÷óõàë÷ëàí ñàíóóëàõàä äýýð äóðäñàí äîëîîí ¿å øàò ìààíü ìº÷ëºã õýëáýðòýé ìºí äàâòàãääàã îíöëîãòîé. Àíõ òºñºë áè÷èõýä ýäãýýð ¿å øàòóóäûã çàéëøã¿é äàìæäàã. ̺í òºñºë õýðýãæèõ ¿åä ýíý àæèë äàõèí äàâòàãäàí õèéãäýæ áàéæ õýðýãæäýã. Òºñëèéí ýöñèéí ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí áè÷èõ ¿åä ýíý ¿éë ÿâö ìºí ë äàâòàãääàã. Èéíõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿éë ÿâö áîëîõûíõàà õóâüä òºñë¿¿äèéí õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ øàëãóóð íü õàìãèéí ýíãèéí áºãººä ñóäàëãààíû òºðºë ë áàéõ þì. Òóõàéëáàë, ëàáîðàòîðèéí àæèë, òóðøèëòûí ñóäàëãàà ýñâýë îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí õºòºëáºð ãýõ ìýò. ͺ㺺òýéã¿¿ð ñóäàëãààíû òºñºë íü áàðèìòûí ñóäàëãàà áîëíî. Áàðèìòûí ñóäàëãààã îíîë, áàðèìòûí ¿íýëãýý ãýæ ÷ îéëãîæ áîëíî.
Áàðèìòûí ñóäàëãààíä õ¿íèé çàí ¿éëèéí òàëààðõ áè÷èãäñýí íîì, áàðèìò, ìàòåðèàëóóä, ìºí àëáàí ¸ñíû ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä áîëîõ òîîëëîãî, ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, ýìíýëýãèéí á¿ðòãýë, îëîí íèéòèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí öóãëóóëñàí áàðèìò ìàòåðèàë, ò¿¿í÷ëýí õóâèéí ÷àíàðòàé áè÷èã áàðèìò áîëîõ õ¿ì¿¿ñèéí ºäðèéí òýìäýãëýë, çàõèäàë, íàìòàð, ò¿¿í÷ëýí ìýðãýæëèéí áàðèìò òóõàéëáàë, ýðäýìòäèéí õýâëýëä íèéòë¿¿ëñýí íèéòëýë, ºã¿¿ëë¿¿ä îðíî. Áàðèìòûí ñóäàëãàà íü äàíãààðàà ñóäàëãààíû òºñºë áîëæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí áàðèìòûí ñóäàëãààã ñóäàëãàà áóþó ñóäàëãààíû òºñëèéí äèçàéíûã áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ þì. Ñóäëàà÷èä ÿìàð íýãýí ñóäàëãààíû àæëûã õèéõäýý þóíû ò¿ð¿¿íä íîì, ýðäìèéí àæèë, ñýòã¿¿ëèéí íèéòëýëýýñ àâàõóóëààä çàñãèéí ãàçðûí áàðèìò áè÷èã, öàãäààãèéí ãàçðûí òàéëàí, õóðëûí ìàòåðèàë ãýõ ìýò îëîí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ øèíæèëäýã. Ýíý òîõèîëäîëä áàðèìòûí ñóäàëãàà íü öàã çàâ, õºðºí㺠õýìíýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãîë çîðèëãî íü áàéãàà ìýäýýëëèéã àëü áîëîõ á¿ðýí ã¿éöýä øèíæëýõ, óëìààð îäîî ìýäýõ øààðäëàãàòàé ñóäàëãààíû àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. Ýöýñò íü õýëýõýä, òºñºë áîëîâñðóóëàõ íü áè÷èõ ¿éë ÿâöûã ñóäàëãààíû ¿éë ÿâöòàé õîñëóóëàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã õýð çýðýã ÷àíàðòàé õèéñíýýñ òºñëèéí ÷àíàð øóóä õàìààðíà.
