INICIOS E CONSOLIDADICÓN DO RÉXIME LBERAL
Selección documental a partir da realizada por Xosé Alfeirán, Ana Brea e Ana Romero
ÍNDICE
1. Carlos IV xustifica a presenza das tropas francesas 2. A abdicación de Carlos IV
3. O Dous de Maio de 1808 4. As promesas de Napoleón
5. As Xuntas de Goberno asumen a soberanía e organizan a resistencia 6. As razóns dos afrancesados
7. As razóns dun patriota 8. A soidade dun rei 9. A loita das guerrillas
10. A invasión francesa en Cee
11. Os horrores da guerra contra os franceses 12. As mulleres na guerra contra os franceses 13. A Xunta Suprema convoca a Cortes
14. A forma da monarquía
15. O liberalismo das Cortes de Cádiz
16. A Coruña celebra e xura a Constitución de 1812 17. Decretos das Cortes de Cádiz
18. A crítica ao poder señorial en Galicia 19. Independencia e guerra en América
20. Napoleón devolve a Coroa española a Fernando VII 21. O exército saúda o regreso de Fernando VII
22. A supresión da Constitución de Cádiz 23. A reacción restauradora
24. Medidas restauradores do sistema absolutista 25. O pronunciamento de Riego
26. O triunfo dos revolucionarios na Coruña en 1820 27. A independencia de México
28. Intervención da Santa Alianza en España
29. Chamamentos dos absolutistas a favor de Fernando VII, prisioneiro da Constitución 30. Os 100.000 fillos de San Luís
31. Temores dos realistas puros
32. O inicio do carlismo. Manifesto de Abrantes 33. Os valores carlistas
34. Chamada á defensa dos ideais carlistas 35. A revolución de 1835 na Coruña 36. As queixas dos cataláns
37. Revolución e barbarie
38. A crueldade da guerra carlista
39. O debate sobre os dereitos políticos das masas 40. O pensamento liberal conservador
41. As propostas moderadas 42. Obxectivos de Solís
43. O programa liberal progresista 44. O programa do partido democrático
45. A defensa da república fronte á monarquía 46. A defensa do federalismo e da república
47. As corruptelas electorais no reinado de Sabela II 48. Os problemas matrimoniais de Sabela II
49. A corte dos milagres
50. Estado confesional: o Concordato de 1851
51. Unha xornada revolucionaria en Madrid en 1854 52. Automutilacións para evitar o servizo militar 53. Unión das forzas revolucionarias contra Sabela II
54. As proclamas obreiras en vésperas da revolución de 1868 55. A revolución día a día
56. O clero debe limitarse á misión relixiosa 57. Moderados, progresistas e demócratas 58. O nacemento da peseta
59. O concepto de república e as súas leis 60. O pacto federal galaico-asturiano
61. Fragmentación política durante o reinado de Amadeo I 62. Bases para a proclamación da República federal española 63. A proclamación da Primeira República
64. A Federación española 65. O Cantón de Cartaxena
1. Carlos IV xustifica a presenza das tropas francesas
O Tratado de Fontainebleau de 1807 autorizaba o paso do exército de Napoleón polo territorio español para conquistar Portugal. Os movementos de tropas francesas provocaron un crecente malestar na Corte e no pobo. Carlos IV tivo que atallar os rumores de invasión e de fuxida da familia real cara a América.
Amados vasalos: a vosa nobre axitación nestas circunstancias é unha nova testemuña que me asegura dos sentimentos de voso corazón; e eu, que como pai tenro vos amo, apresúrome a consolarvos na actual angustia que vos oprime. Respirade tranquilos: sabede que o exército do meu caro aliado o emperador dos franceses atravesa o meu reino con ideas de paz e de amizade. O seu obxectivo é trasladarse aos puntos que ameaza o risco dalgún desembarco do inimigo; e que a reunión dos corpos da miña garda [de Madrid a Aranxuez], nin ten o obxecto de defender a miña persoa nin acompañarme nunha viaxe que a malicia fíxovos supoñer como precisa. Rodeado da depurada lealdade dos meus vasalos amados, da que teño tan irrefragables probas, que podo temer eu? E cando a necesidade urxente o esixise, podería dubidar das forzas que os seus peitos xenerosos me ofrecerían? Non; esta urxencia non a verán os meus pobos. Españois: tranquilizade o voso espírito; conducídevos como ata aquí coas tropas do aliado do voso bo rei e veredes en breves días restablecerse a paz dos vosos corazóns e a min gozando o que o ceo me dispensa no seo da miña familia e do voso amor.
CARLOS IV. Comunicado [a don Pedro Ceballos, primeiro secretario de Estado e Despacho]. Aranxuez, 16-3-1808 [cast.]
2. A abdicación de Carlos IV
O motín que tivo lugar en Aranxuez en marzo de 1808, promovido polo príncipe Fernando e os seus partidarios, obrigou a Carlos IV a abdicar no seu fillo, Fernando, quen foi recoñecido como rei de España.
Como os achaques de que adoezo non me permiten soportar por máis tempo o grande peso do goberno dos meus reinos, e cómpre para reparar a miña saúde, gozar dun clima máis temperado e da tranquilidade da vida privada, determinei despois da máis seria deliberación, abdicar a miña coroa no meu herdeiro e moi caro fillo o príncipe de Asturias. Polo tanto é a miña vontade que sexa recoñecido e obedecido como rei e señor natural de todos os meus reinos e dominios.
CARLOS IV. Decreto de abdicación. 19-3-1808 [cast.]
3. O Dous de Maio de 1808
A presenza das tropas francesas en Madrid e a marcha forzada da familia real cara a Baiona, exaltaron os ánimos do pobo. A dura represión das tropas francesas para someter a revolta, provocaron a indignación e sublevación xeral contra os franceses en todo o territorio peninsular.
Soldados: A poboación de Madrid sublevouse, e chegou ata o asasinato. Sei que os bos españois xemeron por estas desordes; estou moi lonxe de mesturarvos con aqueles miserables que non desexan máis que o crime e a pillaxe. Pero o sangue francés foi derramado; clama pola vinganza. En consecuencia mando o seguinte: (...)
Art.II. Todos os que foron presos no alboroto e coas armas na man serán arcabuceados.
Art.III. A Xunta de Estado vai desarmar aos veciños de Madrid. Todos os habitantes e residentes, que despois da execución desta orde se encontrasen armados ou conservasen armas sen unha licenza especial, serán arcabuceados. (...)
Art.V. Todo lugar onde sexa asasinado un francés, será queimado. (...)
Art.VII. Os autores, vendedores e distribuidores de libelos impresos ou manuscritos, provocando á sedición, serán considerados como uns axentes de Inglaterra, e arcabuceados.
Xaquín MURAT. Orde do día. Madrid, 2-5-1808 [cast.]
É notorio que os franceses apostados nos arredores de Madrid e dentro da Corte tomaron a defensa sobre este pobo capital e as tropas españolas; como españois é necesario que morramos polo rei e a patria, armándonos contra uns pérfidos que baixo color de amizade e alianza queren impoñernos un pesado xugo, despois de apoderarse da augusta persoa do rei; procedamos, pois, a tomar as activas providencias para escarmentar tanta perfidia, acudindo ao socorro de Madrid e demais pobos e alentándonos, pois non hai forzas que prevalezan contra quen é leal e valente, como son os españois.
Andrés TORREJÓN - Simón HERNÁNDEZ. Bando da alcaldía. Móstoles, 2-5-1808 [cast.]
4. As promesas de Napoleón
As abdicacións de Baiona, facilitaron os proxectos de Napoleón sobre a península ibérica. Co obxectivo de conseguir partidarios e apoios, presentouse ante o pobo como o salvador e redentor, anunciando o seu desexo de mellorar e reformar as institucións.
Españois: despois dunha longa agonía, a vosa nación ía perecer. Vin os vosos males e vou remedialos (...). Os vosos príncipes cedéronme todos os seus dereitos á coroa das Españas; Eu non quero reinar nas vosas provincias; pero quero adquirir dereitos eternos do amor e do recoñecemento da vosa posteridade.
A vosa monarquía é vella: a miña misión diríxese a renovala; mellorarei as vosas institucións, e fareivos gozar dos beneficios dunha reforma sen que experimentedes quebrantos, desordes e convulsións. (...)
