• Nenhum resultado encontrado

4th Meeting of the Portuguese Phytosociology Association. Porto, September 2002.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "4th Meeting of the Portuguese Phytosociology Association. Porto, September 2002."

Copied!
108
0
0

Texto

(1)

4th Meeting of

the

Portuguese Phytosociology Association

..,./ ...

,

..

,

(ALFA)

/

'\

l

c

·

\ Pu u

~

...

~

1

,;..,.

.,,,,.,~.

Vila Nova de Gaia (Portugal)

(

~}

(._~Parque Biológico de a1a.u., ,..,. ~ '' ,,.... ""''"''"'"''"""'" 11-15 September 2002

Excursion Guide

E d i to r s Jo ã o HONRADO

H enri qu e NEPOMUCENO A L VES

F. BA RR ETO CALDAS

Porto, September 2002.

FCT Fundação p.ua a Ciência e a Tecnologia

VítalíS

r.

RJI

\ll•~t~JUK10\rt'"'.tl-\tt-tll1'1N1l!.l1hlllt>I!. ~41 ...,,.,...lrloWtl\AO;t ld h

(2)

Quercetca, revista da Associação Lusitana de Fitossociologia (ALFA), te1n corno objcctivo dar a conhecer trabalhos originais de investigação no campo da botânica, designadainente sobre

vegetação e flora. A sua publicação é periódica, pelo 1nenos bienal.

Comissão Editorial: Jorge Henrique Capelo, Maria Dalila Espírito Santo e Mário Fernandes Lousã.

Comissão Redactorial: Maria Dalila Espírito Santo, Pedro Arsénio e José Carlos Costa

Revisores: Alfredo Asensi Marfil (Málaga), Angel Penas (Leão), Blanca Díez Garretas (Málaga), Carlos Aguiar (Bragança), Carlos Neto (Lisboa), Carlos Pinto Gomes (Évora), Francisco Barreto Caldas (Porto), Jesús lzco Sevillano (Santiago de Co1npostela), Javier Loidi (Bilbau), Jorge Henrique Capelo (Lisboa), José Carlos Costa (Lisboa), José Luíz Pérez Chiscano (Villanueva de la Serena), Manuel Costa (Valência), Maria Dalila Espírito Santo (Lisboa), Mário Fernandes Lousã (Lisboa), Miguel Ladero Alvarez (Salamanca), Salvador Rivas-Martínez (Madrid) e Tomás E. Díaz González (Oviedo)

Secretaria de Redacção, Serviço de Subscrições, Tesouraria: Herbário João de Carvalho e Vasconcellos Instituto Superior de Agronotnia

Tapada da Ajuda 1349-017 Lisboa Fax (00351) 213 653 195 Tel. (00351) 213 653 166 E-mail alfitossociologia@gmail.com ISSN: 0874 5250 Depósito Legal: 316369/l O ltnpresso por: Tipografia Lobão Lda. Editado no Instituto Superior de Agrono1nia Publicado em 10 de Setembro de 2010

(3)

ÍNDICE

JOSÉ CARLOS COSTA, MARIA DALILA ESPÍRITO SANTO & PEDRO ARSÉNIO Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros ... 5

(4)
(5)

Quercetea 10: 5-107, 2010

ALFA, Lisboa. Portugal

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras

de Aire e Candeeiros

José Carlos Costa', Maria Dalila Espírito Santo*

&

Pedro Arsénio*

RESUMO: No presente trabalho é feita u1na breve resenha bioclitnática e biogeográfica do Sector Divisório Português e descreve-se a vegetação do locais a visitar durante a Excursão Geobotânica ao Parque Natural da Serra de Aires e Candeeiros, organizada no âmbito dos VIII Encontros Internacionais de Fitossociologia - ALFA que decorreram e1n Lisboa entre 13 e 16 de Setembro de 201 O, sob o lema "Novas perspectivas da Fitossociologia".

Uma breve descrição das comunidades vegetais reconhecidas do Sector Divisório Português é apresentada. São propostas três novas associações: Oenantho

crocatae-Quercet11111 pyrenaicae (Populenion albae, Populion albae, Populetalia albae, Salici purpureae-Populetea albae), Trifolio pratensis-Phalaridetu111 coerulescentis e

Arabido l11sitanicae-Hordeetu111 bulbosae (Gaudinio verticolae-Hordeion bulbosae, Holoschoenetalia, Molinio-Arrhenatheretea).

Palavras-chave: calcário, cársico, vegetação, flora.

ABSTRACT: Guide to the Geobotanical Excursion to the Natural Park of ''Serra de A ire e CandeeirosJJ. Thc "Serras de Aire e Candeeiros" Natural Park, in the Centre of P01tugal, are rnostly formed by limcstonc formations of thc Middle Jurassic. Arnong the plant species locatcd in this Protected Area, there are seven endemic species included in Annex II and/or IV of CEE/92/43 Directivc by thcir rarity: Arabis

sadina, Coincya cintrana, Iberis procun1bens subsp. nlicrocarpa, Juncus valvatus,

Narcissus calcicola, Saxifraga cintrana and Silene /ongicilia. Other noteworthy plant species occutTing in these li1nestone formations, a\though not included in any of the CEE/92/43 Directive annexes, are numerous orchid species and also Anthyllis

vulneraria subsp. lusitanica, Cran1be hiJpanica, Cytinus ruber, Dianthus cintranus subsp. barbatus, Jonopsidiu1n abulense, burla 1nontana, Koeleria vallesiana,

Orobanche latisquama, Scabiosa turolensis, Serratula baetica subsp. lusitanica,

Serratu/a estre111adurensis, and Teucriu111 chamaed1J1s, most of them of rare occurrence in Portugal. Thc vcgetation of these hills, in its ridge line, consists of a mosaic of tnore or less degraded communities of the holm forest Lonicero

ilnp/exae-Quercet11111 rotundifoliae. ln thc va11cys and foothills of Serra dos Candeeiros, reaching as far as Minde, the Portugucsc oak forcst Arisaro-Quercetu111 broteroi

• Centro de Botânica Aplicada à Agricultura. Instituto Superior de Agronomia, Universidade Técnica de Lisboa, Tapada da Ajuda 1349-017 Lisboa, Portugal;jccosta@isa.utl.pt; dalilaesanto@isa.utl.pt; arseniop@isa. utl. pt

(6)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

dorninates. ln the last years, wc verify thc expansion of the arborescent tnatorral with the consequent decrcase of grasslands as a result of the sucessional dynanücs.

ln this paper a brief review on biogeography and bioclimatology of the Portuguese Divisory Sector is presented. The vegetation of the places visited during the Geobotanical excursion" is also described, including ncw plant cornmunities recognized in this Sector. Three ncw associations are proposed: Oenantho crocatae-Quercetu1n pyrenaicae (Populenion a/bae, Popu/ion albae, Populetalia albae, Salici purpureae-Popu!etea albae), Trijàlio pratensis-Phalaridetu111 coerulescentis and Arabido l11sitanicae-Hordeetun1 bu/bosae (Gaudinio verticolae-Hordeion hulbosae, Holoschoenetalia, Molinio-Arrhenatheretea).

Key\vords: lin1estonc, karst, vcgetation, flora

!.INTRODUÇÃO

O Parque Natural das Serras e Aire e Candeeiros integra-se no Maciço Calcário Estremenho e teve origem no Jurássico Médio, situando-se maioritariainente em solos derivados de calcários cársicos e tnargas calcárias. Na figura 1 apresenta-se o percurso e as localidades a visitar.

\

1-~Q-._ Tur,~Uel

Figura 1 - Percurso da excursão a efectuar, estando previstas as seguintes paragens: 1 - Tcira (Rio Maior); 2 - Portela das Cruzes (Rio Maior); 3 - Arrimal (Porto de Mós); 4 - Arritnal (Porto de Mós)

(7)

C:·

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Airc e Candeeiros

5 - Polje de Minde (Alcanena). Coordenadas UTM, Zona 29N (Datwn WGS84).