Ñàéí òºñëèéí øèíæ ÷àíàð
Ýíýõ¿¿ õýñãèéí ãîë ñàíààã òîâ÷îîð èëýðõèéëáýë: òºñºë áîëîâñðóóëàõ íü íýã òàëààñàà óðëàã íºãºº òàëààñàà òåõíèê ¿éë àæèëëàãàà þì. ªºðèéí ñàíààã õýð óðàí èëòãýæ, èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéãààãààñ òºñºë áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí áîëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí àíõààðëûã òàòàõ ýñýõ íü õàìààðíà. ¯¿íèéã áàéøèí áàðèõòàé ÷ ç¿éðë¿¿ëæ áîëîõ þì. Õàäààñ á¿ð áàðèìò ýñâýë ñàíàà ãýñýí ¿ã. Ýäãýýðèéã "áàíçàíä" áóþó ºã¿¿ëáýðò îðóóëíà. Áàíçíààñ õàíà áóþó òºñëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä á¿ðäýíý. Ýäãýýð áýðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä áàéøèí áóþó òºñºë ìààíü þì. Áàéøèíä õ¿íèé àíõààðëûã õàíäóóëàõ çîðèëãîîð áóäàã÷èí áóääàã áîë òºñëèéí õóâüä ñàéí ¿íäýñëýë ò¿¿íèé ÷èìýã áîëîõ ¸ñòîé. Ñàéí òºñºë ãýäýã íü äàðààõ ãóðâàí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà:1. ×óõàìõ¿¿ þóíû òàëààð ºã¿¿ëæ áàéíà âý. Ýíä òºñëèéí ñýäýâ ýñâýë ñóäàëãààíû àñóóëòóóä öàã ¿å îëñîí ýñýõ. Ìºí ¿íäýñíèé, áàéãóóëëàãûí ýñâýë ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èéí, ò¿¿í÷ëýí ñóäëàà÷èéí ººðèéí ñîíðèõîëä õàðèó ºãºõ áîëîìæòîé ýñýõ; 2. Õýðõýí ºã¿¿ëæ áàéãàà. Àñóóäëûã äýâø¿¿ëýõ áîëîí àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëæ ÷àäàõóéö ¿íäýñëýë ñàéòàé áîëñîí ýñýõ. Òºñºë áîäèò, õýìæèãäýõ¿éö çîðèëãîòîé áàéãàà ýñýõ. Àñóóäëûã øèíæëýõýä òºñºëä òóñãàñàí ñóäàëãààíû ýñâýë õºòºëáºðèéí äèçàéí, àðãà ç¿é òîõèðîìæòîé ýñýõ; 3. ªã¿¿ëæ áóé àðãà. Òºñëèéí ÷èãëýë çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéí áîëñîí ýñýõ. Øèíæëýõ óõààíû áîëîí òåõíèêèéí ¿íäýñëýë ñàéòàé áîëñîí ýñýõ. Òºñºë íü ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä áàéãàà ýñýõ. Òýãýõýýð òºñëèéã çºâõºí áîëîâñðóóëàã÷ ¿íýëäýãã¿é òºñëèéã ìàø îëîí õ¿í ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Òèéìýýñ ÷ äýýðõ àñóóëòóóä íü íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õýäèéãýýð îëîí õ¿íèé ñàíààã îëîí øàëãóóðò íèéö¿¿ëýõ õýö¿¿ áàéäàã áîëîâ÷ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ýý îíîâ÷òîé ñîíãîñîí, ìºí äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí íºõöºëä òºñºë “Ñàéí” ãýæ ¿íýëýãäýõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé. 1. Òºñºë íü ÷óõàë øààðäàãäàæ áóé ýðýëò õýðýãöýýíä òóëãóóðëàñàí ñóäàëãààíû àñóóëò, àñóóëòóóäûí óÿëäàà õîëáîî, õàìààðëûã öîãö áàéäàëä àíõààðëàà õàíäóóëñàí áàéõ; 2. Òºñºë íü áàéãàà ìýäëýã, ìýäýýëýëä òóëãóóðëàñàí, äýâøèëòòýé øèíýëýã ìýäëýã, ìýäýýëëèéã õàðóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ; 3. òóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé íèéãìèéí ãîë ãîë àñóóäëóóäûã áàðèìòæóóëñàí áà àõèñàí ò¿âøíèé ñóäàëãàà, õºòºëáºðèéã øèéäâýðëýõ àìëàëòûã òóñãàñàí áàéõ; 4. Òºñºë áè÷èõýä øààðäàãääàã ñòàíäàðò, çààâðûã á¿ðýí õàíãàñàí, áè÷èëò ñàéòàé, îéëãîõîä õÿëáàð, çîðèëãî òîäîðõîé áàéõ; 5. Á¿õèé ë ¿éë ÿâö, àðãà ç¿éã íàðèéí òóñãàñàí áàéõ áà àñóóëòàíä õàðèóëàõàä ýñâýë õýðýãöýý øààðäëàãûã áàðàãäóóëàõ òîõèðîìæòîé àðãà òåõíèêèéã àøèãëàñàí áàéõ; 6. ¯ð ä¿íã ò¿ãýýõ ìºí òºñºë ººðèéí çîðèëãîäîî õ¿ðñýí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ ¿íýëãýýíèé òºëºâëºãººòýé áàéõ; 7. Òºñºë íü áîäèòîé, äèçàéí, òºëºâëºëò, ìåíåæìåíò ñàéòàé áàéõ;
8. Òºñ⺺ áîäèòîé òîîöîîëñîí, ìºí àæëûí òºëºâëºãººòýé áàéõ; 9. Ñóäëàà÷ áîëîí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà òºñëèéã ÷àíàðòàé õýðýãæ¿¿ëýõ äàäëàãà òóðøëàãàòàé ãýäãýý õàðóóëñàí áàéõ; 10. Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí øààðäëàãà, óäèðäàìæèéã òóñãàõ ÷àäâàðàà õàðóóëàõ. Ýäãýýð àðâàí ç¿éë íü òºñëèéí äèçàéíûã áîëîâñðóóëàõ, áè÷èõ áîëîí ¿íýëýõýä óäèðäàìæ áîëîõ áºãººä äàðàà äàðààãèéíõàà á¿ëã¿¿äýä èë¿¿ íàðèéí òóñãàãäàõ áîëíî.