Depoñerei todos os meus dereitos, e colocarei a vosa gloriosa coroa na cabeza doutro (...) que concilie a santa e saudable autoridade do Soberano coas liberdades e privilexios do pobo.
Españois: acordádevos do que chegaron a ser os vosos pais, e mirade a que chegastes. Non é vosa a culpa, senón do mal goberno que vos rexía. Tende suma esperanza e confianza nas circunstancias actuais; pois eu quero que a miña memoria chegue ata os vosos últimos netos e que exclamen: É o rexenerador da nosa patria.
Napoleón BONAPARTE. Proclama. Baiona, 25-5-1808 [cast.]
5. As Xuntas de Goberno asumen a soberanía e organizan a resistencia
As sucesivas abdicacións de Fernando VII e Carlos IV a favor de Napoleón e deste no sei irmán Xosé Bonaparte, xunto coa invasión das tropas francesas, provocaron en España numerosas protestas populares, creándose novas institucións de goberno –as Xuntas- que se encargaron de organizar a loita contra o francés e de tomar medidas para reformar o sistema político vixente. A necesidade de coordinar as súas actuacións fixo que as Xuntas Provinciais formasen a Xunta Suprema Central Gobernativa de España e Indias.
O Principado de Asturias, reunido na Xunta Xeral de representantes, en quen reside toda a soberanía polas particulares circunstancias (...), antes de caer na escravitude dun conquistador (...) e animado coa dor de ver nas cadeas dun tirano violador de todos os dereitos ao seu desgraciado rei Fernando VII e demais familia real, tomou neste día valorosamente as armas na súa defensa para recobrar a monarquía, cando non poidan as súas persoas (...).
Acude, pois, o Principado, por medio dos seus deputados con plenos poderes, a solicitar da V.M. os auxilios oportunos na presente situación.
XUNTA XERAL DO PRINCIPADO DE ASTURIAS. Carta [ao rei Xurxo III de Gran Bretaña]. 26-5-1808 [cast.]
6. As razóns dos afrancesados
Os afrancesados xustificaron o seu apoio a Xosé I acolléndose á lexitimidade das renuncias reais e á necesidade de facer reformas na monarquía.
Deus é quen dá e quita os reinos e os imperios e quen os transfire dunha persoa a outra persoa, dunha familia a outra familia e dunha nación a outra nación ou pobo. (...).
Deus é quen puxo a Fernando VII nas críticas circunstancias que lle moveron a renunciar (...) á posesión do reino (...).
Así mesmo, Deus é quen deu ao gran Napoleón (...) os destinos de España. Adoremos, repito, co máis profundo rendemento estas disposicións do Altísimo.
A orde social estaba a punto de disolverse entre nós; (...) as autoridades (...), acovardadas e abatidas, non acertaban a coñecer en que dirección debían camiñar (...). A Facenda era verdadeiramente un caos, e a débeda pública un abismo. Os resortes todos da administración estaban dislocados e rotos; non había parte san que exercera con regularidade as súas funcións; e era preciso que o día menos pensado se paralizara o corpo todo, e perdera a acción e o movemento. Que español sensato non creu mil veces que xa non se podía ir adiante, e non sinalou termos ben curtos á total disolución? A que outro poder que ao da V.M. sería concedido en tal estado, non só conter o mal, porque isto non bastaba, senón facelo desaparecer enteiramente, e substituír o arranxo á desorde, a lei ao capricho, a opresión á xustiza, e á incerteza a seguridade?
Miguel Xosé de AZANZA [presidente da Asemblea de Baiona]. Comunicado a Napoleón. 20-7-1808 [cast.]
7. As razóns dun patriota
Entre as elites ilustradas, a opción de escoller entre o fanatismo popular e o goberno reformista de Xosé I foi, para moitos, un difícil dilema persoal. A maioría defendeu a causa patriótica, compatible cos desexos de realizar reformas políticas e económicas para mellorar a situación de España.
As provincias máis afastadas da capital proclamaron a guerra contra os franceses, e chegou o momento en que había que tomar partido no enfrontamento inevitable. A loita que tivo lugar no meu espírito foi máis dura do que son capaz de explicar. (...)
Estou disposto a recoñecer que nunca sentín aquela clase de patriotismo que cega aos homes, tanto con respecto aos defectos do seu propio país como aos seus persoais. España, como entidade política, miserablemente oprimida polo Goberno e a Igrexa, deixou de ser obxecto de miña admiración desde a miña temperá xuventude. Xamais me sentín orgulloso de ser español porque era precisamente como español como me sentía espiritualmente degradado e condenado a inclinarme diante do sacerdote ou segrar máis mesquiño que podía despacharme en calquera momento aos cárceres da Inquisición. (...)
Se se establecese o goberno de Xosé Bonaparte, a terra onde nacín deixaría de ser para min un lugar de escravitude, pero, no entanto, tan pronto como me decatei de que a miña provincia se levantara contra os franceses (...) volvín a Sevilla, a cidade máis fanática de España, no momento en que estaba baixo o control máis completo do populacho ignorante e supersticioso e guiada por aqueles clérigos que me causaban ao propio tempo horror e desprezo. (...) A conciencia da rectitude da miña conduta e o sacrificio das miñas propias ideas en aras dos desexos da maioría do país, dábanme ánimo (...), estaba disposto a defender a causa española contra Francia a calquera prezo. Xosé María BLANCO WHITE. Cartas desde España. 1822 [cast.]
8. A soidade dun rei
Despois das abdicacións de Baiona, Napoleón nomea ao seu irmán Xosé como novo rei da coroa de España quen, a pesar das súas boas intencións, non só non contou co apoio do pobo español, senón que lle foi creando unha falsa imaxe de bebedor e xogador empedernido que quedou na memoria colectiva popular.
Que V.M. me defina terminantemente cales son as miñas relacións co xeneral Savary. Son eu ou é el quen ten o dereito de mandar? Este dereito non se pode dividir. Eu débolle consultar na súa calidade de oficial que coñece o exército de Madrid, pero o mando é indivisible. (...) As posturas equívocas non concordan co meu carácter, e escuso dicir que non merezo que se me coloque nunha posición falsa. Cando España está sublevada e hai no seu seno un exército de cen mil homes, é ao rei de España a quen corresponde o mando. Son eu ou ese home?. Rogo a V.M. que dea as súas ordenes sobre este punto dunha forma clara e precisa. V.M. equivócase se pensa que non son capaz de entender as súas instrucións, que non saberei tomar a decisión acertada e sostela con firmeza. Á miña idade e na miña posición, podo aceptar conselleiros pero non superiores en España. Quen manda no exército francés é o dono da parte de España ocupada polas tropas da V.M., como os xefes dos insurrectos son os donos da outra parte. A vixilancia pola miña seguridade e pola do exército obríganme a non disimular a miña opinión de que o xeneral Savary está menos capacitado que ningún outro para ter o mando de Madrid. Cumpriu funcións lamentables, estivo encargado dunha misión que o fai odioso. Considérase a si mesmo máis capaz que Bessièrs, Moncey, e Dupont. V.M. fará o que queira, pero a tempestade é demasiado forte para que me ande con miramentos que están fóra de lugar.
Xosé BONAPARTE. Carta [dirixida a Napoleón]. 19-7-1808 [francés]
Prefiro comer solo, pouco e rápido. En realidade nunca abandonei os hábitos de sobriedade; a insistencia na solemnidade cerimonial da corte é por razón de goberno; na miña vida privada tendo espontaneamente á sinxeleza.
Tomei uns bocados de viandas frías e logo de froita mentres me refrescaba na bañeira. Logo deiteime sen cerrar de todo as contraventás; desexaba repousar e serenarme, non durmir.
O rei Carlos III, desde o seu retrato, miroume finamente, como en busca de conversación. Pero foi en van, non tiña ganas de falar nin con el.
Invadiume a angustia da soidade, tan intensa como non a sentín na miña vida. Neste oasis de Madrid, rodeado de paraxes inhóspitos e habitado por xentes hostís; no oasis dentro do oasis que é o inmenso palacio, no que agora só resoan no ámbito das estancias, case baleiras, os sabres, as esporas e as pisadas marciais; todas con acento francés.