Ao longo dos tempos o fogo, o pastoreio e a agricultura 1noldaram a paisagem, sendo característico o predotnínio das fonnações cársicas e de vales seccionados por nluros de pedra, corn pequenas parcelas cultivadas, por vezes com vestígios de carvalhal que, frequenternente, acornpanham os sítios mais habitados. A oliveira, de cultura e1n grande parte abandonada, é u1n clc1ncnto sempre presente; nos planaltos, em parcelas tnuradas, denun origem a pastos hoje em dia ainda pastoreados principalmente por gado bovino; nas encostas declivosas, enquanto o Inato se vai regenerando lentamente, desenvolvetn-se prados ricos em orquídeas.

As escarpas rochosas, os lapiás, os algares, as cascalheiras, autnentam a aparente agressividade da paisagem, contrastando com as pedreiras, um dos poucos tneios de subsistência das populações locais. Se não fossem estas, que proliferam por onde menos se espera, diríamos que a região se revela visualmente aprazível e ordenada, com os fogos e o pastoreio a diminuírem de intensidade, factores que se1npre têm estado ligados, o que tem permitido a regeneração, por exemplo, da azinheira em tnuitos locais.

O presente trabalho tem como finalidade a apresentação das comunidades vegetais que se observam no Parque Natural da Serra de Aire e Candeeiros. També1n se refere a vegetação de territórios que contactam com a área a visitar.

2. ÁREA DE ESTUDO

2.1. Bioclimatologia

Na metodologia e tipologia bioclimática seguiu-se a classificação bioclimática da Terra de Rivas-Martínez (RJVAS-MARTÍNEZ, 2005).

Assim, toda a área a visitar está inserida em 1nacroclima Mediterrânico Pluviestacional Oceânico. Em relação à continentalidade este território encontra-se na faixa setni-hiperoceânica (Ic entre 11 e 14). Toda a área do Parque da Serra de Aire Candeeiros situa-se no andar mesomediterrânico, horizontes inferior e superior (figura 2), variando o ombroclima entre o seco superior e o hútnido superior (figura 3).

(8)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

z

f<r

--CJrtlSAC

o s 10 20

Figura 2 -Termotipos da região em estudo, de acordo cotn RIVAS-MARTÍNEZ, 2005 (adaptado de MONTEIRO-HENRIQUES, 2010). 1 - Tennomediterrânico superior; 2 - Mesomedite1rânico inferior; 3 - Mesomediterrânico superior; 4 - Supramcditerrânico inferior; 5 - Mesotcmperado inferior.

(9)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

c:JPllSA<.: ~~.~L .

,

j

. (

LJ

IJ 5 lõ ~

Figura 3 -Otnbrotipos da região cm estudo, de acordo co1n RIVAS-MARTÍNEZ, 2005 (adaptado de MONTEIRO-HENRIQUES, 2010). 1 - Seco superior; 2 - Sub-húmido inferior; 3 - Sub-húmido superior; 4 - Húmido inferior; 5 - Húmido superior.

(10)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

2.2. Biogeografia

A área a visitar encontra-se no Distrito Maciço Estretnenho do Sector Divisório Português que se encontra inserido na Subprovíncia Divisório Portuguesa-Sadense, da Província Lusitano-Andalusa Litoral, da Região Mcdite1rânica (figura 4).

~

N

z

o 5 10 20 w 401-'.r.1

Figura 4 -Biogeografia da região etn estudo. A.l.a. l. - Distrito Beirense Litoral; A. l.a.2. - Distrito Zezerense; A.1.a.3. - Distrito Baixo-Beirense; A. l.b. l. - Distrito Alentejano; B, l.a. 1. - Distrito Costeiro Português; B. l.a.2. - Distrito Berlenguense; B. 1.a.3. - Distrito Oestc-Conitnbricense; B.1.a.4. -Distrito Maciço Estretnenho; B.l.a.5. -Distrito Olissiponense; B.l.a.6. -Distrito Sintrano; B.l.b.l. -Distrito Ribatagano; B.l.b.2. - Distrito Sadense; B.1.b.3. -Distrito Anabidcnse.

(11)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

Tipologia biogeográfica Reino Holártico

Região Mediterrânica

Sub-região Mediterrânica Ocidental A. Província Me<literrânica-Iberoatlântica A.1. Subprovíneia Luso-Estretnadurense A. l .a. Sector Beirense

A.1.a. 1. Distrito Beirense Litoral A. l .a.2. Distrito Zezerense A. l .a.3. Distrito Baixo-Beirense A.1.b. Sector Mariânico-Monchiquense A. l.b. l. Distrito Alentejano

B. Província Lusitano-Andalusa Litoral(= Gaditano-Onubo-Algarviense) B.1. Subprovíncia Divisório Portuguesa-Sadense

B. l .a. Sector Divisório Português B.1.a.1. Distrito Costeiro Português B. l .a.2. Distrito Berlengucnse B. 1.a.3. Distrito Oeste-Conitnbricense B. 1.a.4. Distrito Maciço Estretnenho B. l .a.5. Distrito Olissiponense B. l .a.6. Distrito Sintrano B.1.b. Sector Ribatagano-Sadense B. l .b.1. Distrito Ribatagano B. l .b.2. Distrito Sadense B. 1.b.3.Distrito Arrabidense

A Província Lusitano-Andalusa Litoral, proposta por RIVAS-MARTÍNEZ et ai. (2001, 2007) correspondente no trabalho de COSTA et ai. (1999) à Província Gaditano-Onubo-Algarviense, é rica etn endetnismos paleobotânicos e paleotropicais lianóidcs, lauróidcs e de folhas coriáceas. O biaclima tennotnediterrânico predominante, de carácter oceânico e hiperoceânico, com Invernos muito suaves, permite a ocorrência de numerosas plantas tennófilas de gomos nús e foi o refúgio de diversos eletnentos paleotne<literrânicos que ainda hoje são assinalados (Jvfyrica faya, Laurus nobilis, Prunus

lusitanica subsp. lusitanica, Convolvulus fernandesii, Euphorbia pedroi, Cheilanthes guanchica,

Polypodilon 1nacaronesic11111, etc.). A flora predominante dos matagais (Asparago-Rhamnion) é diversificada, com arbustos de origem paleotropical xérica (dos géneros Olea, Pistacia, Rha11111us,

Phillyrea, Myrtus, Asparagus, etc.). Nesta Província o género Stauracanthus tem a sua 1naior diversidade, sendo endémicos Stauracanthus (genistoides) lusitanicus, Stauracanthus spectabilis subsp. spectabilis, Stauracanthus spectabilis subsp. vicentinus, Salvia sclareoides, Halb11iun1

halbnifolitan subsp. 111ultijlor111n, Helicl11ysu111 picardii var. virescens, Dianthus broteri subsp.

hinoxianus, Erica un1bellata var. 111ajor, Serratu!a baetica subsp. !usitanica, Narcissus ca!cicola,

Euphorbia transtagana, Verbascum litigiosu111, Scrophu!aria sublyrata, Herniaria maritflna, Bianon arunda1111111, Arte111isia critlunifolia, Brassica barrelieri subsp. oxyrrhina, Fritillaria lusitanica subsp.

