Γ. Ι. Μανιάτης - Γ. Σαγκριώτης - Α. Α. Χρύσης - Herbert Marcuse, Κριτική, Ουτοπία, Απελευθέρωση (Εκδ. Στάχυ)

H E R B E R T M A R C U S E Κριτική, Ουτοπία, Απελευθέρωση

Σειρά: Μ εγάλοι Στοχαστές 1 Γ. I. Μανιάτης - Γ. Σαγκριώτης - A. Α. Χρύσης (επιμέλεια), HERBERT MARCUSE - Κριηχή, Ουτο­ πία, Απελευθέρωση © Για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο, Εκδόσεις ΣΤΑΧΥ, 1999 Μ εσολογγίου 5,1 0 6 81 Αθήνα, τηλ.: 33.03.590 - φαξ: 38.25.255 Μ ετάφραση: Π. Ζουμής - Γ. Μ ητρόπουλος - Μ. Π αναγιώτου - Γ. Σαγκριώτης - Ο. Σταθά- του - Στρατής Ψ άλτου Εξώφυλλο: Γ ιώργος Κώτσου - Α λέκος Λ ύτρας Διόρθωση: Μ αρίνα Πανάγου Φωτοστοιχειοθεσία-Φ ιλμ-Μ οντάζ: Π. Κ οντομηνάς, τηλ.: 36.30.891 Εκτύπωση: X. & Σ. Ζαχαροπούλου - Δ. Σιταράς, τηλ.: 48.28.351 Βιβλιοδεσία: Λ. Μ πάστας, τηλ.: 57.53.808 Κ εντρική διάθεση: ΠΡΟΟΔΟΣ ΑΕΕΕ, τηλ.: 38.21.001-38.30.889 ISBN 960-8032-07-5

Γ. I. ΜΑΝΙΑΤΗΣ - Γ. ΣΑΓΚΡΙΩΤΗΣ - A. Α. ΧΡΥΣΗΣ

H ERBERT M A R C U SE

Κριτική, Ουτοπία, Απελευθέρωση

Μ Ε Γ Α Λ Ο Ι Σ Τ Ο Χ Α Σ Τ Ε Σ 1 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΑΧΥ, ΑΘΗΝΑ 1999

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Hermann Schweppenhauser Το αρνητικό δίχαιο της υπέρβασης... 17 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Αλέξανδρος Α. Χρήσης Ελευθερία και αναγκαιότητα στο έργο του Herbert Marcuse Λόγος και Επανάσταση... 25 Rohit Lekhi Τα όρια της Κριτικής Θεωρίας του Marcuse: Ξαναδιαβάζοντας το Μονοδιάστατο Άνθρωπο... 47 Adrian Little Ορθολογικότητα και ελευθερία: Ο Marcuse και η μετα-βιομηχανική Α ριστερά... 71 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ Gunzelin Schmid Noerr

Herbert Marcuse: Η ανθεκτικότητα της ο υ το π ία ς... 97 Neil Maycroft

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ Δημήτρης Δημητούλης Το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης στη φιλοσοφία του Herbert Marcuse... 151 Γιώργος Σαγκριώτης Διαλεκτική και Φύση στον Herbert Marcuse... 167 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Gerhard Schweppenhauser Η Αισθητική της «Μεγάλης Αρνησης» του Herbert Marcuse .... ->.205 Γιώργος Μανιάτης Η πολιτική διάσταση της Αισθητικής στον Herbert Marcuse .... 223 Michael Lowy Marcuse και Benjamin: Η ρομαντική διάσταση ... 257 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Marcuse - Habermas: Πτυχές μιας συζήτησης... 275 ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ Η. MARCUSE... 307 ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ TOY HERBERT MARCUSE ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Ο Marcuse είναι, χωρίς αμφιβολία, επίκαιρος όσο ποτέ. Αν τη δεκαε­ τία του ’60 εξέφραζε την ουτοπία της αμφισβήτησης, σήμερα —την επο­ χή της αμφισβήτησης της ουτοπίας— η προβληματική του επιβεβαιώνε­ ται. Οι αποξενωτικές διαδικασίες ενσωμάτωσης και χειραγώγησης συ­ νειδήσεων στη σύγχρονη εποχή ενισχύουν την αναγκαιότητα ύπαρξης ενός απελευθερωτικού οράματος-προγράμματος. Αυτές οι συνθήκες της απαξίωσης του ανθρώπου επιζητούν μια γόνιμη επανεξέταση όλων εκεί­ νων των ιδεών που ιστορικά συγκρότησαν το ρεύμα της ανθρώπινης χει­ ραφέτησης. Ο Marcuse κατέχει σημαντική θέση σ’ αυτό. Έθεσε με δυνα­ μικό τρόπο ζητήματα. Ανέδειξε προβλήματα από την εμπειρία των ανα­ πτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών. Συνδέθηκε με προσπάθειες ριζο­ σπαστικής αντιμετώπισης του προτύπου και της βίαιης πραγμάτωσης της «κοινωνίας της αφθονίας». Πολλές φορές αμφισβητήθηκε. Τόσο από τους εκφραστές της συντη­ ρητικής σκέψης όσο και από σοβαρή μερίδα της μαρξιστικής Αριστερός. Οι λόγοι για τη στάση της πρώτης πλευράς είναι προφανείς. Η Αριστερά αρνήθηκε τη βασική θέση του μαρκουζιανού επιχειρήματος, σύμφωνα με το οποίο η εργατική τάξη των αναπτυγμένων βιομηχανικών-καπιταλι- στικών κοινωνιών είναι ενσωματωμένη στη λογική του συστήματος και έτσι, από δύναμη πρωτοποριακή κατέληξε παθητική μάζα, αποδεχόμενη τις αξίες και τον τρόπο ζωής αυτών των κοινωνιών. Η μαρκουζιανή πρόταση για τον πρωτοπόρο ρόλο της διανόησης, του φοιτητικού κινήματος, των κινημάτων περιθωριακής διαμαρτυρίας και του καλλιτεχνικού πειραματισμού θεωρήθηκε «ανεδαφική» και «αφελής». Ίσως η κρίση αυτή —με όρους μιας συγκεκριμένης κοινωνι- κοπολιτικής ανάλυσης— να ευσταθεί, τουλάχιστον σε σημαντικό βαθμό. Δεν αναιρείται, όμως, η σημασία της μαρκουζιανής ανάλυσης, ούτε η επικαιρότητα του στοχασμού του. Η ριζοσπαστική ανάγνωση του Hegel