Coa excepción duns poucos, centenares?, só ducias?, os españois detéstanme; son a cabeza visible do inimigo. Para os xenerais franceses, xurdo como un freo incómodo ás súas rapinas, e como un intruso
que vixía as decisións estratéxicas. Un intruso, igual que para os españois. O REI INTRUSO, parece o froito dunha maldición.
Xoán Antonio VALLEJO-NAJERA. Eu, o intruso. 1987 [cast.]
9. A loita das guerrillas
A guerrilla tivo un papel fundamental na derrota das tropas francesas. Contaba co apoio da poboación, o coñecemento do terreo e a axilidade dos seus movementos. A súa actividade foi regulamentada pola Xunta Central e os seus líderes integrados posteriormente no exército regular.
I. Cada Partida constará de 50 homes de a cabalo, pouco máis ou menos, e doutros tantos a pé, que montarán xuntos en caso necesario. (...)
V. Cada Partida terá un xefe co título de comandante (...).
XIV. A elección de armas que han de usar déixase ao arbitrio de cada comandante (...). En cuanto ao traxe, cada cal levará o que teña, polo menos por agora.
XV. Será seu o botín do inimigo que vencesen por si mesmos ou apresasen como diñeiro, xoias e roupas que lle encontren encima ou tomen en equipaxes ou recuas e repartirano entre si (...).
XXII. O exercicio dos partidarios será interceptar as Partidas do inimigo (..), impedir que entren nos pobos (...), incomodalos nas súas marchas con tiroteos desde as paraxes axeitadas (...).
XXIII. Cando se crea conveniente reuniranse dúas, tres ou máis partidas para impedir ou (...) interceptar os convois ou alarmalos con ataques falsos, especialmente polas noites, coa fin de non deixalos descansar.
XUNTA SUPREMA CENTRAL GOBERNATIVA DE ESPAÑA E INDIAS. Regulamento das Partidas e Cuadrillas. 28-12-1808 [cast.]
10. A invasión francesa en Cee
En Galicia, a ocupación francesa provocou diversos enfrontamentos e saqueos. A reacción do pobo conseguiu liberar o territorio do dominio francés a finais de xuño de 1809, sendo así a primeira zona peninsular en logralo.
Con motivo da actual guerra con Francia e de encontrarse invadido este reino con crecido número de tropas daquela nación, e cometer varias aldraxes e desacatos, os paisanos e naturais desprezados por iso en solicitude da súa liberdade, e a do noso católico Soberano detido en dita Francia organizáronse contra eles, e seguindo este exemplo, os desta vila e do partido de Corcubión, con noticia que de isto tiveron ditos franceses e o xeneral que estaba de residencia na cidade de Santiago, destacou partida das tropas do seu mando para bater e perseguir aos paisanos, obxectivo
que conseguiron no punto da Ponte Olbeira ao anoitecer do día 13 de abril deste ano, onde executaron as crueldades e mortes que son notorias, sen perdoar aos curas de San Xoán de Mazaricos, e San Salvador de Coluns. Antes destes funestos acaecementos, (...) en unión doutros veciños de talento e integridade, reunidos os días 11 e 12 de dito mes, trataron polo que puidese acontecer o mellor medio de salvar aquelas alfaias de maior estimación e interese que houbese na igrexa, por se no caso que baixasen á vila ditas tropas as quixesen roubar (...).
Na mañá do referido día 13 baixaron as tropas francesas á vila, romperon á forza a porta (...) da súa igrexa. Roubaron as tres lámpadas de prata (...), extraeron igualmente a cruz parroquial, incensario e gabeta de prata (...), quitaron a imaxe da Virxe das Dores do seu altar, roubaron a diadema e corazón de prata que tiña (...). De seguido fixeron varias atrocidades, deron morte a cantos colleron descoidados, saquearon e puxeron lume a moitas das casas desta poboación. Por estas causas os veciños, receosos de perder a vida e de que como se aseguraba volvesen por segunda vez, algúns permaneceron embarcados, e outros vagaron polos montes se volverse ao pobo. Volveron o 21 do propio mes as citadas tropas francesas e executaron iguais crueldades, e ao mesmo tempo puxeron lume a dita igrexa parroquial que coas súas portas, retablos e imaxes que nela había, quedou reducida a cinzas.
F. DOMINGO FERNANDEZ [cura párroco], R. PEREZ PORRUA [xuíz]. Informe. Cee, 8-5-1809 [cast.]
11. Os horrores da guerra contra os franceses
O pintor Francisco Goya foi unha excepcional testemuña da guerra contra o exército francés; nos seus gravados recolleu un amplo mostrario do sufrimento e excesos provocados por esta contenda longa e cruenta.
12. As mulleres na guerra contra os franceses
Na defensa do territorio peninsular destacaron as xentes do pobo, tanto homes como mulleres. Algúns deles pasaron a se converter en heroes populares e as súas fazañas foron recollidas pola tradición oral, a literatura e as artes plásticas .
13. A Xunta Suprema convoca a Cortes
Durante a Guerra da Independencia e en paralelo ao enfrontamento co exército francés, moitos coincidían na necesidade de convocar as Cortes para coordinar as accións bélicas e para impoñer as reformas políticas que fosen necesarias, en ausencia do rei Fernando VII, polo que foron convocadas unhas Cortes, que finalmente foron reunidas en Cádiz, en 1810.
Chegou xa o tempo de aplicar a man a esta grande obra e de meditar as reformas que deben facerse na nosa administración (...). O rei noso señor don Fernando VII e no seu nome a Xunta Suprema Gobernativa do Reino, (...) decretou o que segue:
11. Que se restableza a representación legal e coñecida da monarquía nas súas antigas Cortes (...). 31. Que ademais (...) estenda a Xunta as súas investigacións aos obxectos seguintes para ilos propoñendo sucesivamente á nación xunta en Cortes: Medios e recursos para soster a santa guerra en que se encontra empeñada a nación (...). Medios de asegurar a observancia das leis fundamentais do reino. Medios de mellorar a nosa lexislación (...). Reformas necesarias no sistema de instrución e educación pública (...). Parte que deben ter as Américas nas Xuntas de Cortes (...).
41. Para reunir as luces necesarias para tan importantes discusións, a Xunta consultará aos consellos, xuntas superiores de provincias, tribunais, concellos, cabidos, bispados e universidades e oirá aos sabios e persoas ilustradas.
XUNTA SUPREMA. Real Decreto. Sevilla, 22-5-1809 [cast.]
14. A forma da monarquía
Ante a convocatoria de Cortes, uns defendían a restauración e recuperación da tradición política española, fundamentada no catolicismo e no poder real auxiliado polas Cortes estamentais, pero outros, os liberais, querían realizar grandes cambios e transformacións, restrinxindo o poder real e establecendo unha nova constitución baseada na soberanía do pobo e na separación de poderes. O primeiro obxecto que debe arrebatar a atención da nación xunta en Cortes, é a santa relixión que profesamos. Estando a relixión como merece, estará gobernada a monarquía como se debe (…). A relixión católica é o único punto dende un rei católico debe partir á dirección dos seus coidados e atencións. Ela é a primeira pauta do rei, e a principal adoración do vasallo. La relixión católica prescribe todas as obrigacións dun e doutros. Un rei ben instruído na relixión católica e celoso da súa honra será un bo príncipe, e un reino relixioso saberá defender, amar e respectar ao seu rei.
Francisco Antonio CEBRIÁN [bispo de Orihuela]. Informe [á Xunta Suprema sobre a convocatoria de Cortes]. 2-10-1809.
Debe restablecerse a representación legal coñecida da monarquía nas súas antigas Cortes. Deben convocarse estas e os seus deputados a elas como representantes da soberanía do pobo español, que reconquistou a súa liberdade e os seus dereitos rexeitando ao tirano usurpador. Pode e debe formar a
súa Constitución, e de acordo a ela decretar as leis que máis conveñan aos seus concidadáns. A Constitución debe fixar as facultades e poderes dos que han de gobernar e as regras que debe seguir para desempeñar o seu encargo (...).
O lexislativo residirá nos deputados, formados en Cortes, o xudicial nos tribunais e o executivo no rei (...). Todos os veciños deben ter voto para nomear os deputados en Cortes, pero só poderán ser nomeados os que teñan os méritos e circunstancias que prescriba a lei, por exemplo, os que contribuíron ao Estado coa contribución anual de mil reais de vellón.