(12)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

stenophylla, Euphorbia boetica, Cistus /ibanotis, Ulex subsericeus, Ulex austraUs subsp. australis, Ulex austra/is subsp. welwUschianus, Anneria gaditana, Anneria n1acrophylla, Arenaria algarbiensis, Thy11111s carnosus, Thym11s albicans, Linaria la1narckii, Linaria ficalhoana, Loejlingia tavaresiana, Li111oniu111 dijJusu1n, Sei/la odorata, Jonopsidiu111 acaule, etc. Por outro lado outros

táxones têm a sua tnaior área de distribuição neste tcnltório co1no Annerla pungens, Asparagus

aphyllus, Bartsia aspera, Cheirolophus se1npervirens, Core111a a!b11111, Descluunpsia slricfa, Fun1ana thy1nifolia, Genista tournefortii, Hali1ni1m1 ca/yci11111n, Hali111i11111 hali111ifoli11111 subsp. hali1nifoliun1, Lavandula pedunculata subsp. /usitanica, Nepeta tuberosa, Quercus lusitanica, Stachys gennanica

subsp. /usitanica, Carduus n1eonanth11s, Stauracanthus boivinii, Sideritis hirsuta var. hirtula, Thy11111s

villosus, Te11criun1 poliu111 subsp. capitatu111, etc, A orde1n Stauracantho genistoidis-Ha!i111ietalia co111111utati e aliança Core111ation albi são endémicas da província apresentando u1na grande riqueza e

diversidade. Os bosques que aqui ocorrem inserem-se na sua maioria na aliança termófila Querco

rotundifo/iae-Oleion sylvestris minoritarian1ente na Quercion broteroi, e os matagais na Asparago albi-Rha111nion oleoidis. Quercion fr11ticosae e Stauracanthion boivinU são quase exclusivas do território, e é onde estas alianças possuem maior número de co1nunidades co1n grande riqueza e diversidade florística. A vegetação <lunar e das arribas costeiras tmnbé1n é de grande originalidade, a

aliança Rubio longifoliae-Core111ion a/bi é endé1nica e a Helich1ysion picardii é quase exclusiva

apresentando aqui a sua tnaior diversidade be1n cotno a Crit/11110-Daucion halophili. Querco

cocciferae-Juniperetu111 turbinatae, Osyrio quadripartitae-Juniperetu111 turbinatae, Teucrio baetici-Quercet11111 suberis, Oleo-Quercetu111 suberis, A~parago aphy//i-.A1yrtet111n co111111unis, Asparago albi-Rha111netu111 oleoides, Viti viniferae-Sa/icetu111 atrocinereae, Phlon1ido lychnitidis-Brachypodietu1n phoenicoidis, Rubio longifoliae-Core111atet1m1 albi, Arte111isio crith111ifoliae-An11erietu111 pungentis, Cistancho phelypaeae-Arthrocnen1et1m1 fruticosi, /nulo crith1noidis-Arthrocne111etun1 glauci, Cistancho phelypaeae-S11adetu111 verae, Polygono equisetifonnis-Juncet11111 111aritiini, Spergulario bocconei-Mesen1b1)1anthe111etu111 nodijlori, .F'rankenio laevis-Salsoletu111 venniculatae são algu1nas das cotnunidades exclusivas ou quase da Lusitano-Andalusa Litoral.

A Subprovíncia Portuguesa-Sadense, onde predominam os solos arenosos e calcários, possui diversos

endemistnos como Antirrhinu111 linkia1111111, Arabis sadina, Cirsi11111 wehvitschii, Iberis procu1nbens

subsp. microc(opa, !ris subbiflora, Leuzea longifo!ia, Li111011i11111 daveaui, Euphorbia wehvilschii,

Pseudarrhenatheru111 pallens, Quercus rivas111artinezii, Serratula alcalae subsp. aristata, Serratu/a 111011ardii var. n1011ardii, Serratula estren1ad11rensis, Si/ene /ongicilia, U/ex densus. Os tojos Ulex airensú, U/e.y australis subsp. 1velwitschianus o tonlilho Thy11111s sy/vestris, o juncus Juncus valvatus, Arabis /usitanica e o carrasco Quercus x airensis tem a sua maior área de distribuição nesta

Subprovíncia. Os bosques do Arisaro-Quercetum broteroi e do Asparago aphylli-Quercet11111 suberis

são cotnuns a este te1Titório sendo o primeiro endémico e o segundo quase exclusivo. São també1n

endémicas Ca/endulo lusitanicae-Antbrhinion lusitanicae, Ulici densi-Thynlion sylvestris, Viburno

tini-O/eetu111 Jy!vestris, Melico arrectae-Quercetu1n coccij'erae, Erico-Quercetu111 lusitanicae, Bupleuro fhlficosae-Arbutet11111 unedonis, Cirsio 1vehvitschii-Ericet11111 ciliaris, Salvio sclareoidis-Ulicetu111 densi, Leucanthen10 sylvatici-Cheirolophetu111 se111pervirentis, Cariei depressae-Hyparrhe11iet1on sinaicae, Ju11cetu111 acutijloro-valvaO, Sileno longiciliae-Antirrhinetu111 linkiani, Narc1:r;o calcico/ae-Asplenietu111 r11tae-11111rariae. O arrelvado do Phlo111ido !ychnitidis-Brachypodietu111 phoenicoidis é uma associação vulgar e1n solos calcários, Nos rios e ribeiras a

vegetação ripícola que se observa são os choupais do Ccunpanulo ca111panijlorae-Salicet11111

neotrichae, os amiais do Scrophulario scorodoniae-Alnetu111 glutinosae, e1n solos arenosos os

frcixiais do Ficario-Fraxi11et11111 angustifoliae e os salgueirais do Viti vinij'erae-Salicetu111

atrocinereae, e em solos argilo-lirnosos os oltnais do Opopanaco chironii-U/Jnetu111111i11oris, Urna das características bioclitnáticas deste território é a oceanidade visto que as suas estações rnetereológicas encontrain-se entre os subtipos sub-hiperoceânico acusado e euoceânico acusado, os termotipos variam entre o tennomediterrânico e rneso1nediterrânico e os ornbrotipos entre o seco e o hú1nido. O Sector Divisório Português é um território essencialmente calcicola co1n algu1nas bolsas de rochas siliciosas e plutónicas, litoral plano co1n algumas serras de baixa altitude onde predo1nina o andar

(13)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

tnesotnediterrânico inferior e ombroclilna sub-hútnido a hútnido, etnbora em alguns vales, no litoral e no olissiponense possa ocorrer o andar tennomediterrânico. Ar111eria 1velwUschU, Carduus broteroi,

Coincya cintrana, Dianthus cintranus subsp. barbatus, Li1nonh1111 laxiusc11l111n, Li111onh1111

11111ltijlor11111, Li111011iu111 pl11risqua111at111n, Pru11us spinosa subsp. insUitioides, Scrophularia

grandiflora, Sax[fi·aga cintrana, Senecio doronicum subsp. lusitanicus, Ulexjussiaei são endetnismos deste Sector. Por outro lado são diferenciais territoriais; Anthyllis vulneraria subsp. 1na11ra, Barlsia

aspera, Cislus a!hidus, Descha111psia slricta, De!phiniu111 pentagynzun, Euphorbia wehvilschii, F11111ana thy111ifolia, Genista tournefortii, íris subbiflora, Ph!on1is !ychnitis, Prunel!a x intennedia, Prune!la vu!garis subsp. estre111adurensis, Quercus x airensis, Salvia sc!areoidis, Sideritis hirsuta,

Teucriu111 poli11111 subsp. capitatu111, Ulex densus. Caracterizam o Sector as séries de vegetação

Arisaro-Querco hroteroi S., Asparago aphy!li-Querco suberis S., Lonicero iinplexae-Querco rotundifo/iae S. e Viburno tini-0/eeto sy/vestris S. Os louriçais do Vinco difformis-La11ret111n nobi/is*, carrascais do Quercetwn coccifero-airensis e Afelico arrectae-Quercetu111 cocciferae, os matagais de carvalhiça Erico-Quercetu1n /usitanicae quercetosu1n lusitanicae*, o silvado / abrunhal bravo Rubo

ulmifoliae-Pru11et11111 insititioides, o giestal e os tojais Lavandulo luisieri-U/icet111n jussiaei, Halilnio

lasianthi-Ulicetu111 n1inoris*, Ulici airensis-Erice/11111 scopariae*, Salvio sclareoidis-U/icetun1 densi*, Daphno 111aritb11i-U/icetu111 congesti*, Erico scopariae-Cytisetu1n grandijlori*, os tomilhais do