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ και της ευρωπαϊκής κοινωνικής φιλοσοφίας του 19ου αιώνα αποτελεί μέγιστη συμβολή του Marcuse στην Ιστορία των Ιδεών. Η ανατομία του ολοκληρωτισμού και της αυταρχικότητας και η αναζήτησή τους ακόμη και σε θεωρήσεις που εντάσσονται ή αυτοπροσδιορίζονται στο πλαίσιο της δημοκρατικής παράδοσης, όπως ο φιλελευθερισμός, εξακολουθεί να είναι πολύτιμη. Η προσπάθεια διακρίβωσης των όρων και των ορίων της απελευθερωτικής πρακτικής, είτε στην κοινωνική και πολιτική δρά­ ση ή στην καλλιτεχνική δημιουργία, είναι σήμερα αναγκαία όσο ποτέ. Πιστεύουμε, επομένως, ότι η παρούσα έκδοση, που κατά κύριο λόγο συγκεντρώνει μελέτες που γράφτηκαν ειδικά γ ι’ αυτή, θα συμβάλλει τό­ σο στη νηφάλια και γόνιμη επανεκτίμηση του μαρκουζιανού έργου, όσο και στην ανάπτυξη ενός δημιουργικού διαλόγου στο πλαίσιο της σύγ­ χρονης ριζοσπαστικής σκέψης. ' Την «Εισαγωγή» του αφιερώματος αποτελεί το σύντομο κείμενο του Hermann Schweppenhauser «Το Αρνητικό Δίκαιο της Υπέρβασης», που εί­ ναι αφιερωμένο στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Herbert Marcuse και γράφτηκε ειδικά για τις ανάγκες του παρόντος τόμου. Πρόκειται για μια μαχητική υπόμνηση της επαναστατικής σημασίας της σκέψης του Herbert Marcuse ως ανυποχώρητης διαμαρτυρίας ενάντια στη ματαιωμένη πρόο­ δο, ελευθερία και ευτυχία του ανθρώπινου γένους. Κάνοντας χρήση μιας ελεύθερης και συναισθηματικά φορτισμένης γραφής, ο Hermann Schweppenhauser προβάλλει τη φιλοσοφία του Herbert Marcuse ως φορέα ενός κριτικού πάθους, το οποίο διατηρεί αμείωτη την επικαιρότητά του με τη μορφή μιας ριζικής πολιτικής και πολιτισμικής άρνησης. Η ενότητα με θέμα «Λόγος και Ελευθερία» εκκινεί με τη συμβολή του Αλέξανδρου Χρύση, που έχει τον τίτλο «Ελευθερία και Αναγκαιότητα στο έργο του Herbert Marcuse Λόγος και Επανάσταση». Στο κείμενο αυ­ τό ο Αλέξανδρος Χρύσης προσεγγίζει το θεμελιώδες φιλοσοφικό πρό­ βλημα της σχέσης ελευθερίας και αναγκαιότητας, αντιμετωπίζοντας τη σκέψη του φιλοσόφου ως πεδίο συνάντησης κορυφαίων φιλοσοφικών ρευμάτων, όπως αυτό ενός χεγκελιανού μαρξισμού και εκείνο της χαϊ- ντεγκεριανής οντολογίας, και καταλήγοντας στην πρόταση ότι για τον Marcuse, ένα στοχαστή εμπνεόμενο από τη Διαλεκτική της Άρνησης, το χαϊντεγκεριανό παρελθόν δε διαγράφεται, αλλά υπερβαίνεται διαλεκτι­ κά μέσα στην ίδια τη δυναμική εξέλιξη των ιδεών του φιλοσόφου.

Για τον Rohit Lekhi, όπως προκύπτει από το άρθρο του «Τα όρια της κριτικής θεωρίας του Marcuse: Ξαναδιαβάζοντας το Μονοδιάστατο Άνθρωπο», το θεωρητικό και πρακτικό αίτημα της κοινωνικής αλλαγής, ένα αίτημα που διαπερνούσε το έργο του Marcuse σε όλες τις φάσεις και τις πτυχές του, παρά την καίρια κριτική που άσκησε ο φιλόσοφος στις αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες, αποδεικνύεται στις μέρες μας ακόμη πιο απόμακρο και ουτοπικό σε σχέση με την εποχή που ο γερμανός στοχαστής συνέγραφε το Μονοδιάστατο Άνθρωπο. Το γεγο­ νός αυτό, ωστόσο, σύμφωνα με τον Lekhi, θα πρέπει να μας φέρει ακό­ μη πλησιέστερα στη μαρκουζιανή προβληματική, επιδιώκοντας —μέσα από την επισήμανση των όποιων αδυναμιών της— να καταστήσουμε επιτέλους πολιτικά εφικτές τις μεγάλες πρακτικές ουτοπίες, στις οποίες ο ίδιος ο Marcuse προσπάθησε να προσδώσει κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο. Στη δική του συμβολή με τίτλο «Ορθολογικότητα και ελευθερία: Ο Marcuse και η μετα-βιομηχανική Αριστερά», ο Adrian Little εξετάζει την επίδραση της μαρκουζιανής σκέψης στην ανάπτυξη των κοινωνικών κι­ νημάτων της Νέας Αριστερός, στις ΗΠΑ και στη Δυτική Ευρώπη της δε­ καετίας του 1960, εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στην επιρροή της κοι­ νωνιολογικής σκέψης του Marcuse στην κριτική αντιμετώπιση της τεχνο­ λογίας, από την οπτική ενός σύγχρονου μετα-βιομηχανικού απελευθερω­ τικού λόγου της Αριστερός. Την επόμενη ενότητα, για την οποία διαλέξαμε τον τίτλο «Ουτοπία και Πράξη», εγκαινιάζει η πολύ σημαντική μελέτη του Gunzelin Schmid Noerr με τίτλο «Herbert Marcuse: Η ανθεκτικότητα της Ουτοπίας». Ο συγγραφέας επιχειρεί σ’ αυτή μια συστηματική διερεύνηση της έννοιας της ουτοπίας στον Marcuse, καθώς και της χρήσης της στις επιμέρους όψεις του έργου του. Τοποθετώντας την έννοια αυτή στο επίκεντρο της μαρκουζιανής προβληματικής, προσφέρει παράλληλα μια συνολική ανά­ λυση της πορείας, των εντάσεων και των ιδιαιτεροτήτων της Κριτικής Θεωρίας του Herbert Marcuse ενώ, στη βάση της αρνητικής εννόησης του ουτοπικού στοιχείου, διακρίνει το μύθευμα περί πραγματωμένου ιδεώ­ δους στην υπάρχουσα κοινωνία από την κριτική λειτουργία της φαντα­ σίας στο έργο του γερμανοαμερικανού φιλοσόφου. Από την πλευρά του ο Neil Maycroft, στη συμβολή του με τίτλο «Ο Herbert Marcuse και η πολιτική των πρακτικών ουτοπιών», αναδεικνύει