Frei Agustín Iñigo ABAD Y LASIERRA [beneditino, bispo de Barbastro]. Informe [á Xunta Suprema Central sobre a convocatoria de Cortes]. 22-8-1809 [cast.]
Españois: non basta vencer exércitos inimigos para vivir felices. É necesario reformar as nosas institucións políticas se queremos evitar outra e máis veces os males que no día nos aflixen (…). Unha nación non pode prosperar sen un bo goberno, sen unha Constitución ou, o que é o mesmo, sen unhas leis fundamentais que ela mesma estableza e vele pola súa observancia.
Non creades que os reis veñen enviados de Deus aos pobos, como vos predican os que queren ser reis (…). A vontade dos pobos é a que fai os reis; e ela mesma os desfai cando estes abusan dos poderes que o pobo lles confiou. Un rei é un xeneral, un administrador nomeado pola nación para que vele sobre a súa defensa exterior, manteña a tranquilidade interior e promova a riqueza e prosperidade da nación e todos os seus habitantes. (…)
Unha monarquía hereditaria en cabeza de Fernando e os seus descendentes é a forma de goberno que debemos adoptar, pero baixo unha Constitución que modere e fixe os límites da autoridade real e arranxe as relacións que debe haber entre a nación e o rei.
Antonio PEÑA. O voto dun español. Agosto de 1808.
15. O liberalismo das Cortes de Cádiz
Nas Cortes de Cádiz os liberais defenderon unha monarquía representativa e limitada baseada na soberanía da nación, na defensa dos dereitos individuais, na división de poderes e na participación dos cidadáns na elaboración das leis, a través dos seus representantes.
A unión de dúas ou máis persoas, fundada sobre convenios libre e espontaneamente aceptados por todos, chámase sociedade; e será sociedade civil, ou nación, cando se reúnan moitas familias naturais, para manter a súa liberdade, a súa igualdade e propiedade, baixo certas condicións ou leis formadas por elas mesmas (...).
Todos e cada un dos cidadáns que compoñen a sociedade, teñen dereito para intervir no establecemento das leis, por residir neles a soberanía. Pero como de verificalo indistinta e colectivamente as discusións se eternizarían e o desconcerto sería o resultado; de aquí a necesidade de constituír o poder lexislativo da nación (...).
O corpo lexislador deberá constar de individuos elixidos libre e espontaneamente polo pobo, en número proporcional á poboación do Estado, que teñan a calidade de cidadáns, e cuxa conduta non desmereza tan alta confianza. Estes serán os representantes da nación, depositarios da súa confianza, órganos da súa vontade e a cuxos desvelos se confiará a formación das leis (...).
Ás Cortes, ou sexa o corpo lexislativo, corresponde formar a Constitución, sancionar a integridade da Nación, mudar ou confirmar as súas actuais divisións (...); estender os códigos civil, criminal, económico e de rendas; determinar as relacións entre a Igrexa e o Goberno; arranxar os planes de ensino; confirmar ou derrogar os tribunais actuais (...); e por último establecer o sistema militar. Xosé CANGA ARGÜELLES. Reflexións sociais ou idea para a Constitución española que un patriota ofrece aos representantes de Cortes. 1811 [cast.]
16. A Coruña celebra e xura a Constitución de 1812
En 1812 foi promulgada a Constitución elaborada en Cádiz. A nova lexitimidade do poder foi festexada en moitas localidades onde as elites defendían os ideais liberais, tal como foi o caso da Coruña.
Ás doce do 23 colocouse o retrato do noso augusto e amado rei baixo un magnífico dosel nos balcóns das casas consistoriais, e á súa fronte o pendón do Concello (...). Formado segundo o costume, deuse o sinal de dirixirse á Praza da Fariña, primeiro sitio onde se había de publicar a Constitución (...). Fronte daquel edificio [Capitanía] erixírase un vistoso taboado (...); o señor Correxedor, posto no centro (...) recibiu de man do secretario do Concello o libro de actas da Constitución; e despois que os heraldos impuxeron silencio ao pobo, e chamaron a súa atención, leuno en voz alta e intelixible coa expresión máis tenra e significante, concluíndo un acto tan maxestoso coas aclamacións de Viva a Constitución e o rei! (...).
Amenceu o día 24 sinalado pola S.E. [Capitán xeneral] para xurar a sabia Constitución e dar grazas ao Todopoderoso por tan feliz acontecemento. (...). Había no taboado unha magnífica cadeira e unha mesa ricamente cuberta, sobre a que estaba o libro dos santos Evanxeos; tomou asento a SE. As tropas, á voz dos seus comandantes, botaron armas ao ombro e, tras saudalas a S.E., preveu ao axudante xeral a lectura do decreto e actas da Constitución; concluída aquela volveu a S.E. a saudar ás tropas, fincouse de xeonllos reverentemente, e coa man posta sobre os santos Evanxeos pronunciou en voz alta e cheo de afecto e entusiasmo o gran xuramento de GARDAR E FACER GARDAR A CONSTITUCIÓN política da nación española, sancionada polas Cortes xerais e extraordinarias da nación, e ser fiel ao rei. (...)
Aínda non pasara o curto prazo de dúas hora e xa se renovaron os festexos. Os gremios (...) ofrecéronse a aumentar o público xúbilo con vistosas comparsas. (...) Volveu a noite para lucir como a anterior, repetíndose a iluminación xeral e a función de teatro. (...) Desde a tarde anunciarase ao pobo que seguiría á comedia un baile público con entrada franca para as persoas que se presentasen a cara descuberta e vestidas con decencia (...), e comezou o baile que durou ata as seis e media da mañá.
Noticia das festas que celebrou a cidade da Coruña como capital do reino de Galicia na augusta publicación da Constitución política da Monarquía española os días 23 e 24 de xuño de 1812. 1812 [cast.] Nace la Constitución La intriga desaparece Y el error se desvanece A la luz de la razón. La justicia y la religión Las sendas van señalando: Y el derecho combinando De la Nación y del Rey Hacen que brille la ley En los labios de Fernando.
¿Qué es tener Constitución? Es gobernar la verdad; Cesar la arbitrariedad; Mandar sola la razón. Es fijar en la nación De la ley el trono augusto; Y hallar el sendero justo Por donde marchando el Rey, No sufra jamás la ley
Las variaciones del gusto. Noticia das festas que celebrou a cidade da Coruña (...). 1812 [cast.]
17. Decretos das Cortes de Cádiz
Ademais da elaboración da Constitución, as Cortes de Cádiz desenvolveron un intenso labor lexislativo que se concretou na promulgación de numerosos decretos cos que tentaron transformar, de acordo cos principios liberais, as estruturas xurídicas e políticas vixentes. Art.1º. Todos os corpos e persoas particulares, de calquera condición e estado que sexan, teñen liberdade de escribir, imprimir e publicar as súas ideas políticas, sen necesidade de licenza, revisión ou aprobación algunha anterior á publicación, baixo as restricións e responsabilidades que se expresarán no presente Decreto.
CORTES DE CADIZ. Decreto 9. 10-11-1810 [cast.]
Art.1º. Desde agora quedan incorporados á nación todos os señoríos xurisdicionais de calquera clase e condición que sexan.
CORTES DE CÁDIZ. Decreto 82. 6-8-1811 [cast.]
Art.2. O Tribunal da Inquisición é incompatible coa Constitución. CORTES DE CÁDIZ. Decreto 223. 22-2-1813 [cast.]
Art.1. Encontrándose suprimidos os Tribunais da Inquisición en toda a Monarquía española desde o 26 de xaneiro último (...).
Art.2. Desde dito día en adiante pertencen á Nación estes bens. CORTES DE CÁDIZ. Decreto 226. 22-2-1813 [cast.]
18. A crítica ao poder señorial en Galicia
O réxime señorial constituía unha das bases xurídicas e económicas da monarquía absoluta. Os señoríos foron duramente criticados por los liberais, poñendo de manifesto os seus efectos negativos para a sociedade.
