OLIVE
OLIVEIRA, M. IRA, M. Rita Neto Sales. HistóricRita Neto Sales. Histórico o da Didáticada Didática. . In: _______In: _________________________ OO Co
Contnteúeúdo do da da DiDidádátictica: a: um um didiscscururso so da da neneututraralilidadade de cicienentítíficficaa. . BeBelolo Horionte: !"M#, $%&&, '(. )) * +.
Horionte: !"M#, $%&&, '(. )) * +.
HlSTÓRICO DA DlDÁTICA
HlSTÓRICO DA DlDÁTICA
Neste ca'-tlo, ser/o deli0itadas as 'ro'ostas atais da Didática 1e t20 Neste ca'-tlo, ser/o deli0itadas as 'ro'ostas atais da Didática 1e t20 'o
'or r o3o34e4eti5ti5o o dadar r 00a a 5i5is/s/o o de de cocon4n4nnto to do do 'r'rococesesso so de de enensisinono, , n/n/o o sesendndoo 5in
5inclcladaadas s ao ao enensinsino o de de detdeter0er0inainada da disdisci'ci'linlina, a, e e 1e 1e a'aa'arecrece0 e0 na na 'ro'rod6d6/o/o intelectal 3rasileira da área.
intelectal 3rasileira da área.
7ara atender 8 caracter-stica de re'resentati5idade atal das 'ro'ostas, a 7ara atender 8 caracter-stica de re'resentati5idade atal das 'ro'ostas, a sa deli0ita6/o será 9eita a 'artir de 0a a3orda(e0 istórica da Didática e0 1e sa deli0ita6/o será 9eita a 'artir de 0a a3orda(e0 istórica da Didática e0 1e ser
ser/o /o 9oc9ocalialiadadas as as as 'ri'rincinci'ai'ais s 9as9ases es de de sa sa e5oe5ol6l6/o. /o. IndInde'ee'endendentente0en0ente te dodo crit;rio 0encionado, acredita*se, so3retdo, ser esse istórico 9nda0ental e 0es* crit;rio 0encionado, acredita*se, so3retdo, ser esse istórico 9nda0ental e 0es* 0o indis'ensá5el 'ara 0a 0elor co0'reens/o do si(ni9icado de
0o indis'ensá5el 'ara 0a 0elor co0'reens/o do si(ni9icado de tais 'ro'ostas.tais 'ro'ostas. Vários atores se oc'a0, e0 0aior o 0enor (ra, co0 o istórico da Vários atores se oc'a0, e0 0aior o 0enor (ra, co0 o istórico da Didática.
Didática.
Dentre eles encontra0*se #AR<=A*HO> ?$%@, CICONE ?$%@@ e #AR<A Dentre eles encontra0*se #AR<=A*HO> ?$%@, CICONE ?$%@@ e #AR<A #AR<=A ?$%@%, de c4os relatos, 0ais di5l(ados entre nós, ser/o eFtra-das as #AR<=A ?$%@%, de c4os relatos, 0ais di5l(ados entre nós, ser/o eFtra-das as in9or0a6Ges 3ásicas deste ca'-tlo. Nesses relatos, n/o se re(istra0 di9eren6as in9or0a6Ges 3ásicas deste ca'-tlo. Nesses relatos, n/o se re(istra0 di9eren6as si(ni9icati5as. <oncorda0, e0 (eral 1anto 8s eta'as 'or 1e 'assa o 'rocesso de si(ni9icati5as. <oncorda0, e0 (eral 1anto 8s eta'as 'or 1e 'assa o 'rocesso de e5ol6o da Didática, se4a e0 rela6/o aos crit;rios 'ara sa deli0ita6/o, se4a e5ol6o da Didática, se4a e0 rela6/o aos crit;rios 'ara sa deli0ita6/o, se4a 1anto 8s sas 'rinci'ais caracter-sticas, no 1e
1anto 8s sas 'rinci'ais caracter-sticas, no 1e se re'ete0 0itas 5ees.se re'ete0 0itas 5ees.
E0 9n6/o do o34eti5o desta in5esti(a6/o, o se4a, 'ossi3ilitar 0 0elor E0 9n6/o do o34eti5o desta in5esti(a6/o, o se4a, 'ossi3ilitar 0 0elor en
entetendndi0i0enento to do do cocontnteedo do da da DiDidádátiticaca, , 11e, e, na na 'r'rodod66/o /o inintetelelectctaal l seserárá considerado atal e0 9n6/o da análise e5olti5a da área, i0'orta a'enas salientar considerado atal e0 9n6/o da análise e5olti5a da área, i0'orta a'enas salientar os
os 0o0o0en0entos tos 0ai0ais s si(si(ni9ni9icaicati5oti5os s do do 'ro'rocescesso so de de desdesen5en5ol5ol5i0ei0ento nto isistórtórico ico dada 0es0a. Assi0, n/o se 'retende re'rodir, de 9or0a linear e c0lati5a, o 1e 0es0a. Assi0, n/o se 'retende re'rodir, de 9or0a linear e c0lati5a, o 1e a1eles es'ecialistas re(istra0, e ne0 0es0o co0'arar ses relatos, adotando*se, a1eles es'ecialistas re(istra0, e ne0 0es0o co0'arar ses relatos, adotando*se, entretanto, os cortes e'iste0oló(icos realiados 'or eles.