Teucrio capitati-Thyn1etu111 sylvestris*, as orlas sombrias do Stachyo lusitanicae-Origanet11111

virentis* e do Le11canthen10 sylvatici-Cheirolophet11111 sen1pervirentis, e os arrelvados do Cariei

depressae-Hyparrhenietzun sinaicae, Phlo111ido lychnitidis-Brachypodiet11111 phoenicoidis, Avenulo sulcatae-Stipetun1 giganteae*, Avenu!o occidentalis-Celticet11111 giganteae*, o juncal Juncet11111

acutifloro-valvati, a comunidade saxicola SUeno longicUiae-Antirrhinetzun linkiani e as comunidades costeiràs Annerio we!witschii-Cr11cianelletu111 111ariti111i*, Li111011ietu111 11111ltijloro-virgatae* são as comunidades conspícuas (*exclusivas do território).

O Distrito Oeste-Conimbricense é uma área onde prcdominarn margas calcárias e arenitos do Cretácico, betn co1no, ainda que pouco frequentes, calcários do Jurássico. O biaclima prodominante é mesomediterrânico inferior ainda que possa ocorrer mesomediterrânico superior e tcnnomediterrânico superior, e o otnbroclima é sub-húmido a húmido. Ulex densus, U/ex jussiaei, Cytisus grandiflorus,

Laurus nobilis, Micro111eria juliana são algumas diferenciais territoriais. Arisaro-Querco broteroi S. (Arisaro-Quercetu111 broteroi, Vinco dijfonnis-Lauretu1n nobilis, Rubo ubnifo/iae-Prunetuni insititioidis, Leucanthen10 sylvatici-Cheirolophetu1n se111pe111frentis, Me/ico arrectae-Quercetu111 coccij'erae, Erico scoparíae-Cytisetu111 grandijlori, Ph/01nido lychnitidis-Brachypodietu111 phoenicoides, Salvio sclareoidis-Ulicetum densi ulicetosu111 densi) e Asparago aphylli-Querco suberis

S. (Asparago aphylli-Quercetznn suberis, Bupleuro fruticosae-Arbutetu111 unedonis, Stachyo

lusitanicae-Origanetu111 virentis, Erico u111bellatae-Quercet11111 lusitanicae, Lavandulo luisierí-U!icetu111 jussiaei, Halin1io !asianthi-luisierí-U!icetu111 111inoris, Anthyllido 111a11ro-Ulicet11111 jussiaei, Avenulo su!catae-Stipetun1 giganteae) são as séries prcdotninantcs, ainda que possam ocorrer muito localizadas a Lonicero i111ple,-rae-Querco rotundifoliae S. e Viburno tini-Oleeto sylvestris S.

As serras de calcários cársicos (Candeeiros, S. Bento, Stº António, Aire, Alvaiázere) são o que prcdotnina na paisagem do Distrito Maciço Estretnenho. O seu bioclitna é tnesomediterrânico inferior e superior. e o ombroclima sub-húmido a húmido. Quercus ro/undifo/ia, Quercus x airensis, Bianon

ar1111dan11111, Thyn1us sylvestris, Narcissus calcicola, Scabiosa turolensis, Ulex airensis são algu1nas diferenciais deste Distrito. A série de vegetação predominante e1n larga escala é o Lonicero

flnp!exae-Querco rolundifo!iae S. (Lonicero ilnplexae-Quercet11111 rotundifoliae, Quercetwn coccifero-airensis, Stachyo !usitcmicae-Origane/11111 virentis a11thy!lidetosun1 n1aurae, Ulici airensis-Erice/11111 scopariae, Phlo1nido lychnitidis-Brachypodiet11111 phoenicoidis, Teucrio capitati-Thyn1etun1 sy/vestris, Anthyl!ido lusitanicae-Brachypodietu111 distachyae). O Arisaro-Quercetwn broteroi só aparece em vales co1npensados e nunca ocorrem Vinco diffonnis-Laure/11111 nobilis, Erico scopariae-Cytisetu111

grandiflori e Salvio sclareoidis-Ulicetu111 densi ulicetosu111 densi. A série de sobreiros Asparago

aphylli-Querco suberis S. pode aparecer e1n arenitos.

(14)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

O Distrito Olissiponcnse é essencialmente u1n território de pequenas colinas, tennomcditerrânico superior (co1n algumas ilhas meso1nediterrânicas inferiores) sub-hú1nido e em alguns locais junto ao litoral seco superior, co1n uma grande diversidade geológica: margas, calcários e arenitos do Cretácico, rochas en1ptivas do co1nplexo vulcânico Lisboa-Mafra (basaltos, dioritos e andesitos), calcários e arenitos do Jurássico, arenitos, conglon1erados e calcários brancos do Paleogénico e arenitos e calcários margosos Mio-Pliocénicos. 0111pha/odes kuzinskyanae é um endemis1no olissiponense. Asparagus a/bus, Ballota nigra subsp. foetida, Biaru111 arunda11u111, Cac/11ys siliqua,

Capnophyllum peregri11111n, Erodiu111 chí11111, Ceratonia siNqua, Convo/vulus ji:Jrinosus, Euphorbia lvehvitschii, Hali111i11111 lasiant/111111, Orobanche densiflorae, Ptiloste111011 casabonae, Rha111nus oleoides, Scrophularia peregrina são táxones diferenciais do território. Nos vertissolos assinala-se a série do zambujeiro do Viburno tini-0/eeto sylvestris S. (Viburno tini-Oleet11111 ~Jilvestris, Rubo ulinifoliae-Prunetu111 insitUioidis, Asparago albi-Rha11111etu1n oleoidis, Cariei depressae-Hyparrheniet11111 sinaicae). Também se observam os sobrais do Asparago aphylli-Quercet11111 suberis e Arisaro-Quercetwn broteroi com as mes1nas etapas regressivas do Oeste-Conimbricense. No litoral a vegetação dunar é a mes1na da parte meridional do Costeiro Português, e nas arribas assinala-se

Querco cocciferae-Juniperetu111 turbinatae e Li1noniet11r111nultifloro-virgatae.

Na figura 10 representa-se a clissérie altitudinal Divisório Português, entre o litoral junto a S.Martinho

do

Porto e Tomar passando pelas senas dos Candeeiros e Aire.

(15)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

2.3. Localidades a visitar PARAGEM 1

Local: Teira, Rio Maior, 39º 23' 44" N, 8º 55' 31" W, altitude 175 rn, Exposição SW.

Bioclirna: Mediterrânico pluviestacional oceânico, meso1nediterrânico inferior, sub-hútnido inferior. Solo profundo derivado de calcários do Cretácico descarbonatados e cotnpensado hidricatnente.

A vegetação potencial que ocorre neste local é um sobral de Asparago aphyl!i-Quercet11111 suberis, cuja orla espinhosa é u1n silvado ! abrunhal bravo do Rubo ubnijülii-Prunetu111 insititioidis. A orla sombria é urna comunidade hemicriptofitica dominada por Cheirofophus se111pervirens: Leucanthe1110

sy!vatici-Cheiro/ophet11111 se111pervirentis. Nas clareiras 1nais abertas, em solos profundos, observa-se o arrelvado Phfo1nido lychnitidis-Brachypodiet11111 phoenicoidis. O tojal Anthyffido 111aurae-Ulicet11111

jussiaei pode ocorrer nos locais onde o solo se encontra mais erosionado. Ao longe nos rochedos calcários observa-se o carrasca] Melico arrectae-Quercetu111 coccijkrae.