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

με έμφαση την επίδραση του Marcuse στη σκέψη σημαντικών κοινωνι­ κών στοχαστών της εποχής μας, όπως ο Lefebvre, ο Gorz και ο Illich. Σύμφωνα με τον Maycroft, μια σύγχρονη πολιτική προώθησης πρακτι­ κών ουτοπιών δεν μπορεί παρά να αντλεί την αντικαπιταλιστική έμπνευσή της από το έργο του Marcuse, γεγονός που καταδεικνύεται και από τις αναλύσεις των θεωρητικών που προαναφέραμε. Στην ενότητα με θέμα «Φύση και Ιστορία» εντάσσεται η συμβολή του Δημήτρη Δημητούλη, που έχει τον τίτλο «Το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης στη φιλοσοφία του Herbert Marcuse». Σύμφωνα με το μελετητή, το μείζον πρόβλημα που θέτει ενώπιον μας η μαρκουζιανή σκέψη έχει να κάνει με τη βασανιστική προσπάθεια του ανθρώπου να πραγματώσει την αλλοτριωμένη μέσα στην Ιστορία φύση του. Μόνο που το ερώτημα κατά πόσο η ανθρώπινη ουσία υπάρχει πριν και έξω από την Ιστορία παραμέ­ νει και για τον Marcuse αναπάντητο, πυροδοτώντας ταυτόχρονα ουτο­ πικές εμπνεύσεις αλλά και μεγάλες τραγωδίες. Η προβληματική περί «Διαλεκτικής και Φύσης στον Herbert Marcuse» είναι το θέμα του άρθρου του Γιώργον Σαγκριώτη, που ακο­ λουθεί στην ίδια ενότητα. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει με κριτική διάθε­ ση τη διαφοροποίηση του Marcuse από την κλασική αντίληψη της Σχο­ λής της Φρανκφούρτης. Εστιάζοντας στο παράδειγμα του έργου Έρως και Πολιτισμός, επιχειρηματολογεί υπέρ της ύπαρξης σημαντικών δυ­ σκολιών στη θεωρητική απόπειρα του Herbert Marcuse, τις οποίες συν­ δέει τόσο με ζητήματα μεθόδου όσο και με το ρόλο του φυσικού δικαίου στη σκέψη του. Παρ’ όλα αυτά, το δοκίμιο κριτικής κλείνει με μια υπε­ ράσπιση του Marcuse, κυρίως έναντι σύγχρονων προσπαθειών ανασκευ­ ής της φιλοσοφίας του. Η ενότητα «Αισθητική και Πολιτική» ξεκινά με ένα παλαιότερο κεί­ μενο, το άρθρο του Gerhard Schweppenhauser «Η Αισθητική της “Μεγά­ λης Άρνησης” του Herbert Marcuse». Ο συγγραφέας, δίνοντας ξεχωριστή έμφαση στο τελευταίο βιβλίο του Herbert Marcuse Η Ανθεκτικότητα της Τέχνης, εξετάζει όλες τις διακυμάνσεις και τα θεμελιώδη ερωτήματα της αισθητικής φιλοσοφίας του Marcuse, παρακολουθώντας εκ παραλλήλου την πολιτική προβληματική με την οποία συνδέονται. Ο Gerhard Schwep­ penhauser δίνει, έτσι, μια συνολική εικόνα της αισθητικής θεωρίας του Marcuse, διαβάζοντάς την ως το χώρο εκείνο όπου βρίσκει έκφραση η

αλληλοδιαπλοκή ενός έντονου πεσσιμισμού, από τη μια, και μιας αδιά­ κοπης προσφυγής στην ελπίδα της ριζικής αλλαγής, από την άλλη. Το άρθρο του Γιώργου Μανιάτη «Η Πολιτική διάσταση της Αισθητι­ κής στον Herbert Marcuse» αναφέρεται στις βασικές αρχές της μαρκου- ζιανής αισθητικής και στις πολιτικές της διαστάσεις. Εντοπίζονται τα κύρια σημεία της σχετικής επιχειρηματολογίας του Marcuse και επιχει- ρείται η κριτική αντιμετώπισή τους. Ο συγγραφέας του άρθρου θεωρεί ως βασική αδυναμία της μαρκουζιανής προβληματικής την περιοριστική αντίληψη του γερμανοΰ στοχαστή για το ρεαλισμό και τον υπερτονισμό της αισθητικής και καλλιτεχνικής αυτονομίας ως κατεξοχήν αξόνων κοι­ νωνικής και πολιτικής δράσης. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την κλασική, πλέον, ανάλυσή του Michael LQwy με τίτλο «Marcuse και Benjamin: Η ρομαντική διάσταση». Στό άρθρο αυτό ο κριτικός στοχασμός του Lowy προωθεί μια γόνιμη συ­ γκριτική προσέγγιση της πνευματικής πορείας του Marcuse και εκείνης του Benjamin, με άξονα αναφοράς τη ρομαντική πτυχή της σκέψης των δυο διανοητών, αλλά και τον επαναστατικό προσανατολισμό τους σε σύνδεση με το χειραφετητικό αγώνα του ανθρώπου. Στο «Επίμετρο» του τόμου έχουμε τη χαρά να παρουσιάζουμε εκτενή αποσπάσματα από μια πολύ γνωστή συνέντευξη, ή καλύτερα συζήτηση, του Herbert Marcuse με τον Jiirgen Habermas, με τίτλο «Θεωρία και Πολιτική». Ο διάλογος των δυο φιλοσόφων διακρίνεται από ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς περιλαμβάνει όχι μόνο μια προσωπική ανασκόπηση σημαντικών πε­ ριόδων της ζωής και του έργου του Marcuse, αλλά αποτελεί και πολύτιμη μαρτυρία της συγγένειας και των διαφορών μεταξύ της παλαιότερης και της αποκαλούμενης Νέας Κριτικής Θεωρίας. Ανάμεσα στα αποσπάσματα της συζήτησης που επιλέξαμε για την παρούσα έκδοση, ξεχωριστή προσοχή αξίζει σ’ εκείνα που αναδεικνύουν τη βαρύτητα του πολιτικού στοιχείου στη φιλοσοφία του Herbert Marcuse, όπως και στις αναφορές στη σχετικά λιγότερο γνωστή «φαινομενολογική» περίοδο της σκέψης του. Γιώργος Μανιάτης Γιώργος Σαγκρ ιώτης Αλέξανδρος Χρυσής

Hermann Schweppenhauser

TO ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ

Εις ανάμνησιν τον Herbert Marcuse, για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του «Η ιδέα της επανάστασης δεν αποτελεί ποτέ “μνοτικοποίηση”. Το υπάρχον υπήρξε ως όλο πάντοτε κακό. Το γεγονός ότι η επανάσταση δεν διαθέτει πλέον κάποιον αναγνωρίσιμο παραλήπτη, κάποιο οργανωμένο ιστορικό υποκείμενο, δεν ακυρώνει την αναγκαιότητά της.» Herbert Marcuse Κανείς άλλος από τους κριτικούς φιλοσόφους αυτού του αιώνα δεν πήρε πιο σοβαρά από τον Herbert Marcuse το καθήκον της σκέψης ένα­ ντι του πραγματικά δρώντος Λόγου. Κανείς άλλος δεν ανέδειξε πιο αποφασιστικά το αίτημα της δημιουργίας και αναδημιουργίας της αν­ θρωπιάς του ανθρώπου μέσα από την απλή φυσική ιστορία και την ιστο­ ρία του είδους του. Κανείς άλλος δεν επέμεινε πιο ανυποχώρητα, έναντι του «δικαίου — του θετικού, κωδικοποιημένου, του επιβαλλόμενου δι­ καίου της υπάρχουσας κοινωνίας», στο «αρνητικό, άγραφο δίκα ιο ... της υπέρβασης»·, το δίκαιο του ιστορικού ανθρώπου για έξοδο από την υπάρχουσα κατάσταση συμβιβασμού, ενοχής και εκμετάλλευσης της αν­ θρωπότητας και για είσοδο σε μια κατάσταση «λιγότερου συμβιβασμού, λιγότερης ενοχής και λιγότερης εκμετάλλευσης». Κανείς άλλος δε συνει- σέφερε όσο αυτός —με την επιμονή του στο «φυσικό δίκαιο» της χειρα­ φέτησης, της παραγωγής και επιβολής του Λόγου, της επανάστασης— στην αποκάλυψη του αθέμιτου χαρακτήρα του κοινωνικού δικαίου της ισχύος — του «θετικού» δικαίου, το οποίο βρίσκει νομιμοποίηση στη μοίρα (αντί στην αυτονομία του Λόγου), στο αμετάβλητο των πραγμά­