entretanto, os cortes e'iste0oló(icos realiados 'or eles. 7or otro lado, cada 9ase
7or otro lado, cada 9ase será a'resentada de 9or0a a 'er0itserá a'resentada de 9or0a a 'er0itir, ainda 1e e0ir, ainda 1e e0 linas (erais, a sa co0'ara6/o co0 as de0ais, to0ando*se 'or re9erencial o 9ator: linas (erais, a sa co0'ara6/o co0 as de0ais, to0ando*se 'or re9erencial o 9ator: de9ini6/o do ca0'o da Didática. Na descri6/o de cada 0a, ser/o, 'ois, 9ocaliados de9ini6/o do ca0'o da Didática. Na descri6/o de cada 0a, ser/o, 'ois, 9ocaliados os
os 99ndnda0a0enentotos s da da DiDidádátictica, a, o o sese rerelalacicionona0a0enento to coco0 0 ootrtros os caca0'0'os os dodo coneci0ento e as sas 'r
coneci0ento e as sas 'reoc'a6Ges 'rinci'ais.eoc'a6Ges 'rinci'ais. C
Cendendo o e0 e0 5is5ista ta essessas as 're'retentensGesGes, s, os os escescritritos os dos dos atatoreores s citcitadoados, s, 1e1e descre5e0 o istórico da Didática, ser/o enri1ecidos co0 dados eFtra-dos da descre5e0 o istórico da Didática, ser/o enri1ecidos co0 dados eFtra-dos da liliteterarattra ra 'e'edada(ó(ó(i(ica ca e0 e0 (e(eraral. l. CCaiais s rerelalatotos s seser/r/o, o, enent/t/o, o, rereininteter'r'reretatadodos s ee reor(aniados, tendo e0 5ista 5ariá5eis i0'ortantes 'ara
reor(aniados, tendo e0 5ista 5ariá5eis i0'ortantes 'ara o 'resente estdo.o 'resente estdo. A descri6/o do
A descri6/o do istórico da istórico da Didática será, Didática será, ent/o, co0'le0entada ent/o, co0'le0entada 'or 'or cr-ticascr-ticas 1e ser/o 9eitas 8 orienta6/o e ao contedo da área, e0 sa 9ase considerada 1e ser/o 9eitas 8 orienta6/o e ao contedo da área, e0 sa 9ase considerada atal. E0 se(ida a essas cr-ticas, ser/o identi9icadas as 'ro'ostas atais da atal. E0 se(ida a essas cr-ticas, ser/o identi9icadas as 'ro'ostas atais da Did
Didátiática, ca, 1e 1e t20 t20 re're'resresententatiati5id5idadade e na na 'ro'rod6d6/o /o intinteleelectctal al 3ra3rasilsileireira, a, e e 1e1e a'arece0 e0 o3ras es'ecialiadas, c4o o34eti5o ; constrir e n/o relatar o
a'arece0 e0 o3ras es'ecialiadas, c4o o34eti5o ; constrir e n/o relatar o istóricoistórico so3re a Didática.
PR!I"I#ARS
O 5ocá3lo didática deri5a da eF'ress/o (re(a $%&'( )*)+,-*,( ?tecn; didaJtiJ;, 1e se trad 'or arte o t;cnica de ensinar. En1anto ad4eti5o deri5ado de 0 5er3o, o 5ocá3lo re9erido ori(ina*se do ter0o )*)./,0 ?didásJo c4a 9or0a6/o lin(K-stica * note*se a 'resen6a do (r'o 1, ?sJ dos 5er3os incoati5os * indica a caracter-stica de realia6/o lenta atra5;s do te0'o, 'ró'ria do 'rocesso de instrir.
As o3ras de H(o de San V-ctor * ruditio Didascalia * no s;clo II, de an Lis Vi5es * De disci2linis * no s;clo VI, e de ol9(an( RatJe * A2oriam didactici 2rinci2io * est/o associadas aos 'ri0eiros tratados siste0áticos so3re o ensino. , entretanto, co0 <o02nio, atra5;s de sa Didáctica "a3na, escrita no s;clo VII e considerada 0arco si(ni9icati5o no 'rocesso de siste0atia6/o da Didática, 1e esta se 'o'laria na literatra 'eda(ó(ica.
Co0ando <o02nio 'or 'onto de 'artida, a Didática se or(ania nas se(intes 9ases: natralista*essencialista, 'sicoló(ica e eF'eri0ental.
A 4AS #AT5RA!ISTA6SS#CIA!ISTA
Esta 9ase 5ai de <o02nio at; o 'rinc-'io do s;clo I.
7ara <OMNIO ?$%@@, a natrea ; de 9nda0ental i0'ortPncia 'ara a arte de ensinar. ela o 'onto de 'artida 'ara se de9inire0 os 'rinc-'ios didáticos 1e (arantir/o o ensino Qde tudo a todosQ. A Didática, a 'artir da escola da natrea, estará e0 condi6Ges do 'ro0o5er a a'rendia(e0 de 9or0a se(ra, 9ácil, a(radá5el, sólida e rá'ida. Esse natralis0o trad a in9l2ncia da Renascen6a e de Bacon so3re a ;'oca. Le03radas 'or L!>!RIA#A ?$%@). N/o o3stante a i0'ortPncia da o3ser5a6/o dos 9en0enos natrais 'ara a ded6/o de conclsGes didáticas, o natralis0o, e0 <o02nio, ; 0ais 0eta9-sico 1e e0'irista. A natrea a 1e se re9ere n/o ;, e0 (eral, a sens-5el e 0tá5el, a'reendida 'ela eF'eri2ncia. 0as si0 a ess2ncia 0esrna das coisas.
Nesse se in-cio, a Didática ass0e caráter 0ito a0'lo. A Didáctica "a3na ;, na 5erdade, 0a o3ra so3re edca6/o. Nessa o3ra o ator caracteria os 9nda0entos da edca6/o e do ensino co0o teoló(icos e 9ilosó9icos dedidos a 'artir da dotrina reli(iosa 'or ele adotada, e de analo(ias esta3elecidas entre a constiti6/o do 7ara-so e a do Ho0e0. A edca6/o e o ensino, 'rocessos considerados indis'ensá5eis 0ania6/o do ser 0ano, t20 'or 9i0 lti0o 're'ará*lo 'ara a 5ida eterna. Esta consiste e0 0a das tr2s 0oradas natrais do o0e0, ao lado das 5idas terrenas intra e eFtra*terina. A reli(iosidade a'arece, a1i, co0o al(o natral e -nti0o, caracteriada 'or L!>!RIA#A ?$%@) co0o QeFtracon9essionalQ.
<OMENIO ?$%@@ 'reoc'a*se, ta03;0, co0 o 1e ensinar e, 4á e0 sa Didáctica "a3na, dedica ca'-tlos ao ensino das ci2ncias e0 (eral, das artes, das l-n(as, da tica e da Reli(i/o, 0at;rias incl-das no 'lano or(Pnico de estdos 1e 'ro'Ge. Cal 'lano se desen5ol5e tendo e0 5ista a e5ol6/o do o0e0 *** da in9Pncia 45entde **** anteci'ando RO!SSEA! ?$%) e 4á a'resentando caracter-sticas 1e ser/o en9atiadas na 'róFi0a 9ase da Didática.