1. Asparago aphyfli-Quercetu1n suberis SW, 400 m2: Características: 4Quercus suber, 3Quercus

faginea subsp. broteroi, 2Phiflyrea fatifolia, 2Coroniffa gfauca, IRha111nus alaternus, lPistacia

fenascus, 1 Quercus coccifera, +Ofea europaea var. syfvestris, +Arbutus unedo, rQuercus x a irens is, 3S1nilax CM]Jera var. aftissbna, 3Rosa se111pervirens, 3Ruscus acufeatus, 2Rubia fongifolia, +Lonicera

implexa, 1 Caréx distachya, 1 Melica minuta subsp. arrecta, +Luzula jürsteri subsp. baetica,

+Asparagus aphyllus, +Cephalanthera longifolia, +Aspleniu111 onopteris, +Pulicaria odora;

companheiras: 1 Ta111us co1111111111is, 1Rubus uhnifolius, +Crataegus 111011ogyna subsp. brevispina,

+Aristolochia paucinervis, +Prunus spinosa subsp. insititioides,

+

Teucriwn scorodonia, +Cheirolophus se111pervirens, +Si!ene latifolia, +lris foetidissin1a, +Ca111panula rapunculus, +Salvia sclareoides, +Origanun1 virens, +Agrilnonia eupatoria, +Urginea 111ariti111a, +Lathyrus sy!vestris, +Oenanthe crocata, +Dactylis glo111erata subsp. hispanica, +Si!ene longicilia, +Geraniu111 purpureu111.

2. Ruho ubnifo/ii-Prunetu1n insititioidis SW, 200 m2: Características: 4Rubus uhnifolius, 2Prunus

spinosa subsp. insititioides, 1 Crataegus 111onogyna subsp. brevispina, 2Rosa se111pervirens, 1 Ta1nus co111111111Jis, +Lonicera hispanica, +Aristolochia paucine111fs; co1npanhciras: 2S111ilax aspera,

lCoronilla glauca, 1Ruscus aculeatus, 1 Rubia longifolia, +Pistacia lentiscus, +Rha111nus alaternus, +!ris jüetidissilna,

+

Aru111 italicun1, +lvfelica 111inuta subsp. arrecta, +Vicia villosa, +Melica

111agnolii, +Gerani11111 p1opure11111.

3. Le11canthe1no Jy!vatici-Cheirolophetu111 senzpervirentis, SW, 50 m2: Características:

3Cheb·olophus se111pervirens, 2Teucriun1 scorodonia, IC!inopodi1m1 vufgare, ICanpanula rap1111c11!11s, 1Silene latifolia, +Agrilnonia eupatoria, +Cala111intha nepeta, +Brachypodiu111 sylvaticu111, +Stachys gennanica subsp. lusitanica, +Lathyrus sphaericus, +Aristolochia paucinervis,

+Cephalanthera longifolia; companheiras: 1 Carex distachya, 1 Torilis nodosa, 1 Cynosurus cristatus, +Solvia sclareoides, +Dactylis lusitanica, +Dactylis glo111erata subsp. hispanica, +L11z11la forsteri

subsp. baetica, +Arun1 italicurn, +Silene longicilia, +Melica arrecta, +Arrhenather11111 erianth111n,

+Carex serrulata, +Ga!actites ton1entosa, +Vicia villosa, +Gerani11111 piopureum, +Geranh1111111olle.

4. Phlo111ido lychnitidis-Brachypodieti11n phoenicoidis plano, 50 m2: Características: 3Brachypodiunz

phoenicoides, 3Dactyfis hispanica, 3Anthyllis 1naura, 2Salvia sclareoides, 1 Gaudinia fi·agilis,

+Sangtdsorba spachiana, +Daucus crinitus,

+

Thapsia villosa, +OphlJ'S apifera; Companheiras:

lAstraga!us lusitanicus, l Carex halleriana, 1Blackstonia pe1foliata, +Cistus crispus, +Cistus sa!viifolius, +Cistus 111onspeliensis, +Daucus carola, +Si!ene longici!ia, +Calan1intha nepeta,

(16)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

+Carex serrulata, +Plantago lanceolata, +Ge11n1 sylvaticu111, +Pulicaria odora, +Pallenis spinosa, +Centauriu111 te1111ijloru111, +Aegilops genicu/ata, +Sco1piurus venniculatus, +Catapodil1111 rigidwn, +Car!ina race111osa, +Cynara lunnilis, +Trifo!iu111 stellatu111, +Trifoliu111 ccunpestre, +Trifàli11111 bocconei.

S. Anthyllido 111a11rae-Ulicet111n jussiaei plano, 200 in2: Características: 2Ulex jussiaei, 3Anthyllis

n1aura, 2Cistus n1on~peliensis, 2Cistus crispus, 2Cistus salviifolius, 2Astragalus lusitanicus, lCistus a/bidus, +Salvia sclareoides; companheiras: 1Dactylis hispanica, IBrachypodiu1n phoenicoides,

+Quercus coccifera, +Coronilla glauca, +Carlina co1Jmlbosa, +Daucus carota, +Lathyrus syfvaticus.

Figura 5 - Tcssela de Tcira: 1. Asparago aphylfi-Quercetu111 suberis, 2. Rubo ubnifolii-Prunetu111

insititioidis, 3. Leucanthe1110 sylvatici-Cheirolophet11111 se111pervirentis, 4. Ph/0111ido

(17)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

PARAGEM2

Local: Portela das Cruzes, Casais Monizes, Rio Maior, 39° 27' 19" N, 8° 54' 26" W, altitude 410 m, Exposição E.

Biocliina: Mediterrânico pluvicstacional oceânico, tnesotncditcrrânico superior, húmido superior. Solo derivado de calcários cársicos do Jurássico.

O local visitado sofreu u1n forte incêndio há 23 anos, encontrando-se a vegetação ern recuperação. A vegetação potencial é um azinhal de Lonicero i111p!exae-Quercet11111 rotundifoliae, que só está representado por u1na ou outra azinheira dispersa. O carrasca! de Quercus coccifera, Quercus x

airensis e Quercus rotundifoliae (Quercet11111 coccifero-airensis) é a comunidade mais alta que se observa. Ocorre, ainda que de fonna c1npobrccida, uma orla hemicriptofítica de Origanu1n virens:

Stachyo !usitanicae-Origanet11111 virentis variante de Anthyllis 111a11ra. O arrelvado vivaz Ph/0111ido

lychnitidis-Brachypodiet111n phoenicoidis encontra-se entre rochas em solos mais profundos, formando mosaicos com o to1nilhal Teucrio capitati-Thy1netu111 sylvestris, este em solos completamente decapitados. Na Primavera, nas clareiras, observa-se o prado anual Anthyllido

l11sitanicae-Brachypodietu111 distachyae.

1. Lonicero i111plexae-Q11ercetu111 rotundifo!iae

2. Quercetu111 coccifero-airensis, E, 200m2

: Características: 3Quercus coccifera, 3Quercus x

airensis, 3Quercus rotundifo!ia, 1Pinus halepensis, 1Euphorbia characias, +Daphne gniditon, +Bup!eun1111 rigidu111 subsp. panic11!atu111, +Olea europaea var. sy/vestris, +Genista tournefortii,

+Rubia longifo/ia, +A~paragus aphyllus, +Lonicera ilnplexa, +Carex halleriana, +Ane1none pahnata, +Scilla 111onophyllos; Companheiras: 1Erica scoparia, 1Ros111arinus officinalis, +Calluna vulgaris,

+Ulex airensis, +Cistus salviifolius, +Brachypodiu111 phoenicoides, +Cistus crispus, +Thyn1us sylvestris.