18 HERMANN SCHWEPPENHAUSER των (αντί στις ίδιες τις ανατρεπτικές συμπαντικές δυνάμεις), στους υψη­ λότερους και τους ύψιστους υπέρλογους εξαναγκασμούς (αντί σ’ αυτούς του φυσικού και οργανικού Λόγου, όπου κανείς δεν υποτάσσεται μα τους ακολουθεί), του «θετικού» δικαίου που παραχωρεί κάθε νομική εξουσία σε ένα δίκαιο άλλο, το μυθικό δίκαιο της ισχύος. Κανείς άλλος δε διαφύλαξε πιστότερα και σταθερότερα την κληρονομιά του διαφωτι- στικού Λόγου του Που και 18ου αιώνα, της κλασικής γερμανικής φιλο­ σοφίας, του καντιανού και εγελιανού κοσμοπολιτισμού και ουνιβερσαλι­ σμού, και δεν την προώθησε εμφατικά όσο αυτός, αυτός που δεν έπαψε να θυμίζει στη συσκοτισμένη συνείδηση τα ιδρυτικά βήματα της αυτολη- σμονημένης χειραφετητικής προόδου της νεωτερικότητας — και τούτο αποβλέποντας με πάθος στην εκ θεμελίων διόρθωσή της, στην τελική ανυπόκριτη πραγμάτωση της δυνατότητάς της. Με αφετηρία τη δύναμη μιας ανάμνησης που ζωντανεύει κάτι από το παρελθόν, δύναμη που μό­ νη αυτή είναι σε θέση να θεμελιώσει ένα ουσιώδες παρόν, παρέπεμπε στη μεγάλη κριτική φιλοσοφία, στη «νομοθεσία του Λόγον», που ιστορικά και δεσμευτικά εκφράστηκε μέσα σ’ αυτή και μέσω αυτής, «που πλέον δεν γνωρίζει άλλη εξάρτηση» και που —κατά τον Hegel— δεν μπορεί να δεχτεί «κανένα άλλο μέτρο κρίσης από οποιαδήποτε αυθεντία είτε στη γη είτε στον ουρανό»· παρέπεμπε, έτσι, πιστός για άλλη μια φορά στον Hegel, στη μεγάλη επανάσταση του 1789 ως μοναδική έκφραση, ως μονα­ δική εκδήλωση του χειραφετητικού Λόγου: «Από τότε που ο ήλιος έχει θέση στο στερέωμα και οι πλανήτες κινούνται κυκλικά γύρω α π ’ αυτόν», που διαγράφουν την προδιαγεγραμμένη τροχιά μιας αιώνιας επιστρο­ φής, «πρώτη φορά αντίκριζε κανείς κάτι παρόμοιο: τον άνθρωπο να στηρίζεται στο κεφάλι του, δηλαδή στη σκέψη τον, και να χτίζει την πραγματικότητα πάνω σ ’ αυτή». Ήρθε, επιτέλους, η στιγμή να αναγνω­ ριστεί ότι θα πρέπει να κυβερνά την κοινωνική, την πνευματική πραγμα­ τικότητα ο Λόγος - και όχι η τυφλή φύση, η τυφλή αρχή του πεπρωμέ­ νου, όχι η ετερόνομη κυριαρχική εξουσία. Ποια είναι, άραγε, η χαρακτηριστική θέση της κοινωνίας όσον αφορά τη διαιώνιση, την ανάπτυξη της ανθρωπότητας ή, άκομη, την παρακώλυ­ ση και τον περιορισμό της; Το ζήτημα αυτό, παρά τα βήματα που έγιναν —για να ξεχαστουν μετά και πάλι—, παρέμεινε ζήτημα «αναπόδραστου πεπρωμένου», κάτι που στην αναπτυγμένη αστική κοινωνία το βρίσκου­ με, επί παραδείγματι, διατυπωμένο με τη μορφή «τον αναπόδραστου πε­ πρωμένου πολλών αλλεπάλληλων τοκετών». Αυτό διαβάζουμε σε μια τυ­

χαία επιλεγμένη, πέρα ως πέρα χαρακτηριστική της αστικής εποχής, βιο- γραφική έκθεση γύρω στο 1900. Τα χτυπήματα της μοίρας των τοκετών τονίζονται παράλληλα ως «δωρεά ζωής για πολλά αγόρια και κορίτσια», ως «ευλογία τέκνων» που δίδεται στις γυναίκες, στους άντρες, στην οι­ κογένεια. Ο —φορτικός— φυσικός καθορισμός της ανθρωπότητας ως είδους πρέπει να παρουσιαστεί εξαγιασμένος, προκειμένου το αθέλητο, το κοινωνικά ανεπιθύμητο —το ουσιαστικά «έλλογο»— να μπορέσει να κρυφτεί πίσω από το βολάν της ηθικής. Όπως καθετί το ηθικό μέσα στην αστική κοινωνία, έτσι και η ηθικοθρησκευτική προσπάθεια εξαγιασμού του «είδους» άνθρωπος είναι αμφίσημη και βαθύτατα υποκριτική. Στη γλυκανάλατη ηθοποιία του αστού, που με την ευκαιρία της γέννησης του τρίτου παιδιού κάποιου άλλου τον συγχαίρει για την «ευλογία τέκνων», η υποκρισία αυτή καθίσταται αναγνωρίσιμη. Δεν υπήρχε πάντοτε μια τέτοια κοινωνική στάση έναντι του φυσικού καθορισμού του είδους. Οι έντονες συγκρούσεις της αναπτυγμένης κοι­ νωνίας με τους λαούς και τις ομάδες (ακόμη και στο ίδιο το εσωτερικό της) που έχουν μείνει σε στάδια προγενέστερα το έχουν κάνει αυτό πρό­ δηλο. Για το φτωχό άντρα του «υπανάπτυκτου κόσμου» —τόσο του με­ γάλου παγκόσμιου όσο και του μικρού κόσμου της πατρίδας— οι «πο­ λυάριθμοι τοκετοί» αποτελούσαν τους καρπούς που μεγάλωναν και ωρί­ μαζαν στο δέντρο της ζωής του την «ευλογία των τέκνων» που ποθούσε και μάλιστα εκλιπαρούσε. Και όσους περισσότερους τέτοιους καρπούς του χάριζαν οι αγαπημένες του σύντροφοι, τόσο πιο σίγουρος μπορούσε να είναι για τη δύναμη και την ευδοκίμηση της ύπαρξής του. Τα παιδιά του ήταν τα πλούτη του, το καμάρι του, η εξασφάλιση της ζωής του, ήταν οι καλωσυνάτοι συνοδοί των άξιων γηρατειών του. Η αύξηση του κόστους διαβίωσης, η αθλιότητα, η αποικιοποίηση και οικονομική επέ­ κταση, ο παγκόσμιος αλλά και ο περιφερειακός ανταγωνισμός ισχύος, η στυγνή άλλα και η εκλεπτυσμένη εκμετάλλευση των αποθεμάτων και της εργατικής δύναμης που επιφυλάσσονταν σ’ αυτή τη φυσική ζωή του εί­ δους, την ευνούχισαν και την υποβάθμισαν ως το σημείο ενός Είναι όχι πλέον ανθρώπινου. Οι «προοδευτικές» μορφές ζωής που επέβαλαν από τα έξω οι αποικιστές πρέπει τώρα να υποκαταστήσουν, όπως τις εσωτε­ ρικές υποβαθμισμένες και απανθρωποποιητικές, και τις καθυστερημέ­ νες, τις βάρβαρες μορφές ζωής. Η φυσική ζωή του είδους θα πρέπει να εξορθολογιστεί — να εκπολιτιστεί, σύμφωνα με τις βασικές αρχές της μετατροπής της substantia humana σε κοινωνική λειτουργικότητα, της