As linas (erais descritas se 0ant20. se0 (randes altera6Ges, drante toda essa 9ase natralista*essencialista. Os 9nda0entos da edca6/o e do ensino s/o
as leis da natrea e as rela6Ges entre a Didática e a 7eda(o(ia n/o s/o de9inidas. <o0o re(istra #AR<=A*HO> ?$%@,
Qentonces no se a3-a constitido la 7eda(o(-a en canto ciencia, cando la siste0atiacion de las ideas re9erentes a la enseana 'ro5ocó la a'arición de la Didáctica, esta ne5a ciencia 3o de reco(er en n 'rinci'io la doctrina de la edcacic-n 1e, co0o n a';ndiceT o a 0odo de ideas 'rácticas, 5i5-a al a0'aro de la "iloso9-a, la 7ol-tica o la LiteratraQ.
Q"lctando las ideas edcati5as en no otro ca0'o, sin incardinación de9initi5a, era ló(ico 1e se a0'arasen a la so03ra de la Didáctica...U
As 'reoc'a6Ges 'rinci'ais da Didática nessa 9ase centralia0*se e0 'ro3le0as re9erentes aos 9ins da edca6/o e aos contedos cltrais a sere0 do0inados 'elos o0ens. E, a'esar de, se(ndo L!>!RIA#A ?$%@), a 'rinci'al contri3i6/o do re'resentante dessa 9ase <o02nio a5er sido e0 rela6/o ao 0;todo, a tnica de sa 'ro'osta ; a coer2ncia entreT se 0;todo nico e os 9ins a0'los da edca6/o e da 5ida. A 0etodolo(ia caracteria*se, assi0, 'or re9erir*se a toda 0a 'rática 'eda(ó(ica, n/o se restrin(indo 8s 'rescri6Ges so3re re(ras e 9or0as de ensinar.
A 4AS PSICO!Ó7ICA
Essa se(nda 9ase da Didática se caracteria 'or 3scar ses 9nda0entos na 7sicolo(ia, tendo se in-cio 0arcado 'elos tra3alos de 7estaloi. 7ara ele, as leis da edca6/o e do ensino 9nda0enta0*se na o3ser5a6/o 'sicoló(ica.
Se(ndo EBW ?$% 7estaloi teria 'erce3ido clara0ente a necessidade de se 3asear a teoria e a 'rática da edca6/o na ci2ncia 'sicoló(ica a'esar de sa 9alta de coneci0ento de 7sicolo(ia e ainda do (ra 'ri0iti5o desta lti0a en1anto ci2ncia. 7estaloi eF'ressa 0es0o se intento de 'sicolo(iar a edca6/o, co0o re(istra0 MONROE ?$% e LO!RENXO "ILHO ?$%@.
A edca6/o 9nda0entada na 7sicolo(ia 4á a'arecera e0 Rossea e, antes ainda, e0 LocJe.
Este lti0o te0 ses 'ensa0entos so3re a edca6/o in9lenciados 'elo siste0a 'sicoló(ico 1e 'ro'Ge. <o0o le03ra L!>!RIA#A ?$%@), LocJe insiste na i0'ortPncia de se conecer o caráter da crian6a e analisa as caracter-sticas necessárias a 0 edcador. <on9or0e le03ra LARROWO ?$%Y, o 0;todo de ensino e0 LocJe de5e 'ro5er 0a a'rendia(e0 atraenteZ o 4o(o de5e ser a ati5idade 're9erencial nos 'ri0eiros anos, cidando*se, 0ais tarde, de 1e o ensino se4a (radal e ordenado.
[anto a Rossea, a 7sicolo(ia a'arece co0o 9nda0ental 'ara a sa 'ro'osta edcati5a, 1e, co0o le03ra EBW ?$%, deri5a do coneci0ento da natrea da crian6a e dos 'er-odos de desen5ol5i0ento do ser 0ano, e te0 co0o 'rinc-'io central do 0;todo de ensino a n/o atoridade de ns so3re os otros, e0 sita6Ges de a'rendia(e0 .
LARROWO ?$%Y le03ra 1e 9oi atra5;s de Rossea 1e LocJe in9lencio 7estaloi. Neste lti0o, continando a tradi6/o da Didática, a 1est/o da 0etodolo(ia a'arece ta03;0 disctida. E, se(ndo L!>!RIA#A ?$%@), a
5aloria6/o 1e 9a do 0;todo Qco0o a(ente s're0o e ni5ersal da edca6/oQ, ; 0 dos 0oti5os 'elos 1ais le s/o 9eitas restri6Ges.
A 9ase 'sicoló(ica da Didática consolida*se co0 Her3art, considerado o Q'ai da 'sicolo(ia 0odernaQ e Qo 'ai da 0oderna ci2ncia da edca6/oQ co0o le03ra EBW ?$%.
7ara LARROWO ?$%Y, Her3art constrói 0 siste0a de teoria edcati5a e0 1e o 9ato edcacional ; eF'licado e 9nda0entado e0 0 cor'o de dotrina. <LA7AREDE ?$%+O re9or6a essa id;ia, le03rando ta03;0 1e a'ós Rossea, ; só e0 Her3art 1e a'arece no5a0ente a id;ia de se 3asear a edca6/o na 7sicolo(ia, a(ora de 9or0a siste0ática.
7elas descri6Ges de MONROE. ?$% e de EBW ?$%, e0 Her3art, o 'rocesso edcati5o se 3aseia, e0 ses o34eti5os e 0eios, na tica e na 7sicolo(ia, res'ecti5a0ente. A dotrina er3artiana a'resenta caráter intelectalista. A instr6/o ad1ire i0'ortPncia central: o sentir e o 1erer s/o resltantes da re'resenta6/o de id;ias. 7ara o alcance da 9inalidade da instr6/o, 1e ; a a6/o 0oral, Her3art 'ro'Ge 0 'lano 0etódico, 3aseado e0 sas conce'6Ges 'sicoló(icas so3re a'erce'6/o e interesse. Este ; 9nda0ental 'ara o 'rocesso de instr6/o, e a'resenta*se di9erente0ente se(ndo os 'assos: o3ser5a6/o, eF'ectati5a, solicita6/o e a6/o, a 1e corres'onde0 os 'assos 9or0ais da instr6/o: clarea, associa6/o, siste0a ?(eneralia6/o e 0;todo ?a'lica6/o.