3. Stachyo lusitanicae-Origanet11111 virentis variante de Anthyllis 111aura E, 40m2: Características:

30riganu111 virens, 1Cala1nintha nepeta, lAnthyl!is 111aura (dif. var.), lScorzonera gra111inifolia,

+Euphorbia characias (dif. var.), +Hypericu111 pe1foratun1, +Achillea ageratun1; companheiras:

+Daucus carola, +Sanguisorba 11111/ticaulis, +Scabiosa atrop1npurea, +Dactylis g!o1nerata subsp. hispanica, +Brach)podiu111 phoenicoides, +Thapsia villosa, +Plantago lanceolata, +Senecio jacohaea, +Te11criu111 capitatu111.

4, Ph/0111ido lychnitidis-Brach)podietu111 phoenicoidis, E, 60tn2: Características: 3Brachypodiu111

phoenicoides, 2Teucrium cha111aed1J1s, 2Agrostis castel/ana, lDactylis hispanica, 1Arrhenatheru111 erianthu111, lAvenula occidentalis, 1 Thapsia vil!osa, +Phlo111is lychnitis, +Anthyllis 1naura, +Aceras

anthropophor111n, +Orchis n1ascula, +AIU111n pallens, +Sanguisorba spachiana; Companheiras:

IRos1narinus officinalis, +Carex halleriana, +Urginea 111aritbna, +And1yala integrifo!ia, +Bupleuru111 gerardi, +Cistus crisp11s, +Lavandula luisieri, +Daucus carola, +Thymus sylvestris, +Te11criu111 capitat11111, +Ane111011e pahnata, +Briza 111axii11a.

S. Teucrio capitati-Thyn1et11111 syfvestris E, 100tn2: Características: 3Thy111us sylvestris, 2Teucriu111

capitatu111, 2Ros111arinus officinalis, lKoe!eria val!esiana, 1 Teucri11111 chamaedl)'S, +Anthyl!is 111a11ra, +Siderilis hirsuta var. hirtula, +Jberis proc11111bens subsp. 111icrocarpa, +Serratula baetica, +Serratula

estre111adurensis; companheiras: 2Cistus crispus, lCistus safviifolius, 1Lavandula luisieri,

(18)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

halleriana, +Euphorbia portlandica, +Biarun1 arundan11111, +Urginea 111aritiJ11a, +Narcissus bulbocodilon subsp. obesus, +Allium Jphaerocepha/011, +Sedu111 albu111, + Chaenorhinwn origanifoliun1.

6. Anthyllido lusitanicae-Brachypodiet11111 disfachyae, E, 60rn2: Características: 3 Brachypodiu111

distachyon, 2 Ononis reclinata, 2Trifolium ca111pestre, lAnthyllis lusitanica, ILi1111111 strict11111, IB/ackstonia aestiva, lArenaria conilnbricensis, lAira ca1yophyllea, lXolantha guttata, ITrifolil11n striatun1, lBriza 111a;ri1na, +Bupleunon gerardi, +Euphorbia exigua, +Crucianella angustifolia, +Petrorhagia nanteuilii, +Sco1pi11rus 11111ricatus, +Leontodon longirostris, +Tolpis barbata,

+

Logfia mini1na, +Linu111 trigynton, + Blackstonia pe1foliata subsp. intennedia, +Trifoliu111 ligusticu111;

co1npanhciras: 1 Vulpia ciliata, +Catapodium rigidu111, +Radiola linoides, +Gastridiunt ventricosum,

+

Centaureapullata, +Cenlauriun1 e1)1thraea, +Avena lusitanica, +Serapias strictiflora.

(j)

Figura 6 - Tessela de Portela das Cn1zes: 1. Lonicero i111plexae-Q11ercetu1n rotundifoliae, 2.

Quercetuni coccifero-airensis, 3. Stachyo lusitanicae-Origa11etu111 virenNs variante de Anthyllis 111a11ra, 4. Phlonzido lychnitidis-Brachypodietwn phoenicoidis, 5. Teucrio capitati-Thy111etu111

(19)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

PARAGEM3

Local: Arrünal, Porto de Mós, 39° 27' 19" N, 8° 54' 26" W, altitude 330 m, Exposição NW. Biaclima: Mediterrânico pluvicstacional oceânico, tncsomediterrânico superior, húmido superior. Vala nu1na encosta co1n solo profundo derivado de grés do Cretácico cotn elementos argilosos siliciosos e toalha freática superficial. A vegetação é um carvalhal te1npori-higrófito de Quercus

pyrenaica co1n Popu/us nigra, Oenanlhe crocala, Scrophularia scorodonia, Anan italic11111, Hedera

hibernica, Ranuncu/us ficaria, íris Joetidissi111a, Brachypodh1111 sy/vaticu1n, etc. que designamos por

Oenanlho crocatae-Q11ercetu1n pyrenaicae. A orla é um silvado do Rubo ub11ifolii-Pnrnetun1

insititioidis constituído por Rubus ubnij'olius, Prunus spinosa subsp. insititioides, Cralaegus

111onogyna subsp. brevi~pina, Ta1nus co111111unis, Rosa canina, Lonicera hispanica, etc. Nas clareiras observa-se o arrelvado TrijOlio pratensis-Phalaridetl1111 lusitanicae formado entre outras por Phalaris

coerulescens subsp. lusitanicae, Trifoliu1n pratense, Trifoli11111 repens, Trifolil1111 squan1osu1n,

Trifoliu111 resupinatun1, TrijO/iu111 lappaceu111, Poa pratensis, Dactylis lusitanica, Prunella vulgaris, Holcus lanatus, A1entha suaveolens, Plantago lanceolata, Cynodon dactylon, Lofi11111 perenne, Mentha pulegi11111, Agrostis caslellana, Heracleu111 sphondyli11111, Cynosurus cri.status, Achillea agerat11111, Medicago arabica.

1. Oenantho crocatae-Querce/11111 pyrenaicae

2. Rubo 11h11ifolii-Prunetu111 insititioidis

3. Trifolio pratensis-Phafaridetu1n fusitanicae

Figura 7 - Tessela de Arrimal: 1. Oenantho crocatae-Quercetu111 pyrenaicae, 2. Rubo

ubnifolii-Prunetu111 insititioidis, 3. Trifolio prate11sis-Phalaridetu111 lusitanicae, 4. Bafoto Joetidae-Arctiet11111 111inoris

(20)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

PARAGEM4

Local: Alvados, Porto de Mós, 39º 32' 34" N, 8º 45' 54" W, altitude 260 1n, plano.

Biaclima: Mediterrânico pluviestacional oceânico, mesornediterrânico inferior, hú1nido inferior. Solo coluvionar, profundo, derivado de calcários do Jurássico.

A vegetação potencial é um cereal do Arisaro-Quercet11111 broteroi e1n que do1nina Quercus faginea subsp. broteroi co1n Laurus nobilis e numerosas espécies ne1norais. A orla sombria hcrnicriptofitica é o Stachyo lusilanicae-Origanetu1n virentis ondem ocorrem Origanu111 virens, Stachys germanica subsp. lusitanica, Sed11111 forsterian11111, Agri111onia eupatoria, Cala1nintha nepela, Clinopodi11111

vulgare, Silene latifolia, Brachypodi1a11 sylvaticu1n, etc. O arrelvado vivaz Phlonúdo

lychnitidis-Brachypodietwn phoenicoidis também se observa de u1na fonna fragmentada nas clareiras.