με-20 HERMANN SCHWEPPENHAUSER τασκευής του ανθρώπου σε όν χρησιμοποιήσιμο και διευθΰνσιμο α π’ όλες τις πλευρές. «Ευλογία τέκνων»; Το πολύ πολύ κατά το μέτρο της ωφέλειας που αποδίδουν οι καρποί της ζωής του είδους. Από τη στιγμή που η «ευλογία» αυτή θα υπερβεί το όριο κλίνοντας την πλάστιγγα προς την πλευρά του κόστους, από τη στιγμή που θα διαταράξει την ψυχρά υπολογιστική προοδευτική κοινωνική ζωή, εμφανίζεται ως κατάρα, γίνε­ ται ανάθεμα. Από την αθλιότητα, την πείνα, τη λιμοκτονία, τόσο στις εσωτερικά όσο και στις εξωτερικά αποικιοκρατούμενες περιοχές, δεν πρόκειται να απαλλαγείτε, φωνάζουν οι αναπτυγμένοι, οι διαφωτισμένοι στους καθυ­ στερημένους, παρά μονάχα όταν προχωρήσετε σε έλεγχο των γεννήσεων, επιβολή κυριαρχίας και πειθαρχίας στη ζωή του είδους. Πρέπει να εγερ- θείτε από τη βαρβαρότητα κι εμείς είμαστε εκείνοι που θα σας βοηθή­ σουν να βγείτε α π ’ αυτή και να ανυψωθείτε. Αλλά η έγερση αυτή συνεπά­ γεται την υποβάθμιση της ζωής του είδους και καταλήγει στη διάλυσή του. «Αντί να κρατά κανείς εκατομμύρια ανθρώπων έξω από τον κόσμο», μέσω της υποδούλωσης, μέσω της αποφυσικοποίησης της δύνα­ μης της ανθρώπινης ουσίας και της μετατροπής της σε αντικείμενο εκμε­ τάλλευσης και εμπόρευμα, μέσω της βιολογικής και κοινωνικής έκτρω­ σης, «θα έπρεπε να τους δώσει το δικαίωμα να τον διαμορφώσουν οι ίδι­ οι», να αναπροσδιορίσουν τη λειτουργία της κοινωνικής μηχανής, την οποία, νεκροί ή ζωντανοί, γεννημένοι ή αγέννητοι, υποχρεώνονται να κρατούν σε κίνηση. Αυτά είναι τα λόγια του Horkheimer, του φιλοσοφι­ κού φίλου του Marcuse, κι αυτά τα λόγια του ίδιου: «Όλες οι υλικές και διανοητικές δυνάμεις που μπορούν να επιστρατευθούν για την πραγμά­ τωση της ελεύθερης κοινωνίας είναι παρούσες», είναι αναπτυγμένες σε βαθμό ιστορικά πρωτόγνωρο. Κι όμως, αντί να χρησιμοποιήσετε τον απέραντο αυτό πλούτο, τη συσσωρευμένη σ’ αυτόν δύναμη αλλαγής των πραγμάτων (αυτό αντιτάσσουν οι καθυστερημένοι, τα θύματα της προό­ δου, όλοι εκείνοι στο όνομα της ευτυχίας και της ακέραιας ύπαρξης των οποίων λαμβάνει χώρα η πρόοδος, στους επικαρπωτές της) για να αντι­ μετωπίσετε αποτελεσματικά την υπάρχουσα και κάθε μελλοντική αθλιό­ τητα, τα πλήγματα που υφίστανται ακόμα διαρκώς και όσα άλλα πρόκει­ ται να υποστούν η ζωή του είδους και η φυσική της βάση· αντί να δια­ μορφώσετε τη γη με τέτοιον τρόπο ώστε όλοι όσοι ζουν πάνω σ’ αυτή να μπορούν να έχουν μια ύπαρξη άξια του ανθρώπου (και υπάρχουν σε υπεραφθονία όλα τα μέσα που χρειάζονται γ ι’ αυτό) —όλα τα ανθρώπι­

να τέκνα κι όχι μόνο οι εκλεκτοί, αυτοί που ανατράφηκαν έτσι ώστε να επιβιώνουν στον υπάρχοντα κόσμο των αντιφάσεων, εκείνοι με την κα­ θώς πρέπει διαγωγή, οι διαλεχτοί— τι κάνετε αντ’ αυτού; Αντί να επανορθώσετε για τις ευθύνες σας, να διορθώσετε ένα έστω μέρος των εγκλημάτων στα οποία και χρωστάτε κάθε πλούτο, τη συσσω- ρευμένη δύναμη, την πρόοδο, αποδίδοντας κάτι απ’ όλα αυτά στην αν­ θρωπότητα, στη φύση, στους ξεριζωμένους εξαιτίας της εκμετάλλευσής της, στους κατεξαντλημένους (κι αυτό όχι ως χάρη, αλλά ως απλή συμ­ μόρφωση στην εντολή της δίκαιας ανταλλαγής)· αντί με όλες τις δυνάμεις σας (από τις οποίες το μόνο που μοιάζει να διαφεύγει είναι η δυνατότητα της ανθρωπότητας και της ευημερίας της) να προστρέξετε σε όλη τούτη την εξαθλίωσή που γνωρίζουμε τόσο σ’ εμάς όσο και στους δικούς σας εξαθλιωμένους, εκείνους που εξαιτίας σας έμειναν πεινασμένοι, άνεργοι, μηδαμινοί, και να συνασπιστείτε μαζί μας σε μια ένωση αυτοπροσδιορι- ζόμενων, ελεύθερων μελών της ανθρωπότητας, υπεύθυνων γ ι’ αυτή, που θα ανοίξουν ομόθυμα το δρόμο για τα άμεσα αναγκαία και για όλα τα μελλοντικά βήματα προς το γενικό καλό — τι κάνετε αντ’ αυτού; Στην καλύτερη των περιπτώσεων μας εξαπατάτε και πάλι με την πρόοδο και τον ανθρωπισμό που έρχεστε να μας προσφέρετε — μέσω «αναπτυξιακής βοήθειας», μέσω της πολιτικής της «εξισορρόπησης» και του good will, πίσω από το παραπέτασμα των οποίων συνεχίζετε να επι- τελείτε ολοένα πιο εκλεπτυσμένα το έργο της αποφυσικοποίησης και απανθρωποποίησης, εξασφαλίζοντας στους εαυτούς και στα κεφάλαιά σας (βιομηχανικά και χρηματικά, επιστημονικά και τεχνικά, εθνικά και πολιτιστικά) την κυριαρχία πάνω σε μας (τους πρωταρχικούς παραγω­ γούς τους), καθώς και τα έσοδά σας. Έτσι, μην εκπλήσσεστε όταν φτάνει ένα σημείο πέρα από το οποίο παύουμε πλέον να συμπράττουμε, όταν διακόπτουμε την επικοινωνία μαζί σας, όταν, «αηδιασμένοι» από την κοινωνία σας της αφθονίας και της σπατάλης, που προκειμένου να δια­ τηρείται επιφέρει περιοδικά την καταστροφή, την πείνα, τη διάλυση, τον πόλεμο, αρνούμαστε την κοινωνία αυτή — τώρα που έχουμε επιτέλους συνειδητοποιήσει, τώρα που ξέρουμε «πόσα θύματα, πόση θηριωδία και ηλιθιότητα χρειάζονται καθημερινά για την αναπαραγωγή αυτού του συ­ στήματος σας»: για την παρακώλυση, δηλαδή, εκείνου που θα παρήγαγε και θα εξασφάλιζε τη θεραπεία της πληγωμένης φυσικής ζωής του είδους (του θεμελίου κάθε έλλογης και πνευματικής ζωής). Μια τέτοια, όμως, άρνηση αποτελεί έκφραση-προανάκρουσμα της