Onde se ven reunidos os horrores do feudalismo é en Galicia, toda ela escrava de duques, condes, mosteiros, mitras, cabidos, conventos, igrexas, abades, priores, etc. (...) A propiedade dos pobos de Galicia é toda de corporacións e familias privilexiadas, e os brazos e o sangue, as vidas e a existencia dos demais homes perténcelles (...). Despois dos décimos, as primicias, as oblatas, as contribucións da nación e as rendas (...), deben ir á pesca, á caza, ás monterías, respectar aos señores e aos seus animais, contribuír coas lutuosas e outras cargas inxustas, sen recibir dos señores máis consolo que enchelos de curas, acompañantes ou lacaios, paxes ou sancristáns, e outros suxeitos non menos viles e indignos (...). Son donos estes señores de prender, multar, castigar, e (...) ata do pudor das mulleres. (...). As xustizas nomeadas polos señores resolvían todos os preitos no seu favor, sen ter o triste remedio da apelación reducidos a tanta pobreza. Tales son os efectos do goberno do señoríos.
Xoán Antonio POSSE. Discurso sobre a Constitución. 1812 [cast.]
19. Independencia e guerra en América
Nas colonias americanas, en paralelo coa revolución liberal en España, os secesionistas, entre os que destacou Simón Bolívar, lograron impoñerse aos partidarios fieis ás autoridades da Península, declarando a independencia das Provincias Unidas de Venezuela. A guerra foi presentada como unha necesidade para alcanzar a liberdade; os odios e as vinganzas polo pasado colonial mesturáronse coas esperanzas de melloras económicas e sociais.
No nome de Deus Todopoderoso. Nós os representantes das provincias (...) que forman a Confederación Americana de Venezuela (...), reunidos en Congreso e considerando a plena e absoluta posesión dos nosos dereitos que recobramos xusta e lexitimamente desde o 19 de abril de 1810, como consecuencia da xornada de Baiona e a ocupación do trono español, pola conquista e sucesión doutra nova dinastía constituída sen o noso consentimento (...), declaramos solemnemente ao mundo que as Provincias Unidas de Venezuela son e deben ser desde hoxe, de feito e de dereito, Estados libres soberanos e independentes e que quedan libres de toda submisión, dependencia da
coroa de España ou dos que se din o digan ser os seus apoderados ou representantes; e como tal Estado libre e independente, ten o pleno poder para darse a forma de goberno conforme á vontade xeral dos seus pobos.
Declaración de independencia. Caracas, 5-7-1811 [cast.]
As vítimas serán vingadas; os verdugos serán exterminados; (...) o noso odio será implacable e a guerra será a morte. Os españois aniquiláronnos coa rapina e destruído coa morte; violaron os dereitos sagrados das xentes infrinxindo as capitulacións e os tratados máis solemnes; cometeron todo tipo de crimes, reducindo a república de Venezuela á máis espantosa desolación. (...) Todo español que non conspire contra a tiranía en favor da xusta causa polos medios máis activos e eficaces, será tido por inimigo, castigado como traidor á patria e, en consecuencia, será irremisiblemente pasado polas armas (...). Os españois que fagan sinalados servizos ao Estado serán tratados como americanos (...). Americanos, contade coa vida aínda que sexades culpables. Simón BOLÍVAR. Proclama. Mérida, 8-6-1813 [cast.]
20. Napoleón devolve a Coroa española a Fernando VII
Ante as sucesivas derrotas sufridas, Napoleón devolveu, polo tratado de Valençay, a coroa de España a Fernando VII. Remataba así a ocupación francesa e o rei iniciaba o seu retorno a España.
Art.3º.- SM o Emperador dos franceses, rei de Italia, recoñece a don Fernando e aos seus sucesores, segundo a orden de sucesión establecido polas leis fundamentais de España, como rei de España e das Indias.
Art.4º.- S. o Emperador e rei recoñece a integridade do territorio de España, tal como existía antes da guerra actual.
Art.5º.- As provincias e prazas actualmente ocupadas polas tropas francesas serán entregadas no estado en que se encontran aos gobernadores e ás tropas españolas que sexan enviadas polo rei. Art.7º.- Todos os españois adictos ao rei Xosé que lle serviron nos empregos civís ou militares, e que lle seguiron, volverán aos honores, dereitos e prerrogativas que gozaban; que todos os bens de que foran privados seranlles restituídos.
Tratado de Valençay. 11-12-1813 [cast.]
21. O exército saúda o regreso de Fernando VII
Despois da Guerra de Independencia, en 1814, regresa a España Fernando VII, o rei desexado, que foi recibido polo pobo e o exército con auténtico entusiasmo.
Soldados: As vosas fatigas e sacrificios conseguiron o triunfo de arrancar, das garras do máis fero dos tigres, ao máis desexado dos reis; (...). Xa tedes a Fernando VII no territorio español, e entre vós, o que debe constituír o estímulo máis poderoso para non desistir na empresa de perpetualo no seu trono e asegurar a liberdade e independencia da vosa patria.
Que viva, e que viva Fernando VII!
Luís de LACY [Capitán Xeneral e Xefe do Exército de reserva de Galicia]. Proclama ás tropas ao regreso de Fernando VII. 4-4-1814 [cast.]
22. A supresión da Constitución de Cádiz
En 1814, tras a derrota francesa, Fernando VII retornou a España e, pouco despois, decretou a supresión da Constitución de Cádiz, medida que contou co apoio dos absolutistas.
As Cortes (...) no mesmo día da súa instalación (...) despoxáronme da soberanía, pouco antes recoñecida polos mesmos deputados, atribuíndoa nominalmente á nación para apropiarse para si eles mesmos e dar a esta, despois sobre tal usurpación, as leis que quixeron, impoñéndolle o xugo de que forzosamente as recibise nunha nova Constitución (...); e o que era verdadeiramente obra dunha facción, revestíaselle (...) de vontade xeral, e por tal fíxose pasar a duns poucos sediciosos (...) que (...) ocasionaron aos bos coidados e pesadumes (...).
Por tanto, oído o que unanimemente me teñen informado (...), declaro que o meu real ánimo é non soamente non xurar nin acceder á dita Constitución nin a decreto algún das Cortes xerais e extraordinarias e das ordinarias actualmente abertas, a saber, os que limiten os dereitos e prerrogativas da miña soberanía (...) senón declarar aquela Constitución e tales decretos nulos e de ningún valor nin efecto, agora nin en tempo algún, como se non houbesen pasado xamais tales actos.
FERNANDO VII. Decreto de anulación [da Constitución e os decretos das Cortes de Cádiz]. Valencia, 4-5-1814 [cast.]
23. A reacción restauradora
En 1814, ao regreso de Francia de Fernando VII, os absolutistas, que non admitían os cambios revolucionarios realizados polas Cortes de Cádiz, esperaban do rei que restaurase o vello sistema político, xurídico e social do Antigo Réxime.
Aos xefes militares (...). Compañeiros, unha porción de homes malvados, sen relixión, sen patria e sen fidelidade ao rei, atrevéronse a atacar a fe católica que nos ensinaron os nosos pais e o trono do noso desexado monarca o señor don Fernando VII. Eles apoderáronse en Cádiz, a forza de enganos e intrigas, do supremo goberno da nación e eles procuraron declarar que a soberanía reside esencialmente nesta e que é un dereito imprescritible que non poden depositar (...).
A nación, ocupada desde entón en rescatar ao seu cativo monarca e en dar liberdade a toda Europa contra as hostes do vándalo do Sena [Napoleón], desatendeu os delirios destes ambiciosos cuxas armas non son outra cousa que plumas débiles e o único que podían verter eran borróns de tinta negra. Os bos españois facían sacrificios de todas clases e os militares adquirían glorias no campo do honor, mentres eles dixeron que fixeron unha Constitución escrita fai moitos anos polo filósofo de Xenebra [Rousseau], reproducida en Francia no tempo da súa revolución e presentada en España como se fose unha obra para somerxernos no mesmo caos de males que por tantos anos aflixiron á nación francesa. Francisco CHAPERON. Proclama. Sevilla, 13-5-1814 [cast.]
24. Medidas restauradores do sistema absolutista
Tras o seu retorno a España e contando co apoio dos absolutistas, Fernando VII e os seus gobernos foron desmontando todas as medidas adoptadas polo réxime liberal das Cortes de Cádiz, por medio de sucesivos decretos e circulares, e restaurando o sistema do Antigo Réxime.
Tiven a ben mandar: Que os chamados señoríos xurisdicionais sexan reintegrados inmediatamente na percepción de todas as rendas, froitos, emolumentos, prestacións (...) que gozaban antes do 6 de agosto de 1811.