Ainda se(ndo MONROE ?$%, 'ode*se co0'arar a 3ase ló(ica do siste0a 'ro'osto 'or Her3art co0 a 9alta de 9or0a da o3ra de 7estaloi. Entretanto, BR!BA<HER ?$%@$, a9ir0a 1e as o3ras de a03os t20 0 'rinc-'io co00. A'esar da 2n9ase no ensino intiti5o, 'or 'arte de 7estaloi, e da 5aloria6/o das id;ias, e0 Her3art, os dois siste0as 9a5orece0 o 0es0o resltado, o se4a, o coneci0ento de 0 0ndo 1e se acredita 'ass-5el de co0'reens/o tal co0o ; na realidade.
No consenso dos es'ecialistas, Her3art dá 0 'asso decisi5o 'ara a deli0ita6/o da Didática, ao 0encionar instr6/o e ensino dentro de sa dotrina (eral da edca6/o. Entretanto, e0 sa o3ra, n/o se deli0ita0 os 'ro3le0as didáticos e0 rela6/o aos 'eda(ó(icos.
O siste0a er3artiano ; al5o de s;rias cr-ticas 'or 'arte de <LA7AREDE ?$%+, 1e denncia o se caráter o3scro, 5er3alista, 0eta9-sico e contraditório. E0 rela6/o a este lti0o as'ecto, o re9erido ator a'resenta 5ários indicadores. 7ara <LA7AREDE ?$%+, a incoer2ncia ; 0a constante e0 toda a o3ra de Her3art, 1e, e03ora declare ser a al0a al(o inco(nosc-5el, e tena 'or 'ro'ósito cienti9iar a 7sicolo(ia e tiliar o 0;todo e0'-rico, se dis'Ge a caracteriar a al0a, ded a 7sicolo(ia da Meta9-sica e ne(a a 'rática da eF'eri0enta6/o no ca0'o 'sicoló(ico. <LA7AREDE ?$%+ inda(a ainda. so3re a i0'ortPncia da a'ercer'6/o er3artiana 'ara a Didática, co0'arando a 7eda(o(ia e a 7sicolo(ia de Her3art co0 o 0;todo 9ncional e a 7sicolo(ia 0oderna, res'ecti5a0ente. No 0;todo er3artiano, en9atia*se a a1isi6/o do coneci0ento e, no 9ncional, a sa co0'reens/o. En1anto Her3art en9atia a re'resenta6/o, a 7sicolo(ia 0oderna 5aloria a a6/o. E, 9inal0ente. se e0 Her3art o 'ensa0ento se desen5ol5e co0o 1e 'or adi6/o de id;ias, na 7sicolo(ia 0oderna, a ele e5oli 'or 0odi9ica6/o da 'ró'ria estrtra.
Entretanto, tais 9atos n/o 0ini0ia0 a (rande in9l2ncia eFercida so3re a Didática 'ela o3ra de Her3art. Ses estdos, e03ora n/o se re9erindo es'eci9ica0ente 8 0encionada área co0o tal, 'er0itira0 a ses disc-'los constit-re0 0a 5erdadeira Didática er3artiana. Entre estes, destaca0*se CisJon
>iller, ilel0 Rein e Otto ill0ann. <o0'le0entando as in9or0a6Ges de #AR<=A* HO> ?$%@ co0 as re9erencia 1e LARROWO ?$%Y 9a so3re tais disc-'los, 'ode0*se eFtrair os dados 1e se se(e0.
>iller de9ende a id;ia de 1e o desen5ol5i0ento da crian6a re'ete os está(ios da cltra, no desen5ol5i0ento da 0anidade, e 1e, conse1Kente0ente, os crit;rios de sele6/o e distri3i6/o das 0at;rias escolares de5e0 ser as eta'as istóricas. Essas 0at;rias de5e0 ser tratadas de acordo co0 os 'assos 9or0ais: análise, s-ntese, associa6/o, siste0a e 0;todo. A 9inalidade da instr6/o ; a 9or0a6/o crist/*reli(iosa.
Rein estda co0 >iller, disc-'lo i0ediato de Her3art. 7ara Rein, a dotrina da edca6/o ; constit-da 'ela 7eda(o(ia 7rática e 'ela 7eda(o(ia Ceor;tica, 1e t\0, 'ara aFiliá*las, a tica e a 7sicolo(ia. A 7eda(o(ia Ceor;tica di5ide*se e0: Celeoló(ica, dotrina dos 9ins da edca6/o, e Metodoló(ica, dotrina dos 0eios. A 7eda(o(ia Metodoló(ica. se oc'a da. Didática e da disci'lina. E0 rela6/o aos 'assos 9or0ais 'ro'Ge os se(intes: 're'ara6/o, a'resenta6/o, associa6/o, considera6/o e a'lica6/o.
ill0ann 'eda(o(o de orienta6/o reli(iosa*católica * 'ro'Ge*se aliar os as'ectos indi5idal e social na edca6/o, e ainda a 0etodolo(ia 3aseada na "iloso9ia, a História da Edca6/o e as linas 'rinci'ais de 0a teoria do siste0a escolar. 73lica e0 ale0/o, 0a o3ra co0 0 t-tlo c4o si(ni9icado ; 3astante eF'ressi5o 'ara indicar a sa contri3i6/o: Didática co0o teoria da 9or0a6/o e0 sas rela6Ges co0 a in5esti(a6/o social e co0 a História da Edca6/o. E0 ill0ann, a re9leF/o istórica e social no5a 9nda0enta6/o 'ara resol5er os 'ro3le0as do ensino * incor'ora*se 8 Didática e a toda a 7eda(o(ia. Sa o3ra te0 0 d'lo as'ecto: didático e istórico*social. A9ir0ando 1e a 'er0an2ncia dos 9atos no 'rocesso istórico acarreta a sa 5alidade, ded 1e a Didática de5e constrir*se so3re o eFa0e das institi6Ges edcati5as, 'ara desco3rir*Ies os 'rinc-'ios. Cal eFa0e de5e ser 9eito considerando o si(ni9icado da institi6/o e0 se conteFto, co0o ta03;0 a sa natrea, no decorrer do 'rocesso istórico. A'esar da incor'ora6/o do socioló(ico a didática, esse as'ecto n/o s'lanta o 'onto de 5ista do indi5-do, 0antendo*se sa 'ro'osta 9iel 8 dotrina de Her3art, entre o ;tico e o 'sicoló(ico. na 7sicolo(ia 1e ill0ann 3aseia sa t;cnica didática, assi0 es1e0atiada 'or LARROWO ?$%Y.