22 HERMANN SCHWEPPENHAUSER επανάστασης, της ανατροπής αυτού του συστήματος — χαι ειδικά εκεί όπου η κινητοποίηση των αντιδραστικών δυνάμεων μέσα σ’ αυτό (της ηθικής και νομικής διαφθοράς, μέσα στην οποία κρύβεται ο χτεσινός ιμπεριαλισμός, που σήμερα ονομάζεται παγκοσμιοποίηση, των προγραμ­ ματισμένων ηδονιστικών αποζημιώσεων, της χειραγώγησης και σύγχυσης των σημασιών, του αποπροσανατολισμού και της αποβλάκωσης πληθυ­ σμών ολόκληρων) εξακολουθεί να το προφυλάσσει από δραστικές αλλα­ γές. Αποτελεί μια πρώτη πραγματική έκφραση και ταυτοχρόνως την πι­ στοποίηση, την επικύρωση της ιδέας της επανάστασης — του ότι η ιδέα αυτή δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί δίχως και να ξεπουληθεί η ανθρωπιά του ανθρώπου. Και τα δύο αυτά, η αδύναμη πάντοτε έκφραση και η αμε- τάκλητη ιδέα, αποτελούσαν για τον Marcuse ένδειξη της ουσιώδους κρι­ σιμότητας της επανάστασης, επανάστασης που από άποψη αρχής γιζαυ- τόν δεν επιδέχεται αναβολή. Η ύψιστη κριτική κορύφωση, το πλέον βασα­ νιστικό και ταυτόχρονα το υποσχόμενο τα περισσότερα στη νεωτερικότη- τα που αναπτύχθηκε μέσα από παγκόσμιους ανταγωνισμούς — η δεδομέ­ νη, δηλαδή, κατάσταση, μιλά από μόνη της, και το θέμα είναι να αφου- γκραστεί κανείς την απαίτηση της αλλαγής μέσα σ’ αυτή. Μπορεί κανείς να διαβάσει εδώ τη γλώσσα της «τέλειας αρνητικότητας», που στον κα­ θρέφτη της γραφής σημαίνει τη λύτρωση απ’ αυτή. Έτσι παρουσιάζεται η ιδέα της επανάστασης στο φως της αντορνικής θεωρίας. Κι όπως ο Benjamin την έβλεπε στη μεσσιανική ρήξη με την ιστορία, έτσι και ο Marcuse τη βλέπει στο αίτημα, στην έκκληση για αλλαγή των καταστάσε­ ων που αυτές οι ίδιες απευθύνουν σε όσους δε θέλουν να βρίσκονται με την πλευρά εκείνων που «συνωμοτούν εναντίον της ανθρωπότητας». Μετάφραση: Γιώργος Σαγκριώτης

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Λ Ο Γ Ο Σ Κ Α Ι Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ι Α

Αλέξανδρος Α. Χρύσης

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ

ΣΤΟ ΕΡΓΟ TOY HERBERT MARCUSE

ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

I. Εισαγωγή: Η φιλοσοφική ταυτότητα τον έργου Λόγος και Επανάσταση Όταν το Μάρτιο του 1941, στις ΗΠΑ, ο Herbert Marcuse ολοκλήρω­ νε το σύντομο πρόλογο του έργου του Λόγος και Επανάσταση, απευθυ­ νόμενος στο αναγνωστικό κοινό του διευκρίνιζε το στόχο που υπηρετού­ σε η συγκεκριμένη συγγραφή: «Στα χρόνια μας», σημείωνε ο Marcuse, «η άνοδος του Φασισμού καλεί σε μια επανερμηνεία της φιλοσοφίας του Hegel. Ελπίζουμε ότι η ανάλυση που προσφέρεται εδώ θα καταδείξει πως οι βασικές έννοιες του Hegel είναι εχθρικές προς τις τάσεις που οδήγησαν στη φασιστική θεω­ ρία και πράξη»1. Δε χωρεί, λοιπόν, αμφιβολία ότι ο συγγραφέας του Λόγος και Επα­ νάσταση στόχευε, πράγματι, στη θεωρητική υπεράσπιση της χεγκελιανής σκέψης απέναντι σ’ εκείνους που, από διαφορετικές ενδεχομένως κατευ­ θύνσεις και για διαφορετικούς λόγους, επεδίωκαν να εμφανίσουν τον Hegel ως δημιουργό και εκφραστή ενός φιλοσοφικού και, σε τελική ανά­ λυση, κοινωνικού και πολιτικού ολοκληρωτισμού. Την ίδια, όμως, στιγ­ μή, όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί, η προσπάθεια του Marcuse κατέτει- νε και «στην υπεράσπιση του Hegel απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του»2.

26 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Α. ΧΡΥΣΗΣ Με αυτή την έννοια, όπως θα δειχτεί και στη συνέχεια, το Λόγος και Επανάσταση δεν είναι ένα έργο απολογητικό, αλλά ένα έργο στο οποίο κριτική και υπεράσπιση επιδιώκεται να συντεθούν διαλεκτικά. Από την άλλη πλευρά, και πίσω από το επίπεδο μιας πολιτικής προ- φάνειας και επικαιρότητας, ο Herbert Marcuse επιδιώκει, μέσα απ’ αυτό το ερμηνευτικό/κριτικό εγχείρημά του, ττ\'θετική διατύπωση της δικής του συλλογιστικής πάνω στο ζήτημα που δεν έπαψε ποτέ να τον γοητεύ­ ει, στο ζήτημα μιας φιλοσοφίας της απελευθέρωσης. Αναδεικνύεται, έτσι, η χεγκελιανή φιλοσοφία ως πηγή έμπνευσης για την ανάπτυξη της μαρκουζιανής σκέψης σε μια σειρά κρίσιμων και διαχρονικών προβλη­ μάτων, ανάμεσα στα οποία εξέχουσα θέση καταλαμβάνει και το θεμελιώ­ δες πρόβλημα της σχέσης ελευθερίας και αναγκαιότητας, το οποίο θα αποτελέσει και το αντικείμενο αυτής της συμβολής. Χ Συνιστά κρατούσα τάση στη διεθνή βιβλιογραφία η αντιμετώπιση του έργου Λόγος και Επανάσταση ως γραπτού τεκμηρίου απομάκρυνσης του συγγραφέα του από την επιρροή του μεγάλου γερμανού φιλοσόφου Martin Heidegger και προσχώρησής του στο ευρύ, αλλά και πολυσυζητη­ μένο, ρεύμα του χεγκελιανού μαρξισμού. «Το Λόγος και Επανάσταση», υποστηρίζει χαρακτηριστικά ο γνω­ στός μελετητής της Σχολής της Φρανκφούρτης Martin Jay, «κατέδειξε την απόσταση που είχε διανύσει ο Marcuse στη δεκαετία [του 1930] από τη ρήξη του με τον Heidegger... Ο Marcuse, όπως και ο Horkheimer, ήταν πρόθυμος να καθιερώσει την κριτική, την αρνητική ορμή του χεγκελια- νού ρασιοναλισμού. ... [Ε]στίασε την προσοχή του στις διασυνδέσεις ανάμεσα στον Marx και στον Hegel, συνεχίζοντας την προγενέστερη ανάλυσή του για την ενότητα του πρώιμου και του ύστερου έργου του Marx. Τα χεγκελιανά στοιχεία της μαρξικής σκέψης δεν υπήρξαν πηγή αμηχανίας για τον Marcuse, όπως είχαν υπάρξει για τους περισσότερους “επιστήμονες” μαρξιστές, διότι στην ανάγνωσή του ο Hegel ήταν ήδη προοδευτικός στοχαστής»3. Αλλά και για τον Douglas Kellner, έναν ακόμη συστηματικό μελετητή της Κριτικής Θεωρίας και ειδικότερα του μαρκουζιανού έργου, το συ­ γκεκριμένο πόνημα εκφράζει σε μεγάλο βαθμό την ένταξη του Marcuse στο χεγκελιανό μαρξισμό και την ταυτόχρονη ρήξη του προς το χαϊντε- γκεριανό παρελθόν του. Η έμφαση που αποδίδει ο Marcuse στη συνέχεια ανάμεσα στη χεγκελιανή και τη μαρξική διαλεκτική και η εμμονή του