FERNANDO VII. Real Cédula. 8-10-1814 [cast.]
Desexoso o rei noso señor de proporcionar aos seus vasallos os alivios a que se fixeron dignos polos seus heroicos esforzos, quixo relevarlles el pago de contribucións correspondentes ao ano 1808, entendéndose só con respecto aos primeiros contribuíntes.
MINISTERIO DE FACENDA. Circular. 4-11-1814 [cast.]
Vendo con desagrado meu o menosprezo do prudente uso que debe facerse da imprenta, que en vez de empregala en asuntos que sirvan á sana ilustración do público, ou a entretelo honestamente, empregase en desafogos e contestacións persoais, que non só ofenden aos suxeitos contra aos que se dirixen, senón á dignidade e decoro dunha nación (...), convencido por Min mesmo de que os escritos que particularmente adoecen deste vicio son os chamados periódicos e algúns folletos, (...) veño a prohibir todos os que desta especie se dan á luz dentro e fóra da Corte; e é a miña vontade que só se publiquen a Gaceta e o Diario de Madrid.
25. O pronunciamento de Riego
En 1820, entre as tropas españolas, destinadas a sufocar os movementos independentistas das colonias americanas, correu o rumor, difundido pola masonería, de que os barcos estaban en mal estado. O descontento do exército propiciou o pronunciamento de Riego a favor da Constitución e das reformas liberais.
Soldados, o meu amor cara a vós é grande. Polo mesmo eu non podía consentir, como xefe voso, que se vos afaste de vosa patria, nuns buques podres, para levarvos a facer unha guerra inxusta ao novo mundo; nin que se vos obrigase a abandonar os vosos pais e irmáns, deixándoos sumidos na miseria e opresión. Vós debedes a aqueles a vida e, por tanto, é a vosa obriga e agradecemento prolongala, sosténdoos na vellez; e aínda tamén, se fose necesario, sacrificar as vosas, para romperlles as cadeas que os mantén oprimidos desde o año 14. Un rei absoluto, ao seu antollo e albedrío, imponlles contribucións e gabelas que non poden soportar; humíllaos, oprímeos, e por último, como culminación das súas desgrazas, arrebátavos a vós, os seus queridos fillos, para sacrificarvos ao seu orgullo e ambición. Si, a vós arrebátanvos do seo paterno, para que en afastados e opostos climas vaiades a soster unha guerra inútil, que podería facilmente rematarse con só reintegrar aos seus dereitos á nación española. A Constitución, si, a Constitución, basta para acougar aos nosos irmáns de América. (...) España está vivindo a mercé dun poder arbitrario e absoluto, exercido sen o menor respecto ás leis fundamentais da nación. O rei, que debe o seu trono a cantos loitaron na guerra da independencia, non xurou, porén, a Constitución; a Constitución, pacto entre o monarca e o pobo, alicerce e encarnación de toda nación moderna. A Constitución española, xusta e liberal, foi elaborada en Cádiz entre sangue e sufrimento. Mas o rei non a xurou e é necesario, para que España se salve, que o rei xure e respecte esa Constitución de 1812, afirmación lexítima e civil dos dereitos e deberes dos españois, de todos os españois, desde o rei ao último labrador. (...) Si, si, soldados, a Constitución. Viva a Constitución!
Rafael RIEGO. Proclama. Cabezas de San Juan (Sevilla), 1-1-1820 [cast.]
26. O triunfo dos revolucionarios na Coruña en 1820
O pronunciamento de Riego non foi secundado inmediatamente, pero tampouco foi sufocado. No seu triunfo final foi fundamental o apoio da Coruña, onde oficiais do exército, dirixidos por Félix Acevedo, e contando co apoio da burguesía local, pronunciáronse a favor da soberanía da nación.
Apenas se presentou [o capitán xeneral de Galicia] (...) cando o mesmo axudante avisoulle en alta voz que a garda fixera fogo e que había conmoción no pobo. Todos os oficiais que se encontraban no salón, e non baixarían de 200, sacaron as súas espadas crendo o xeneral que as desenvaiñaban para soster os sagrados dereitos do trono, e que o tumulto era esencialmente popular (...). O xeneral, movido por aquela ilusión tan especiosa berrou "vou pola miña espada"; pero a poucos pasos para ir a buscala no seu cuarto berroulle o gobernador da praza don Xosé Escudero (...) "meu xeneral, a onde vai vostede, que o matan?", e volvendo a cara aos conspiradores, un deles vestido de paisano pero con bigotes e aparencias de oficial, púxolle unha pistola no oído dereito dicindo: viva
a nación! No mesmo momento don Carlos Espinosa e don Ramón Ibáñez, oficiais de Artillería, berraron non se lle fixera dano ao capitán xeneral (...) e sacárono en unión dos demais conxurados á Praza da Fariña diante do palacio (...). No centro de dita praza (...) paráronse (...) e a gavela composta de soldados e paisanos con armas de fogo, espadas e coitelos [estaban] berrando: Viva a nación! para que o repetise o xeneral que contestou coas voces de "Viva o rei!".
Relación puntual do ocorrido na Coruña o 20 de febreiro de 1820, e días seguintes á conspiración, para que non quede descoñecido este feito esencial da historia revolucionaria. 1821 [cast.]
27. A independencia de México
En Nova España, a independencia de México foi proclamada polas propias autoridades, descontentas cos cambios que se estaban a producir en España.
Americanos, baixo este nome comprendo no só os nacidos en América, senón os europeos e asiáticos que nela residen: tede a bondade de oírme. As nacións que se chaman grandes na extensión do globo, foron dominadas por outras, e ata que as súas luces non lles permitiron fixar a súa propia opinión non se emanciparon. (...)
Hai trescentos anos que a América setentrional está baixo a tutela da nación máis católica e piadosa, heroica e magnánima. España educouna e engrandeceuna, formando esas cidades opulentas, eses pobos fermosos, esas provincias e reinos dilatados, que na historia do universo van a ocupar lugar moi distinguido. Aumentadas as poboacións e as luces, coñecidos todos os ramos da natural opulencia do chan, a súa riqueza metálica, as vantaxes da súa situación topográfica, os danos que orixina a distancia do centro da súa unidade, e que xa a póla é igual ao tronco; a opinión pública e a xeral de todos os pobos, é a da independencia absoluta de España e de toda outra nación. Así pensa o europeo, así os americanos de toda orixe.
Esa mesma voz que resoou no pobo de Dolores, o ano de 1810, e que tantas desgrazas orixinou ao fermoso país das delicias pola desorde, o abandono e outra multitude de vicios, fixou tamén a opinión pública de que a unión xeral entre europeos e americanos, indios e indíxenas, é a única base sólida en que pode descansar a nosa común felicidade (...).
Chegou o momento en que manifestedes a uniformidade de sentimentos, e que a nosa unión sexa a man poderosa que emancipe a América sen necesidade de auxilios estraños. Á fronte dun exército valente e resolto proclamei a independencia da América setentrional; xa é libre, xa é señora de si mesma, xa que non recoñece nin depende de España, nin de ningunha outra nación.
Agostiño de ITÚRBIDE. Declaración de Iguala. 1821 [cast.]
O triunfo dos liberais en España iniciou unha onda revolucionaria en Europa que levou ás potencias absolutistas, reunidas en Verona en 1822, a decidir a súa intervención para restaurar o absolutismo e os principios do Antigo Réxime.
Os infraescritos plenipotenciarios, autorizados especialmente polos seus soberanos para facer algunhas adicións ao Tratado da Santa Alianza (...) acordaron nos artigos seguintes:
1º. (...) Plenamente convencidos de que o sistema de goberno representativo é tan incompatible co principio monárquico como a máxima da soberanía do pobo é oposta ao principio do dereito divino, obríganse do modo máis solemne a empregar todos os seus medios e unir todos os seus esforzos para destruír o sistema do goberno representativo de calquera Estado de Europa onde exista e para evitar que se introduza nos Estados onde non se coñece. (...)
4º. Como a situación actual de España (...) reúne por desgraza todas as circunstancias a que fai referencia este Tratado, as altas partes contratantes, confiando a Francia o cargo de destruílas, asegúranlle auxiliala (...) por medio dun subsidio de vinte millóns de francos anuais cada unha, desde o día da ratificación deste Tratado e por todo o tempo da guerra.