C;cnica
didáctica: 0o0ento 0o0ento 0o0ento e0'-rico racional 'ráctico Base
'sicoló(ica: 7erci3ir 7ensar Hacer Ensenana: EF'oner EF'licar A'licar Estdio: Intición <o0'rensión E4ección
A5aliando a in9l2ncia da escola er3artiana, L!>!RIA#A ?$%@) re(istra o 9ato de 1e esta 'erde sa in9l2ncia, so3retdo, 'elas cr-ticas 1e re'resentantes da 7eda(o(ia ati5a le 9iera0, e03ora, co0o le03ra EBW ?$%, ainda contine0 a'arecendo 'rinc-'ios li(ados a interesse, a'erce'6/o o 'assos 9or0ais e0 teFtos 1e trata0 de 0;todos e crr-clos.
Res0indo as caracter-sticas da 9ase 'sicoló(ica da Didática 'erce3e*se 1e se contedo se 3aseia so3retdo na 7sicolo(ia co0e6ando a se deli0itar e0 rela6/o 8 7eda(o(ia. [anto 8s 'reoc'a6Ges 'rinci'ais da área, os assntos 0etodoló(icos 5/o (anando 9or6a. Os 0;todos e 'rocedi0entos de ensino torna0* se, 'oco a 'oco, caracteriadores desse ra0o do coneci0ento 1e se distin(e, e0 sa 9ase conte0'orPnea, 'or se Q0etodolo(is0oQ con9or0e le03ra CICONE ?$%@@.
A 4AS 8PRI"#TA!
Na de9ini6/o desta no5a eta'a da Didática, i0'orta considerar a in5esti(a6/o na área, co0o ta03;0 o se contedo 'ro'ria0ente dito.
A res'eito do 0;todo de in5esti(a6/o, a 9ase conte0'orPnea da Didática se de9ine 'elo so de eF'eri0enta6Ges. Cal caracter-stica teria sido introdida, nesse ca0'o, 'aralela0ente ao in(resso da in5esti(a6/o eF'eri0ental na 7eda(o(ia e ao desen5ol5i0ento da dotrina de Her3art.
A Didática eF'eri0ental se 'reoc'a e0 a'resentar (eneralia6Ges re9erentes ao ensino, 1e ser5ir/o de s3s-dio 8 sa e9eti5a6/o. <ost0a*se en9atiar a atitde cient-9ica do estdioso diante da sita6/o de ensino co0o indis'ensá5el 8 'assa(e0 do e0'iris0o 8 eF'eri0enta6/o.
<onsiderando*se o relaciona0ento da Didática co0 a 7sicolo(ia, re(istra0* se 'elo 0enos, das 'osi6Ges. Al(ns de9ine0 a Didática co0o de'endente da 7sicolo(ia, e otros rei5indica0*le a atono0ia.
LIMA ?$% a9ir0a 1e a Didática ; a'enas Qa a'lica6/o dos coneci0entos de 'sicolo(ia da a'rendia(e0 na tare9a de edcarQ.
7or otro lado, a atono0ia da Didática ; re9or6ada 'or di9erentes atores. #AR<IA*HO> ?$%@ a'resenta a Didática co0o a 'ri0eira das ci2ncias da edca6/o Q1e se constite con n cer'o de doctrina atóno0o, inde'endiente de la es'eclación 9ilosó9ica en la 1e 5en-an en0arcadas las re9leFiones so3re la edcaciónQ.
#AR<IA #AR<IA ?$%@% caracteria0 a Didática atal co0o a área do coneci0ento 1e, e03ora se tilie de con1istas de otras áreas, estando inserida no tronco co00 das ci2ncias da edca6/o, te0 o34eto 'ró'rio, de9inindo* se co0o a ci2ncia do ensino. En(anto tal, #AR<=A #AR<=A ?$%@% de9ine a Didática,
Qen s contenido, co0o ]con4nto siste0ático de 'rinci'ios, nor0as, recrsos 'rocedi0ientos es'ec-9icos 1e de3en in9or0ar el conoci0iento actación del 0aestro, 'ara orientar a los escolares en la ad1isición de conoci0ientos 9or0ación de á3itos, en orden a n o34eti5o edcati5oQ^.
A análise 3i3lio(rá9ica 0ostra 1e as discssGes so3re a Qcienti9icidadeQ e a atono0ia da Didática, co0o 0 ra0o do coneci0ento, aco0'ana0 os relatos de estdos realiados e0 se do0-nio.
<onsidera*se 1e a 9ase eF'eri0ental da Didática se inicio co0 o tra3alo de SiJorsJ so3re a 9adi(a 1e o tra3alo intelectal 'rod nos escolares, '3licado e0 $&%. A'ós o se a'areci0ento, desen5ol5era0*se 5ários estdos de caráter didático e, e0 $%), La '3lica a sa 92erimenttelle Didati; 1e, 4nta0ente
co0 tais estdos, i0'lsiona a Didática e re'resenta a 3ase so3re a 1al ela 'assa a se estrtrar.