στην ανάδειξη της Αρνησης ως κορυφαίας «στιγμής» όχι μόνο στη μαρ- ξική σκέψη —στοιχείο μάλλον αναμενόμενο— αλλά και στη Λογική του Hegel, δεν αφήνουν αμφιβολία, σύμφωνα με τον Kellner, για τη φιλοσο­ φική ταυτότητα του έργου και του δημιουργού του4. Σε μια διαφορετική κατεύθυνση κινούνται, ωστόσο, άλλοι αναλυτές της φιλοσοφίας του Marcuse, υποστηρίζοντας την επιβίαχτη χαϊντεγκε- ριανών μοτίβων, ακόμη και σε κείμενα όπως το Λόγος και Επανάσταση, όπου ασφαλώς η κυριαρχία μιας εγελομαρξικής συνιστώσας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί βάσιμα. Χαρακτηριστική απ’ αυτή την άποψη αποδεικνύεται η ανάλυση του Robert Pippin, ο οποίος, αναφερόμενος στο ζήτημα της επιρροής του Heidegger στον ύστερο Marcuse, προχωρεί στην προσεκτική διατύπωση που σπεύδω να καταγράψω: «Εγκαταλείπει [άραγε ο Marcuse στο ύστερο έργο του] τα ριζοσπα­ στικά στοιχεία της [χαϊντεγκεριανής] θεωρίας της ιστορικότητας (τον οντολογικό προσανατολισμό της), και αν ναι, παρέχει έναν τρόπο απά­ ντησης στις ενστάσεις γι’ αυτή την εγκατάλειψη που αυτός ο ίδιος έχει προκαλέσει; Ή διατηρεί [τη θεωρία της ιστορικότητας] και επιχειρεί να βρει έναν τρόπο να αναπτύξει μια πιο συγκεκριμένη και κριτική ανάλυ­ ση που να είναι συνεπής προς αυτή; Ίσως», υποστηρίζει ο Pippin, «ο κα­ λύτερος τόπος για να ξεκινήσει κάποιος να αναζητεί μια απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα είναι [το] Λόγος και Επανάσταση»5. Δεν είναι, προφανώς, σχολαστικό ζήτημα το να διερευνήσει κανείς αν και κατά πόσο στη σκέψη του Marcuse, και ειδικότερα στο Λόγος και Επανάσταση, έχουν επιβιώσει στοιχεία μιας χαϊντεγκεριανής οντολο­ γίας στο αφιλόξενο γ ι’ αυτά —όπως είθισται να θεωρείται— φιλοσοφι­ κό περιβάλλον ενός χεγκελιανού μαρξισμού. Το ερώτημα που τίθεται ου­ σιαστικά, και το οποίο θα παρακολουθεί σε δεύτερο πλάνο την ανάλυσή μας —μέχρι τουλάχιστον το καταληκτικό μέρος της— έχει να κάνει με το κατά πόσο η μαρκουζιανή φιλοσοφία της απελευθέρωσης, όπως εκτί­ θεται στο Λόγος και Επανάσταση και με κεντρικό άξονα αναφοράς τη σχέση ελευθερίας και αναγκαιότητας, αποτελεί έναν ακόμη σταθμό του αρχικού σχεδίου του γερμανού φιλοσόφου για μια σύνθεση της χαϊντε- γκεριανής οντολογίας με την χεγκελιανή διαλεκτική και τη μαρξική αντί­ ληψη της ελευθερίας. Σε κάθε περίπτωση, όπως θα δειχτεί και στη συνέχεια, μια καταφατι­ κή απάντηση στο φαινομενικά και μόνο ακαδημαϊκό ερώτημα της

φίλο-28 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Α. ΧΡΥΣΗΣ σοφικής ταυτότητας του συγκεκριμένου έργου θα άνοιγε ένα ανηφορικό —αλλά όχι απαραίτητα και αδιέξοδο— μονοπάτι προς την κομμουνιστι­ κή απελευθέρωση, προς την οποία και ο ίδιος ο Marcuse προσανατόλισε τη σκέψη και την πράξη του. Αλλά πριν και μέχρι τη στιγμή μιας κατα­ ληκτικής αποτίμησης αυτής της προοπτικής, ας πορευτούμε στα ίχνη του φιλοσόφου-δημιουργού, επιδιώκοντας, μέσα από τη διαλεκτική της ελευ­ θερίας και της αναγκαιότητας, να προσεγγίσουμε αν όχι το τέλος, τουλά­ χιστον το στίγμα της πορείας του στοχαστή, όπως αυτό αποτυπώνεται στις σελίδες του Λόγος και Επανάσταση. II. Η χεγκελιανή διαλεκτική της Άρνησης και η μαρκονζιανή κριτική Λ Σχολιάζοντας το φιλοσοφικό σύστημα του Hegel της περιόδου της Ιένας, ο Herbert Marcuse αναδεικνύει με έμφαση την Άρνηση σε πε­ μπτουσία της χεγκελιανής διαλεκτικής και σε αλήθεια της ύπαρξης: «Η αληθινή ύπαρξη», επισημαίνει ο Marcuse, «αρχίζει μόνο όταν η άμεση κατάσταση αναγνωρίζεται ως αρνητική, όταν τα όντα γίνονται “υποκείμενα” και αγωνίζονται να προσαρμόσουν την εξωτερική κατά­ στασή τους στις δυνατότητές τους»6. Αλλά και στο επίπεδο μιας Φαινομενολογίας τον Πνεύματος, «η γνώση εκκινεί όταν η φιλοσοφία καταστρέφει την εμπειρία της καθημε­ ρινής ζωής»7. Απέναντι στη «νεκρή αντικειμενικότητα» και στη στερεο­ ποιημένη μορφή των πραγμάτων, ο άνθρωπος καλείται να επιλέξει ανά­ μεσα στην ψευδή βεβαιότητα του θετικισμού και στη διαλεκτική άρνηση του κόσμου ως παρόντος. Ερημιά ή Άρνηση! «Ο κόσμος είναι ένας αποξενωμένος και αναληθής κόσμος για όσο ο άνθρωπος δεν καταστρέφει τη νεκρή αντικειμενικότητά του και δεν ανα­ γνωρίζει τον εαυτό του και τη δική του ζωή “πίσω” από την παγιωμένη μορφή των πραγμάτων. Ο θετικισμός, η φιλοσοφία της κοινής λογικής, απευθύνεται στη βε­ βαιότητα των γεγονότων, αλλά, καθώς ο Hegel δεικνύει, σε έναν κόσμο όπου τα γεγονότα κάθε άλλο παρά παρουσιάζουν τι πράγματι μπορεί και πρέπει να είναι, ο θετικισμός ισοδυναμεί προς την εγκατάλειψη των πραγματικών δυνατοτήτων της ανθρωπότητας στο όνομα ενός ψευδούς και αλλότριου κόσμου»8.