METTERNICH [Austria], CHATEUBRIAND [Francia], BERESTROFF [Prusia], NESSELRODE [Rusia]. Tratado de Verona. 22-12-1822 [francés]
29. Chamamentos dos absolutistas a favor de Fernando VII, prisioneiro da Constitución
En España, as ideas liberais foron combatidas polos absolutistas ou realistas, defensores dos poderes de Fernando VII, a quen consideraron prisioneiro dos liberais e da Constitución. Españois: desde o 9 de marzo de 1820 o voso rei Fernando VII está cativo, impedido de facer o ben ao seu pobo e rexelo polas antigas leis, Constitución, foros e costumes da Península, ditados por Cortes sabias, libres e imparciais. Esta novidade é obra de algúns que, antepoñendo os seus intereses ao honor español, prestáronse a ser instrumentos para trastornar o altar, os tronos, a orden e a paz da Europa enteira (...). As reais ordenes que se vos comunican no nome da SM son sen a súa liberdade ou coñecemento; a súa real persoa vive entre insultos e amarguras desde que, sublevada a parte do seu exército e ameazada de maiores males, viuse forzado a xurar unha Constitución feita durante o seu anterior cativerio.
REXENCIA SUPREMA. Proclama aos españois. Urgell, 15-8-1822 [cast.]
Galegos: Xa que o noso adoradísimo Fernando, o único católico monarca de España e Indias ten a mesma inocente docilidade de permitir que esta hidra de cen cabezas (a Constitución e o Congreso) coarte con escándalo asombroso o goce dos privilexios e dereitos vinculados absolutamente polos inescrutables xuízos do Eterno coa augusta familia de Borbón; a nós, os bos vasallos (...) toca por obrigación mutua e propios intereses non consentir en tal prexudicial deliberación (...).
Esa Constitución destrutora, cuxos satélites, arrebatando aos nosos paternais reis as súas preeminencias, róubannos facinorosamente, baixo o falsísimo suposto de necesidades do Estado, toda a nosa xa exigua fortuna; para poñer fin ao colmo á ruína deste vasto e florecente reino, aprésannos, como rabiosos tigres en medio das nosas lágrimas máis copiosas e sanguentas, as prendas máis caras do noso corazón (...).
Unide e ligade a vosa forza e singular valor, (...) e deste modo o despotismo constitucional fuxirá espavorecido, para non aparecer xamais na fecundísima superficie de ambas Españas.
Ramón VAZQUEZ [xefe do movemento realista en Cotobade, Pontevedra]. Proclama a favor de Fernando VII. 5-3-1823 [cast.]
30. Os 100.000 fillos de San Luís
En 1823, os monarcas absolutistas europeos, en aplicación dos acordos de Verona, enviaron un exército francés, coñecido como os Cen mil fillos de san Luís, para loitar contra os liberais e devolver o poder absoluto do rei Fernando VII, rematando así o Trienio Liberal.
Xenerosos españois: Despois de tres anos de calamidades públicas que trouxeron sobre a nación a rebelión de algúns dos seus malos fillos, amenceu por fin sobre as tebras do voso dolor o día da paz o benéfico influxo da orde e da xustiza.
Europa conmovida das vosas aflicións e fatigada do grito da sedición, interesase vivamente en poñer termo aos vosos males; e un xeneroso neto de san Luís, á fronte dun exército cheo de lealdade e de gloria, entra polas vosas fronteiras a auxiliar aos vosos esforzos. (...)
Non son estes aqueles estandartes que ameazaban un tempo a vosa liberdade; é a bandeira da paz, sostida polos guerreiros valentes destinada a vendar as feridas que vos abriron a desorde e a anarquía, a reunir baixo a súa benéfica sombra aos fillos do valor que veñen a elevar ao trono e o altar, e a liberar ao noso desgraciado rei e a súa real familia do cativerio en que lles teñen unha porción de vasallos rebeldes. (...)
Españois: A vós está reservada a gloria de exterminar a hidra revolucionaria que, arroxada de todos os Estados de Europa, chegou buscando asilo a esterilizar e encher de desastre o voso chan. Sexa, pois, a máis perfecta unión a divisa da nosa nobre causa, e non encontre máis que unha vontade onde non hai máis que unha opinión e un mesmo interese que é o de salvar a relixión, o rei e a patria.
XUNTA PROVISIONAL DO REINO. Manifesto. Baiona, 6-4-1823 [cast.]
31. Temores dos realistas puros
Durante a década ominosa (1823-1833) Fernando VII, ante as dificultades ocasionadas pola perda das colonias americanas e aconsellado por políticos ilustrados presentou tímidas reformas económicas e administrativas, rexeitadas polos realistas puros ou apostólicos, que opinaban que
o rei estaba cedendo demasiado aos cambios, e consideraban ao irmán do rei, Carlos María Isidro, un bo candidato para sucederlle no trono.
Españois! O deplorable estado da nosa amada patria e o eminente perigo en que se encontran a relixión e o trono, pola case consumada traizón dos nosos gobernantes, cubriron de loito o corazón dos bos e enchendo de terror aos menos fortes dos nosos compatriotas.
Chegou o caso de ver inutilizados todos os esforzos que nos custou o restablecemento da antiga orde de cousas, porque esta vai desaparecer do noso chan segundo todas as aparencias. (...) O peor de todo é que o mesmo monarca (...) o mesmo príncipe a quen arrancamos dúas veces da escravitude comprando a súa liberdade co noso propio sangue, é un activo instrumento da máis maquiavélica conspiración que xamais viron os séculos. Horrorizarvos! (...)
Estremecémonos ao considerar a audacia desta peste de innovadores, que, a foro de liberais, non temeron, nin temen, provocar con tanto descaro a nosa indignación; porque coñecendo, como coñecemos, o carácter e firmeza nacional, vemos que se aproxima o fatal momento de obrigarnos a repeler coas armas a máis amarga proba que puidera esixirse do noso sufrimento. Esta é, españois, a de impoñernos outra vez aquela cadea constitucional que rompeu o noso heroísmo, e despoxar despois á nación das súas Américas.
FEDERACIÓN DE REALISTAS PUROS. Manifesto que dirixe ao pobo español sobre o estado da Nación e sobre a necesidade de elevar ao trono ao Serenísimo Señor Infante don Carlos. 1-11-1826 [cast.]
32. O inicio do carlismo. Manifesto de Abrantes
A crise dinástica orixinada á morte de Fernando VII deu orixe ao carlismo, movemento político e ideolóxico caracterizado pola defensa do lexitimismo, representado nos dereitos ao trono de Carlos María Isidro e os seus descendentes, así como polo tradicionalismo político, relixioso, social e a defensa dos privilexios forais.
Españois: Que sensible foi ao meu corazón a morte do meu querido irmán! Gran satisfacción me cabía en medio das aflitivas tribulacións, mentres tiña o consolo de saber que existía, porque a súa conservación érame a máis apreciable. Pidamos todos a Deus lle dea a súa santa gloria, se aínda non gozou daquela eterna mansión.
Non cobizo o trono; estou lonxe de ansiar bens caducos; pero a relixión, a observancia e cumprimento da lei fundamental de sucesión, e a singular obriga de defender os dereitos imprescritibles dos meus fillos e todos os meus amados sanguíneos, esfórzanme a soster e defender a coroa de España do violento despoxo que dela causoume unha sanción tan ilegal como destrutora da lei que lexitimamente e sen alteración debe ser perpetuada.
Desde o fatal instante en que finou o meu querido irmán (que santa gloria haxa), crin que terían ditado na miña defensa as providencias oportunas para o meu recoñecemento; e se ata aquel
momento tería sido traidor quen o intentase, agora será o que non xure as miñas bandeiras, ás que, especialmente aos xenerais, gobernadores e demais autoridades civís e militares, farei os debidos cargos cando a misericordia de Deus, se así convén, me leve ao seo da miña amada patria, e á cabeza dos que me sexan fieis.
Encargo encarecidamente a unión, a paz e a perfecta caridade. Non padeza eu o sentimento de que os católicos españois que me aman, maten, aldraxen, rouben nin cometan o máis mínimo exceso. A orde é o primeiro efecto da xustiza; o premio ao bo e aos seus sacrificios, e o castigo ao malo e aos seus inicuos secuaces.