7LAN<HARD ?$%@$ le03ra 1e s/o dis'ersos e n/o 0ito n0erosos, na Ero'a, os tra3alos na área. Entretanto, institi6Ges co0o o Institto S/o os; de <alasan, na Es'ana, o Institto das <i2ncias da Edca6/o, e0 #ene3ra, e o La3oratório de Didática EF'eri0ental, da !ni5ersidade de Lo5ain, e0'reende0 si(ni9icati5as in5esti(a6Ges dentro do 0encionado ca0'o de estdos. Boletins e Re5istas co0o a Re<ue des Sciences P=da3o3i>ues, do Institto de <i2ncias 7eda(ó(icas da !ni5ersidade de BrFelas, '3lica0 estdos re9erentes 8 Didática. Nessa 9ase da Didática, s/o re'resentati5os os tra3alos de Me0ann, Binet, Belot e Vane. E0 $%+, Si0on esclarece, na P=da3o3ie e92=rimentale, o si(ni9icado da eF'ress/o 7eda(o(ia eF'eri0ental, e, e0 $%)Y, '3lica*se a o3ra de Bse !?e92=rimentation en P=da3o3ie, 1e co0'ila 0a s;rie de tra3alos re9erentes 8 co0'ara6/o entre 0;todos didáticos e entre 'rocedi0entos de ensino.
7LAN<HARD ?$%@$ le03ra ainda 1e os tra3alos realiados e0 la3oratórios, nos Estados !nidos, s/o classi9icados 'or Bse e0 dois (randes (r'os: os 1e e0're(a0 o 'rocedi0ento co0'arati5o e os 1e se tilia0, 'redo0inante0ente, do 0;todo anal-tico. Os 'ri0eiros re9ere0*se a co0'ara6Ges e0 1e se en9atia o trata0ento estat-stico, e os do se(ndo (r'o en5ol5e0 descri6`es de 'rocessos 1e inter520 na sita6/o de a'rendia(e0 escolar. Neste lti0o (r'o, en1adra0*se. o tra3alo de "ree0an, so3re o ato de escre5er, e o de dd e #ra, relati5o 8 leitra.
Le03ra 7ENCEADO ?$%% 1e o caráter cient-9ico e0 estdos so3re 1estGes didáticas data de 'ocas d;cadas, e03ora as 'reoc'a6Ges a res'eito se re(istre0 desde o s;clo 'assado. O ator a'onta te0as so3re os 1ais á tra3alos de 0aior densidade: os 0;todos de ensino, ao lado de 'es1isas, e0 áreas 'róFi0as 8 Didática, so3re a a1isi6/o de coneci0entos e a ada'ta6/o do ensino 8s di9eren6as indi5idais. 7or otro lado, la0enta o 'oco 1e se conece so3re o co0'orta0ento dos 'ro9essores e sas in9l2ncias so3re os alnos. Estdos relati5os a esse te0a i0'lsionaria0 o desen5ol5i0ento de 0odelos teóricos so3re o ensino e o a'er9ei6oa0ento da 'rática 'eda(ó(ica e0 sala de ala, co0o, ainda, a 0eloria de crit;rios 'ara a sele6/o de 'ro9essores e 'ara o aco0'ana0ento de se tra3alo. !0a 1est/o 1e ele considera si(ni9icati5a re9ere*se 8 9n6/o docente, assnto ainda n/o 'es1isado, de 9or0a siste0ática, no Brasil. 7ro3le0as co0o o da eF'ectati5a, 'or 'arte de 'ais e alnos, acerca do 'a'el do 'ro9essor de5eria0 ser 'ro'ostos aos in5esti(adores, 'ara sere0 dis* ctidos, ta03;0, e0 ses as'ectos 'ol-tico e ideoló(ico.
A natrea dos tra3alos 0encionados re9or6a, entretanto, a considera6/o dos as'ectos t;cnicos co0o caracter-sticos da Didática, e0 sa 9ase considerada eF'eri0ental.
E0 rela6/o ao contedo da Didática, o3ser5a*se 1e os 0;todos ati5os, e0 o'osi6/o aos 5er3ais e intiti5os, de 0o0entos anteriores, 'assa0 a constitir 1est/o central.
CICONE ?$%@@ a'resenta o relato da e5ol6/o dos 0;todos de ensino * dos 5er3ais aos ati5os * co0o 0a das 9or0as de se descre5er o istórico da Didática, tendo e0 5ista a Qt;cnica didáticaQ.
A e5ol6/o dos 0;todos de ensino ; le03rada ta03;0 'or 7IA#EC ?$%@ 'ara 1e0 os 0;todos rece'ti5os e 3aseados no 5er3alis0o * da 'ala5ra o da i0a(e0 * de5e0 ser s3stit-dos 'elos ati5os, e0 1e: o alno redesco3re e reconstrói o coneci0ento. 7ara 7IA#EC ?$%+, tal 9ato consiste e0 condi6/o
9nda0ental 'ara 0a re9or0a do ensino 1e 0lti'li1e o n0ero de Q5oca6GesQ de 1e a sociedade atal0ente necessita. A 'rática e9ica de tais 0;todos de0anda o estdo de 7sicolo(ia 'or 'arte dos 'eda(o(os.
<LA7ARDE ?$%+ 4á a5ia disctido essa necessidade e0 sas re9er2ncias 8s i0'recisGes do conceito de ati5idade da Escola No5a, dennciando a 9alta de 0a 7sicolo(ia 3e0 de9inida nesse 0o5i0ento, necessária 'ara esclarecer o si(ni9icado de se 9nda0ento, o 'rinc-'io de ati5idade. <o0 essa cr-tica, 4sti9ica o so do ter0o Q9ncionalQ, e0 sa conce'6/o de edca6/o, 'ara indicar os 9nda0entos 'sicoló(icos 1e 'ro'Ge 'ara o ensino.
7elo eF'osto, s/o caracter-sticas centrais da 9ase eF'eri0ental da Didática: a tilia6/o do 0;todo eF'eri0entalZ a discss/o e0 torno das rela6Ges entre a Didática e a 7sicolo(iaZ a rei5indica6/o do caráter de ci2ncia 'ara a DidáticaZ o contedo Qt;cnicoQ 're5alecendo so3re o Qcr-ticoQZ e a s3stiti6/o dos 0;todos 5er3ais e intiti5os 'elos ati5os.