1. Arisaro-Quercetu111 broteroi sctn exposição, 600 tn~: Características: 5Quercus faginea subsp.

broteroi, 1Laurus nobilis, +Olea europaea var. sylvestris, 2Rha11111us alaternus, 20syris alba,

1Euphorbia characias, 3Ruscus acu!eatus, 3Hedera hibernica, 3S1nila.-r altissilna, lRubia longifolia, +Lonicera i111plexa, +Lonicera etrusca, IPaeonia broteroi, lMe/ica arrecta, lluzu!a forsteri subsp.

baelica, lPolygonal11n1 odoratu111, +Asp!eni11111 onopteris, +Carex distachya, +Arisanm1 si1norrhin11111, +Cephalanthera longifo!ia, +Biaru111 arundanu111; Companheiras: 2Crataegus 111onogyna subsp.

brevispina, 2Lonicera lú~panica, +Rosa canina, +Aristolochia paucinervis, +Rubus ubnijü/ius, lThapsia villosa, !Ferida co111111unis, 1Ge11111 sylvanc1un, IOriganu111 virens, 1Clinopodi111n vulgare, +Stachys gennanica subsp. lusitanica, +Ca!a111intha nepeta, +Sed111n forsterianu111, 1BrachJpodiu111

phoenicoides, IBrachypodiu111 ~ylvatic111n, +Daclylis lusitanica, +íris foetidissi111a,

+

Sn1yr11iu111 pe1fo!iatu111, +Geraniton p1opure111n, +Polypodiu111 can1bricu111.

2. Stachyo lusitanicae-Origanettun virentis sem cxpos1çao, 40 rn2: Características: 30riganll1n

virens, 2Stachys gennanica subsp. lusitanica, 2Sed11111 forsterianion, lAgriinonia eupatoria,

1 Cala111i11tha nepela, 1 Clinopodiu1n vulgare, ISilene latifolia, 1Brachypodiu111 sy!vaticlllll, +Ge11111 sylvatic11111, +Polygonatun1 odoratu111; Companheiras: 2Brachypodiln phoenicoides, lDactylis

g/0111erata subsp. hispanica, +Silene longicilia, +Fenda co11111111nis, +Thapsia villosa, +Urginea 111ariti111a, +Torilisjaponica, +Biarum a11111da11u1n.

(21)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Airc e Candeeiros

Figura 8 - Tessela de Alvados: 1. Arisaro-Quercetun1 broteroi, 2. Stachyo /11sitanicae-Origanetun1

(22)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espirita Santo

&

Pedro Arsénio

PARAGEMS

Local: Polje de Minde, 39° 30' 51" N 8º 41' 42"W, altitude 195 in, depressão plana.

Bioclima: Mediterrânico pluviestacional oceânico, inesomediterrânico inferior, húmido inferior. Solo argiloso derivado de depósitos do Quaternário, com u1na submersão por um período mais ou menos longo durante o Inverno e que no Verão sofre uma forte dcssecação.

A vegetação potencial é o bosque Ficaria ran11nculoidis-Fraxinetu111 angustijà/iae quercetos11111

broteroi constituído por Fra.-rinus angustifolia, Quercus faginea subsp. broteroi, Cle111atis

ca111panijlora, Crataegus 111011ogy11a subsp. brevi!.JJina, Anan italicu111, etc. A orla espinhosa é o silvado Cle1natido ca111panijlorae-R11bet111n uhnifohi. Nas clareiras observa-se utn arrelvado vivaz dominado por Hordeu111 bulbosu111 acompanhado de Gaudinia ji·agilis, Agrostis castellana, Arabis lusitanica, Cynodon dactylon, Convolvulus arvensis, Dittrichia viscosa, Lafiun1 perenne, Laliu111 1111dtifloru111, Loliu111 rigid11111, Cha111ae111elu111 nabile, etc. a que se propõe o notne Arabido lusitanicae-Hordeet11111 bulbos!

1. Ficaria ranunculaidis-Fraxb1et11111 angustijàfiae quercetosu111 broterai

2. Cle111atida can1pan[florae-Rubetu1n u/Tnijàlii, 50m2: características: 4Crataegus managyna subsp.

brevispina, 2Clen1atis ca111panijlora, lRubus ulmijO/ius, lRosa canina; companheiras: lFraxinus

angustifalia, +An1111 italicu111,

+

Convo/vulus a111ensis, +Cynadan dactylan, +Do1ycnapsis gerardi, +Arabis lusitanica, +Plantaga !a11ceolata, +Hypericu111 pe1foratu1n.

3. Arabido !usitanicae-Hordeetu111 bulbosae (j)

Figura 9 - Tcssela de Polje de Minde: 1. Ficaria ran11ncu/aidis-Fraxinet11111 angustijàliae quercetas11111 broteroi, 2. C!en1aNdo cc1111pa11ijlorae-Rubetu111 11/Tnifalii, 3. Arabido l1tsitanicae-Hardeetu111 bulbosae

(23)

W-E

S. Martinho

do Porto

@ (j)

Costeiro Português Oeste - Conimbricense

Serra dos Candeeiros

~

~

®

Maciço Estremenho

~

Ribatagano

Figura 10 - Clissérie altitudinal Divisório Português, segundo a orientação Oeste-Este, entre o litoral de S. Martinho do Porto e Tomar: 1. Elytrigietum

junceo-boreoatlanticae, 2. Otantho-Ammophiletum australis, 3. Armerio welwitschii-Crucianelletum maritimae, 4. Osyrio quadripartitae-Junipero

turbinatae S., 5. Querco cocciferae-Junipero turbinatae S., 6. Arisaro-Querco broteroi S., 7. Asparago aphylli-Querco suberis S., 8. Lonicero implexae-Querco rotundifoliae S. (adaptado de Costa et al. 2002d)

(24)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

3. TIPOLOGIA FITOSSOCIOLÓGICA

1. QUERCETEA ILICIS Br.-Bl. ex A. & O. Bolos 1950

Bosques, prébosques e inatagais densos, de folha persistente, esclerofiticos, nonnahnentc sombrios, criadores de hú1nus tipo º1null11 florestal. São indiferentes à natureza química do substrato e

prospcratn etn qualquer tipo de solo, sendo no entanto limitados pela hidro1norfia pennanente ou temporal deste. Constitue1n a vegetação climácica bem cotno a sua orla arbustiva e o matagal de substituição daquelas, nos territórios mediterrânicos, de 01nbroclima desde seco até hú1nido, dos bioclimas infra, tenno e rnesomediterrânico e por vezes de algu1nas áreas semiáridas a sub-hútnidas suprmnediterrànicas, podendo atingir territórios eurossiberianos meridionais submediterrânicos. Características no território: Arisanon si111orrhinun1, Asparagus acutifolius, Asparagus aphyllus,

Bian1111 arundanu111, Carex halleriana, Daphne gnidiu111, Lonicera etrusca, Lonicera ilnplexa, Olea europaea var. sylvestris, Phillyrea latifo!ia subsp. 111edia, Pulicaria odora, Rhcunnus alaternus, Rubia

peregrina var. longifo/ia, Rubia peregrina var. peregrina, S111ilax aspera var. aspera. A. Quercetalia ilicis Br.-Bl. ex Molinier 1934 en1. Rivas-Martínez 1975

Bosques cliinácicos, n1editcrrànicos, perenifólios ou 1narcescentes, e1n territórios chuvosos, criadores de sombra e de húmus florestal. Ocorrctn nos andares tenno, meso e supran1editerrânico de 01nbroclima hiper-hú1nido a seco. O sub-bosque é rico e1n arbustos e lianas de folhas persistentes e esclcrófilas com excepção dos territórios frios supramediterrânicos.

Características no território: Anen1one pahnata, Aspleniu111 onopteris, Bupleuru111 rigic/11111 subsp.

paniculatu111, Carex depressa, Carex distachya, Li111odorum abortivu111, Phillyrea latifolia subsp.

latifolia, Quercus rotundifo/ia, Quercus suber, Rosa senpervirens, Ruscus aculeatus, S111ilax aspera

var. altissi1na, Viburnum tinus.

l Quercion broteroi Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956 e111. Rivas-Martínez 1975 corr. Fuente 1986 Aliança mediterrânico-iberoatlântica, constituída por bosques de carvalho-cerquinho (Quercus

faginea subsp. broteroi), de sobreiros (Q. suber), azinheiras (Q. rotundifolia) e carvalho-de-monchiquc (Q. canariensis), dos andares tneso e suprmneditcrrânicos e 01nbrocli1na seco a hiper-húmido.