Carlos María Isidro de BORBÓN. Manifesto. Abrantes, 1-10-1833 [cast.]
33. Os valores carlistas
A proclamación como raíña de Sabela II en 1833 provocou levantamentos ultrarrealistas nos que se recoñecía como rei a Carlos [V]. Os seus partidarios, os carlistas, defendían o absolutismo, o tradicionalismo e o foralismo, principios recollidos no lema: Deus, rei e foros. Alaveses. (...) A abolición das cerimonias santas; a liberdade de pensar; a inmoralidade; o desenfreo de todas as paixóns; a vinganza; os roubos; os asasinatos; a impunidade dos delitos, que dalgún modo poden servir para dislocar a orde social; a abolición dos nosos foros e privilexios, e a catividade das nosas liberdades patrias; nunha palabra, a destrución dos altares e a ruína dos tronos que o Sumo Facedor ten establecidos para o ben da humanidade; tales son sen disputa os verdadeiros designios da facción revolucionaria, e tal é o estado fatal e o abismo de males en que esta vil canalla pretende precipitar á nosa amada patria (...).
Elixide, alaveses; españois, elixide. Da vosa decisión depende a existencia do trono español: nas vosas mans tedes a felicidade e a ruína da vosa patria (...). Viva Carlos V, viva o noso augusto soberano!
Valentín VERÁSTEGUI. Proclama aos alaveses. 7-10-1833 [cast.]
34. Chamada á defensa dos ideais carlistas
En Galicia, os carlistas fixeron diversos chamamentos en favor do seu rei Carlos e en contra dos liberais. Foron creadas diversas partidas que combateron contras as tropas isabelinas, pero non contaron co apoio da meirande parte da poboación.
Valentes galegos: Os que hoxe tiranizan a nosa amada patria baixo o especioso pretexto de defender o trono de Sabela II son os mesmos que en 1814 e 1823 (...) deixaron a esta heroica nación (...) empapada no sangue dos seus valentes fillos. Decretos execrables saídos daquela truculenta asemblea autorizaron a morte e a rapina, e estas foron as virtudes con que aquel goberno anticatólico proclamou os principios de liberdade, igualdade e felicidade para mellor alucinarvos e asirvos ao carro fatal da revolución. (...)
Non, ilustres e valorosos galegos: A vosa Xunta non o espera de vós (...) correredes apresurados a alistarvos baixo as súas bandeiras reais xurando mil veces non deixar as armas das vosas mans ata haber purificado o xenio do cristianismo co que lle empezoñou a facción impía inimiga do xénero humano. (...)
Viva a relixión! Viva a patria! Viva o rei noso señor don Carlos V de Borbón!
XUNTA SUPREMA DE GOBERNO DO REINO DE GALICIA. Proclama. 26-4-1835 [cast.]
35. A revolución de 1835 na Coruña
As escasas reformas que a raíña rexente María Cristina introducía, a pesar do apoio dos liberais á causa da súa filla Sabela, levou á insurrección da burguesía en moitas cidades españolas, acompañada de numerosas revoltas, motíns e pronunciamentos agravados polo descontento social provocado pola guerra carlista.
Señora: O Concello da cidade da Coruña, unido a un número considerable de maiores contribuíntes e con asistencia das autoridades principais da provincia, (...) animados polo notable e patriótico desexo de conter a explosión que dun momento a outro ameaza con envolver en sangue e desastres a esta benemérita veciñanza, constituíuse en sesión permanente ata tomar una resolución capaz de evitala. (...) A marcha lenta do voso Goberno no camiño das reformas, a súa resistencia a condescender co clamor público expresado solemnemente nas peticións do estamento de procuradores do reino, o aumento das disidencias en toda a monarquía, e a importancia adquirida polas que devoran as provincias do norte, exaltaron o espírito público e provocaron en cidades importantes o desenvolvemento violento das paixóns causando lamentables desastres.(...) V.M. anunciou ás Cortes que o Estatuto Real era só o alicerce e que a elas correspondía levantar sobre este a obra grandiosa da representación da patria; tan difícil empresa non pode levarse a cabo polos procuradores elixidos en aplicación dunha lei interina e transitoria. (...) Hai reformas urxentes e inevitables que reclaman os progresos do século. A supresión das ordes relixiosas é unha destas, (...) e arrincar das súas mans os recursos con que combaten ao trono da vosa excelsa filla e á liberdade nacional (...). Rodee V.M. o trono da vosa excelsa filla de homes patriotas e comprometidos coa conservación e pola perfección das nosas institucións. Separe dos seus destinos aos empregados sospeitosos ou claramente desafectos coas institucións actuais e co trono da vosa excelsa filla. (...) Noutro caso, a Xunta non responde de conservar neste pobo a obediencia debida ao Goberno. Con este santo fin, os que subscriben suplican a V.M.:
1º. Que V.M. se digne dar favorable despacho ás peticións elevadas polo estamento dos señores procuradores do reino e particularmente á que solicita a declaración dos dereitos civís dos españois.
2º. Que en atención ás extraordinariamente críticas circunstancias que vive a nación, teña a ben convocar as Cortes xerais do reino.
3º. Que teña a ben someter a elas unha lei de eleccións para procuradores do reino conforme cos principios de dereito público e conveniencia nacional.
4º. Que no ínterim se reúnen as Cortes, se acorde a separación das ordes relixiosas. CONCELLO DA CORUÑA. Peticións á raíña gobernadora. 27-8-1835 [cast.]
36. As queixas dos cataláns
Desde a Idade Media, Cataluña mantivo, dentro da monarquía española, institucións, leis e costumes diferenciadas; o desenvolvemento das revolucións industrial e liberal, provocou a progresiva exaltación dos valores considerados como específicos dos cataláns especialmente o sentimento de identidade colectiva fronte ao resto de España. O seu desenvolvemento industrial contrastaba fortemente co resto de España e os cataláns sentíanse marxinados politicamente polo centralismo de Madrid.
Cataluña quizá é a provincia que máis contribúe ao erario público; quizá é a primeira en que fixa a súa mirada o Goberno nos seus apuros (...). Porén, o laborioso catalán sufre os sarcasmos do ocioso castelán; polo xeral se lle considera bárbaro e bruto, como as montañas onde vive, e para colmo de ignominia, como se se tratase dun pobo conquistado, enchen dende Madrid as súas oficinas públicas, mandándolle verdugos e vampiros para que a martiricen e desangren (...). Sen valorar o fermoso idioma con que nos expresamos vulgarmente, teñen unha animadversión cara a nós tan mal disimulada que provoca nos do país un sentimento igual para con eles (...). Farto cansada de sufrir a mandaríns estranxeiros, enviados polas disposicións intrigantes que se toman en Madrid, quere (...) que se lle teña en maior consideración; que non lle neguen aquela parte que en xustiza lle pertence nos negocios públicos, e que o nome de catalán sexa por todas partes obxecto das atencións que se merece no século XIX un pobo industrioso e traballador.
El Nuevo Vapor [diario liberal]. 2-11-1835 [cast.]
37. Revolución e barbarie
En 1836, moitas das cidades españolas mantiñan unha rebelión aberta co goberno moderado da raíña rexente María Cristina, que se veu obrigada, cando estaba no Palacio da Granxa de san Idelfonso, a restablecer a Constitución de 1812 (motín dos sarxentos). Esta decisión foi acollida con manifestacións populares nas rúas de Madrid que foron duramente reprimidas polo xeneral Quesada; aínda que os revolucionarios conseguiron triunfar.
Ao día seguinte deste suceso [o motín da Granxa, 12-8-1836] entraba eu na Porta do Sol arredor do mediodía (…). A xente berraba e xesticulaba, e moitos corrían gritando: “Viva a Constitución!” (…). De súpeto, a xente (…) retrocedeu en desorde, deixando un vasto espazo libre, no que ao instante se precipitou Quesada a galope tendido, espada en man e con uniforme de xeneral (…). O xeneral gritaba: ”Viva a raíña absoluta!” (…). A tranquilidade quedou restablecida en Madrid para o resto do día (…).
Pero os moderados non tiveron confianza; aquela mesma noite (…) fuxiron (…). O pánico dos colegas contaxiouse ao mesmo Quesada, que fuxiu vestido de paisano. Pero (…) recoñecido nunha