CR@TICAS DIDÁTICA 8PRI"#TA! #OBAS PROPOSTAS
A Didática, e0 sa 9ase eF'eri0ental, ; al5o de cr-ticas 1e incide0 so3re os dois as'ectos to0ados co0o 'onto de 'artida 'ara a sa caracteria6/o: o se contedo e a 0etodolo(ia de in5esti(a6/o na área.
Al(0as dessas cr-ticas se re9ere0 ao a9nila0ento da 'ro3le0ática didática, e5idenciado e0 0 contedo 1e en9atia a a'resenta6/o de 0;todos, e0 detri0ento de otros as'ectos da sita6/o 'eda(ó(ica, con9or0e re(istra CICONE.
Se(ndo L!>!RIA#A ?$%Y&, a 'roli9era6/o 0etodoló(ica ; t/o (rande Qasta el 'nto de 1e 'odr-a a9ir0arse 1e en la actalidad eFisten 0ás t;cnicas 0;todos escolares 1e los a a3ido en toda la istoria de la 'eda(o(-aQ.
7ara SCO<bER ?$%@+, a sita6/o se caracteria 'ela Q'eda(o(ia de la 5ariedadQ.
Le03ra 7ENCEADO ?$%% 1e os 0;todos, 'or sa 5e, s/o a'resentados, e0 (eral, na literatra 'eda(ó(ica, e0 se as'ecto taFion0ico, a 'artir de classi9ica6Ges 1e salienta0 ses as'ectos 9or0ais. En9atia*se o as'ecto descriti5o dos 0;todos, e0 detri0ento da necessária análise de sas 9n6Ges no conteFto edcacional 0ais a0'lo.
Na realidade, 1ando as re9leFGes didáticas ltra'assa0 os li0ites do Qco0o a'licarQ, n/o 5/o 0ito al;0 da 1est/o Q1e 0;todo ; 0ais ade1ado 'ara a a'rendia(e0 de 0 contedo es'ec-9ico o de deter0inada a3ilidadeQ Assi0, 1ando se discte0 as 5incla6Ges dos 0eios aos 9ins, as discssGes se 9ae0 e0 0 P03ito restrito 8s rela6Ges entre ensino e a'rendia(e0 na sala de ala.
[anto 8s 'es1isas realiadas na área, 0a (rande 'arte se re9ere a co0'ara6Ges entre os 0;todos de ensino. Entretanto, co0o le03ra 7ARRA ?$%, a 0aioria desses estdos n/o contri3i e9eti5a0ente 'ara a 0eloria do 'rocesso de ensino. 1e sas conclsGes o s/o 0ito ó35ias, o de redido si(ni9icado, tendo e0 5ista a di9icldade de se tratar co0 o de5ido ri(or cient-9ico 0 o34eto co0o o ensino, e de se esta3elecere0 (eneralia6Ges so3re o 0es0o. A inade1a6/o e a di9icldade do controle cient-9ico e0 tais 'es1isas e a co0'leFidade do 9en0eno ensino s/o Ie03radas ta03;0 'or SMICH ?$%@%, 1e denncia o 9ato de 1e as conclsGes de in5esti(a6Ges so3re tal 9en0eno n/o s/o concldentes. 7ara ele, 0 dos 9atores 1e di9iclta0 o 0encionado controle ; o 9ato de os tra3alos so3re o ensino n/o o estdare0 9ora de conteFtos dotrinários, analisando co0o e onde ele real0ente se dá.
As 'ro'ostas de trata0ento do 'rocesso de ensino co0o 0 todo, a'licá5eis, e0 'rinc-'io, ao ensino de 1al1er disci'lina, e 1e 520 sr(indo nas lti0as d;cadas delineia0 co0o 1e di9erentes didáticas, 1e res'onde0 de certa 9or0a e e0 al(ns casos, 8 0aioria das cr-ticas a'ontadas.
7aralelas ao 1estiona0ento so3re 0 contedo didático centraliado e0 0;todos encontra0*se as 'ro'ostas 1e (ira0 e0 torno de: descri6Ges do 'rocesso de ensino, 1e t20, co0o i0'ortante 9nda0ento, as descri6Ges do 'rocesso de a'rendia(e0 a'resentadas 'or 'sicólo(os. E, solidi9icando e a0'liando ta03;0 as sas 3ases 'sicoló(icas, encontra0*se as 'ro'ostas ela3oradas a 'artir de di9erentes cor'os teóricos da 7sicolo(ia: as 1e 'arte0 de estdos ainda so3re a a'rendia(e0, co0o 'or eFe0'lo, a de BR!NER ?$%), as 1e se 3aseia0 e0 teorias de desen5ol5i0ento, co0o a de AEBLI ?$%+, e, ta03;0, as 1e se 9nda0enta0 e0 teorias de 'ersonalidade, co0o a 'ro'osta de RO#ERS ?$%) so3re o ensino centrado no alno.
Entretanto, a ocorr2ncia continada de 'ro3le0as de ensino n/o solcionados satis9atoria0ente 'elas direti5as didáticas eFistentes ocasiona o a'areci0ento de cr-ticas ta03;0 8s deri5a6Ges 9etas 'ela Didática, a 'artir da 7sicolo(ia.
E0 $%@), e0 0 <on(resso nos Estados !nidos so3re a5alia6/o de t;cnicas de ensino a'licadas 8 edca6/o 0;dica, disctira0*se os li0ites do so de teorias da a'rendia(e0 no 'rocesso de ensino dadas as di9icldades de controle de tal 'rocesso. Na ocasi/o MOSEL ?$%@+ se re9eri 8 7sicotecnolo(ia do Ensino *** no5a a3orda(e0 'ara controlar ti'os co0'leFos de a'rendia(e0 e0 sita6Ges 'lane4adas *** e0 o'osi6/o 8 7sicolo(ia da A'rendia(e0. A 7sicotecnolo(ia do Ensino n/o a'resenta 'rinc-'ios. e si0, re(ras o'eracionais re9erentes ao 'lane4a0ento das tare9as de a'rendia(e0.