Διαμορφώνεται, μ’ αυτή την έννοια, ένας συγκεκριμένος στόχος της μαρκουζιανής ανάλυσης μέσα από την κριτική υπεράσπιση της χεγκελια- νής φιλοσοφίας: η ρήξη προς τον κόσμο των φαινομένων και η αναζήτη­ ση της αλήθειας σε ένα βαθύτερο ουσιολογικό επίπεδο. Απ’ αυτή την άποψη, δεν είναι τυχαίο ότι από τις πρώτες σελίδες του Λόγος και, Επα­ νάσταση, εκεί όπου τα θεολογικά νεανικά κείμενα του Hegel ενεργοποι­ ούν τον κριτικό οίστρο του Marcuse, η ελευθερία ως ουσία, ως αλήθεια της ύπαρξης, αναζητείται διαμέσου αλλά και πέραν του κόσμου της νεω- τερικότητας που αναδύθηκε κυρίως μέσα από τη Γαλλική Επανάσταση. «Η πρώτη συζήτηση θρησκευτικών και πολιτικών προβλημάτων από τον Hegel συναντά τη διεισδυτική παρατήρηση ότι η απώλεια της ενότη­ τας και της ελευθερίας —ένα ιστορικό γεγονός— είναι το γενικό χαρα­ κτηριστικό της νεότερης εποχής και ο παράγων που χαρακτηρίζει όλες τις συνθήκες της ιδιωτικής και κοινωνικής ζωής. [...] Ο άνθρωπος βρί­ σκει σταθερά τον εαυτό του αποδιωγμένο από έναν κόσμο που είναι ενά­ ντιος και ξένος στις παρορμήσεις και στις επιθυμίες του. Πώς μπορεί να αποκατασταθεί, λοιπόν, η αρμονία αυτού του κόσμου με τις δυνατότητες του ανθρώπου;»9. Χωρίς αμφιβολία, ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει τη χεγκελιανή σκέψη ο Marcuse αναδεικνύει την ελευθερία ως ζητούμενο και, ακόμη ει­ δικότερα, ως πυρήνα μιας ενότητας, μιας αρμονίας που είναι εξόριστη από τον κόσμο του νεωτερικού. Αλλακττε και «ο βαθύτερος λόγος ύπαρ­ ξης της φιλοσοφίας απορρέει από την ανάγκη αποκατάστασης της ζωής ως ελευθερίας μέσα στην ενότητα»10. Αν όμως το παρόν συνιστά άρνηση της ελευθερίας, η πραγμάτωσή της δεν είναι δυνατόν παρά να απαιτεί την άρνηση αυτού τούτου του πα­ ρόντος. Με άλλα λόγια, η θεωρία της ουσίας, όπως θα επιχειρηματολο­ γήσει ο συγγραφέας του Λόγος και Επανάσταση, ερμηνεύοντας από τη δική του οπτική γωνία την Επιστήμη της Λογικής του Hegel, αναδεικνύει την καταστροφή, την Άρνηση, ως ουσία/αλήθεια του είναι: «Η θεωρία της ουσίας εγκαθιδρύει τους γενικούς νόμους της σκέψης ως νόμους κα­ ταστροφής — καταστροφή προς όφελος της αλήθειας»1'. Οι συνέπειες, ωστόσο, μιας τέτοιας αντιμετώπισης της Άρνησης ως πυρήνα της χεγκελιανής διαλεκτικής από την πλευρά του Marcuse απο- δεικνύονται ιδιαίτερα κρίσιμες και στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και σ’ εκείνο μιας φιλοσοφίας της Ιστορίας.

30 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Α. ΧΡΥΣΗΣ Πράγματι, προεκτείνοντας τη χεγπελιανή σκέψη από το χώρο της Λογικής σ’ εκείνον του κράτους και της Ιστορίας, η μαρκουζιανή ανάλυ­ ση επιδιώκει να φωτίσει μέσα από τις γραμμές και τις διατυπώσεις του Hegel τη δυναμική της υπέρβασης της αστικής κοινωνίας, εγχείρημα που στα όριά του εκφράζει ουσιαστικά τη στόχευση του Marcuse και όχι του ίδιου του Hegel. Αφετηρία της μαρκουζιανής αναζήτησης της Άρνησης στη χεγκελιανή κοινωνική θεωρία αποτελεί η επισήμανση ότι, στα πλαίσια της φιλελεύ- θερης-φυσικοδικαιϊκής προσέγγισης, σύμφωνα με τον Hegel, η ελευθερία δεν μπορεί να πραγματωθεί, καθώς οι ανταγωνιστικές τάσεις της κοινω­ νίας των ιδιωτών δεν εξουδετερώνονται. Οι ασυμφιλίωτες αντιθέσεις στα πλαίσια αυτής της κοινωνίας, ενισχυμένες από τις αντιλήψεις του Φυσικού Δικαίου περί ελευθερίας, ατομικότητας, κοινωνικού συμβολαί­ ου κ.λπ., ωθούν, αντίθετα, προς ένα αυταρχικό κράτος: «Η αναζήτηση της αληθινής κοινότητας καταλήγει, έτσι, σε μια κοι­ νωνία κυβερνώμενη με την πιο ακραία πειθαρχία και στρατιωτική προε­ τοιμασία. Η αληθινή ενότητα ανάμεσα στο ατομικό και στο κοινοτικό συμφέρον, που ο Hegel απαιτούσε ως το μοναδικό στόχο του κράτους, οδήγησε σε ένα αυταρχικό κράτος, προκειμένου να κάμψει τους αύξο- ντες ανταγωνισμούς της ατομικιστικής κοινωνίας... Το νόημα της ανά­ λυσης του Hegel», συμπεραίνει ο Marcuse, «είναι ότι η φιλελεύθερη κοι­ νωνία γεννά αναγκαστικά ένα αυταρχικό κράτος»12. Είναι απέναντι σ’ αυτήν ακριβώς τη δυναμική της φιλελεύθερης κοι­ νωνίας, σύμφωνα με τη μαρκουζιανή ερμηνεία της χεγκελιανής φιλοσο­ φίας, που ο Hegel αντιτάσσει τη διαλεκτική της Άρνησης. Ενάντια σε ένα φιλελεύθερο παρόν, που τείνει προς τον αυταρχισμό, οι δυνάμεις της καταστροφής ανοίγουν το δρόμο προς το έλλογο κράτος, ένα κράτος που συνιστά όχι την τυπική, αλλά τη διαλεκτική Άρνηση τόσο της φιλε­ λεύθερης όσο και της ολοκληρωτικής λογικής13. «Η ιδέα του Hegel για το κράτος», υποστηρίζει ο Marcuse, «απορρέ­ ει από μια φιλοσοφία στην οποία η φιλελεύθερη αντίληψη του κράτους και της κοινωνίας έχει πλήρως καταρρεύσει... [Η] ανάλυση του Hegel οδήγησε στην άρνηση κάθε φυσικής αρμονίας ανάμεσα στο ειδικό και στο γενικό συμφέρον, ανάμεσα στην κοινωνία των ιδιωτών και το κρά­ τος. Η φιλελεύθερη ιδέα του κράτους, συνεπώς, καταστράφηκε... Το “θε­ οποιημένο” κράτος του Hegel, ωστόσο, κάθε άλλο παρά παραλληλίζεται