<o0o se 0enciono anterior0ente, a a'lica6/o direta, no ensino, de 'rinc-'ios de 7sicolo(ia te0 sido al5o de cr-ticas desde o s;clo 'assado. E e0 $%@+, co0o in9or0a 7"ROMM NECCO ?$%$, SJinner se tilia, 'erante a Roal Societ de Londres, da eF'ress/o Cecnolo(ia do Ensino, 'ara desi(nar a área inter0ediária entre a ci2ncia de a'render e a arte de ensinar. 7ara SbINNER ?$%,
Q0 ra0o es'ecial da 'sicolo(ia, a assi0 ca0ada análise eF'eri0ental do co0'orta0ento. 'rodi sen/o 0a arte, 'elo 0enos 0a tecnolo(ia do ensino, da 1al se 'ode, co0 e9eito, ]dedir 'ro(ra0as e es1e0as e 0;todos de instr6/o^ Q.
A sol6/o s(erida 'or SJinner res'onde a 0 dos as'ectos 'resentes na cr-tica Ie5antada, 0as ainda ; 0a sol6/o 'sicoló(ica.
7ro'ostas alternati5as de didáticas n/o 'sicoló(icas constite0*se no trata0ento do ensino a 'artir de 0odelos sist20icos.
Cendo*se constatado o scesso do en9o1e sist20ico e0 di9erentes áreas, ele 'asso a ser tiliado ta03;0 na área da instr6/o.
Vários estdiosos, co0o BANACHW ?$%@&, C!<bMAN EDARDS ?$%$, e bEM7 ?$%, de9ende0 esse en9o1e, c4o desen5ol5i0ento 0ais si(ni9icati5o n/o se 9a a 'artir dos no5os 0odelos, 1e sr(e0 1ase 1e co0 cada estdioso da área, 0as de sa inte(ra6/o co0 a Cecnolo(ia. Cal inte(ra6/o 'ode ser
'erce3ida na 'ro'osta de #a(n;, 1e discte o ensino ainda a 'artir da a'rendia(e0. #A#N ?$%@, $%+, $%) 'ro'Ge o estdo de 0odelos e 'rocessos de a'rendia(e0 e ainda das cate(orias de ses resltados, 'ara disctir as di9erentes 9ases do 'rocesso de instr6/o 1e Ies ser5ir/o de s'orte.
A 'osi6/o de 1e a Didática de5e li3ertar*se da 7sicolo(ia ; 5ista co0o 'ro0issora 'or estdiosos do ca0'o da <o0nica6/o.
CHOM7SON ?$%) le03ra a i0'ortPncia da teoria e denncia a sa ineFist2ncia e0 rela6/o ao ensino. 7re(ando a atono0ia deste e0 rela6/o 8 a'rendia(e0, discte a rela6/o entre co0nica6/o e ensino, e 'ro'Ge a a'lica6/o do 1e se conece so3re co0nica6/o a sita6Ges de ensino.
A i0'ortPncia de a Didática se constrir a 'artir de estdos so3re o ensino * co0o o34eto de estdo 'articlar0ente considerado *** ; en9atiada 'o SMICH ?$%@%. <o0o 4á se a9ir0o o ator le03ra a 9ra(ilidade das conclsGes de 'es1isas 1e 'retende0 solcionar 'ro3le0as so3re o ensino, dennciando a dissonPncia entre as teorias 'eda(ó(icas tradicionais e a 'rática de ensino.
PROPOSTAS DA DIDTICA PRS#TS #A PROD5O
I#T!CT5A! ERASI!IRA
No Brasil, encontra0*se re'resentantes de 5árias das linas identi9icadas no tó'ico anterior.
MACCOS ?$%) descre5e o 'rocesso de ensino dando 2n9ase ao 1e deno0ina ciclo docente. Sas eta'as so3re'`e0*se 8s eta'as do 'rocesso de a'rendia(e0, tal co0o descrito 'or oodr99, citado 'or IBARRA*7ERE> ?$%@Y.
As discssGes de <ASCRO ?$%+ e de #ASMAN ?$%$ so3re a Didática 9nda0entada e0 7ia(et e a Didática n/o direti5a a 'artir de Ro(ers, res'ecti5a0ente, eF'ressa0 as didáticas a 'artir de teorias do desen5ol5i0ento e da 'ersonalidade, e os tra3alos desen5ol5idos 'or BORI re9ere0*se 8 a'lica6/o da lina sJinneriana no ensino.
á o en9o1e sist20ico da instr6/o se encontra re'resentado na 'ro'osta de ARAfO E OLIVEIRA OLIVEIRA ?$%+, 1e s(ere 0 Q0odelo de 0 siste0a
de instr6/oU. ARAfO E OLIVEIRA ?$%) desen5ol5e, ta03;0, de 9or0a sist20ica, 0a tecnolo(ia edcacional, e0 0 de ses ele0entos, 'or ele consi* derado co0o essencial: as teorias da instr6/o.
E0 s-ntese, as 'ro'ostas atais da Didática, 1e discte0 o ensino e0 (eral e t20 re'resentati5idade na 'rod6/o intelectal 3rasileira da área, 'ode0*se a(r'ar e0 das (randes classes: as 'sicoló(icas e as n/o 'sicoló(icas.
As 'ri0eiras centralia0*se e0 descri6Ges do 'rocesso de ensino análo(as a descri6Ges do 'rocesso de a'rendia(e0 o e0 a'lica6Ges de teorias 'sicoló(icas a sita6Ges de ensino.
As 'ro'ostas n/o 'sicoló(icas discte0 o ensino a 'artir de otro re9erencial 1e n/o a 7sicolo(ia, o se4a, o en9o1e sist20ico.
7aralelas a todas essas 'ro'ostas, sr(e0 as tecnolo(ias edcacionais e de ensino, 1e, 'retendendo 'reencer o es'a6o entre as 'rescri6Ges teóricas e as 'ráticas 'eda(ó(icas e0 sala de ala, centralia0*se e0 constr6Ges so3re. o ensino deri5adas de di9erentes 9nda0entos.
As 'ro'ostas identi9icadas ser/o a'resentadas, sincronica0ente, na se(nda 'arte deste estdo. Elas n/o es(ota0 todo o ni5erso da Didática, 0as eF'ressa0* no dentro dos li0ites esta3elecidos 'or este tra3alo. A'ós analisá*las en1anto 0
o34eto es'ec-9ico de estdo, elas ser/o reto0adas na discss/o do contedo da Didática descrito 'or 'ro9essores da área.