Características no território: Cheirolophus se111pervirens (dif. al.), Epipactis /usitanica, Epipactis

tre111olsii (dif. al.), Genista tournefortii, Hedera 111aderensis subsp. iberica, Hyacinthoides hispanica,

Luzulaforsteri subsp. baetica, Paeonia broteroi, Pyrus bourgaeana, Quercusfaginea subsp. broteroi.

Ia. Quercenion broteroi

Bosques 01nbrófilos de tendência oceânica. Características no território: Sanguisorba hybrida.

l. Arisaro-Quercetu1n broteroi Br.-81., P. Silva, & Rozeira 1956 corr. Rivas-Martínez 1975

Cercais meso1nediten·ânicos a terrnomediterrânicos, sub-hútnidos a hú1nidos, em solos alcalinos do Arrrabidense e do Divisório Português.

Alvados (Porto Mós), solo coluvionar profundo derivado de calcários. 260 m, sc1n exposicão. 600 m2 {J.C. Costa, M.D. Espírito Santo & P. Arsénio): Características: 5Quercus j'aginea subsp. broteroi,

1Laurus nobilis, +Olea europaea var. ~ylvestris, 2Rha11111us alaternus, 20~yris alba, 1Euphorbia characias, 3Ruscus aculeatus, 3Hedera hibernica, 3S111i/ax altissi1na, 1Rubia peregrine, +Lonicera i111plexa, +Lonicera etrusca, lPaeonia broteroi, 1Nlelica minuta subsp. arrecta, lLuzula jOrsteri subsp. baetica, lPolygonatu111 odoratu111, +Asp/eni11111 onopteris, +Carex distachya, +Arisarun1

si111orrhi1111111, +Cephalanthera longifolia, +Biaru111 arunda1111111; Companheiras: 2Crataegus

n1011ogyna subsp. brevispina, 2Lonicera húvanica, +Rosa canina, +Aristolochia paucinervis, +Rubus

u/Jnifolius, 1 Thapsia villosa, lFertda co1111111111is, 1Ge11111 sylvaticu111, 10riganum virens, 1 Clinopodi11111 vulgare, +Stachys gennanica subsp. /usitanica, +Cala111intha nepeta, +Sedu111

(25)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

forsteria11111n, 1Brochypodi11111 phoenicoides, 1Brachypodiu1n sylvaticu111, +Dactylis lusitanica, +!ris foetidissilna,

+

S111yr11i11111 pe1foliatI11n, +Gera11iu1n purpureu111, +Polypodiu111 ca111bric11111.

Ib. Paeonio broteroi-Quercenion rot1111difoliae Rivas-Martínez in Rivas-Martínez, Costa & Izco 1986

Azinhais de tendência continental.

2. Lonicero ilnplexae-Quercet11111 rotundifoliae Lousã, Espírito Santo & J.C. Costa 1996

Azinhais calcícolas, mesomediterrânicos sub-húmidos a húmidos do Divisório Português e do Luso-Extremadurense.

Quadro sintético extraído de LOUSÃ et ai. (1996): Características: Quercus rotundifolia V, Olea europaea var. sylvestris V, Quercus coccifera IV, Daphne gnidi11111 IV, Rubia peregrina IV, Rha111nus afaternus IV, Quercus x airensis III, Scilla 111onophyllos III, Lonicera implexa III, Phillyrea angustifo/ia III, Arisaru111 si111orrhi11u111 III, Ruscus aculeatus III, Carex halleriana III, S111Uax altissbno II, Jas111in111n fi'ttticans ll, Asparagus aphyllus II, Euphorbia characias II, Pistacia lenascus IT, Viburnu1n tinus II, Phillyreo /otifolia 11, Lonicera etrusca II, Bupleunnn rigid11111 subsp. panicu/atu111 II, Asporogus acutifolhrs II, Quercus faginea subsp. broteroi I, Osyris alba I, Rhan111us oleoides I, Edca arborea I, Pyrus bourgaeona +,Pistacia terebinthus +, Hedera 111aderensis subsp. iberica +, Cephalanthera longifolia +, Descha111psia stricla +, Carex distochyo +, Epipactis tren10/sii +, Sanguisorba hybrida +, lifelica 111inuta subsp. arrecta +; co1npanheiras: Cistus sa/viijofius IV, Erica scoparia IV, Crataegus 111011ogyno subsp. hrevispina Ili, Urgineo 111oritima 111, Thyn1us sylvestris III, Sedu111 alb11111 III, Rosn1arinus officinafis III, Arrhenatheru1n efotius s.I. II, Doctyfis glonierata subsp. hispanica 11, Aristolochia paucinervis li, Teucrh1111 capitatum II, Phloniis lychnUis

II, Cislus albidus II, Ulex airensis II, Agrilnonia eupatoria II, Brachypodiun1 phoenicoides II, Thapsia viffoso II, Cistus 111onspeliensis II, Clinopodiwn vulgare JI, Geu111 JJ1lvaticu111 II, Cistus crispus I, Helich1J1su111 stoechas I, Bellis perennis I, Cala1ni11tha nepeta I, Sanguisorbo 11udticaulis I, Rubus uh11ifoli11s +, To111us co111111unis +, Lavandula luisieri +, Iberis proc1a11bens subsp. 111icroca1pa +, Asphode/us lusitanicus +, Silene longicilia +, Sideritis hirsuta var. hirtula +, Bitunlinoria bitu111inosa +, Solvia sc/areoides +, S111yrniu1n pe1foliatu111 +, Leontodon tuberosus +, Phagnalon saxatile +,

Brachypodiu111 syfvoticwn +, Sed11111 sedifonne +, Gali111n parisiense+, Ranunculus bulbosus subsp. aleae var. adscendens +, Sed11111 forsterian11111 +, Lathyrus sylvaticus +, Aceras anthropophonnn +, Rosa canina+, Origanu111 virens+, Geroniu111 p1opureu111

+.

II. Querco rotundifoliae-0/eion sy/11estris Barbero, Quézel & Rivas-Martínez in Rivas-Martínez,

Costa & Izco l 986

Zambujais ( Olea europaeo var. sy/vestris), azinhais (Quercus rotundifolia), sobrais (Q. s11be1), alfarrobais (Ceratonia si/iqua) e carrascais arbóreos (Q. coccifera subsp. rivas-martinezii) te1mófilos e ombrófilos. Têm o óptimo no andar tenno1nediterrânico, podendo alcançar o andar mesomediterrânico inferior pelo menos nos territórios de 01nbroclima seco. São dominados por árvores perenifólias e esclerofíticas, rarmncntc tnarcescentes, co1n u1n sub-bosque sombrio onde abunda1n ervas vivazes, lianas e arbustos.

Características no território: Asparogus ofhus (dif. al.), Asparagus aphyllus (dif. al.), Ceratonia siliqua (dif. ai.) Descha111psia stricta, li1yrtus co1n111unis (dif. al.), Rha1111111s o/eoides (dif. al.), Sei/la 111onophyllos.

3. Viburno ti11i-Oleet11111 sylvestris J. C. Costa, Capelo & Lousã 1996

Zambujais etn vertissolos, tennomediterrânicos superiores a mesotnediterrânicos inferiores, sub-húmidos, oceânicos, de distribuição olisiponense podendo atingir o Divisório Português e o Arrabidensc.

Quadro sintético de COSTA et al. (1996): Características: O/eo europaea var. syfvestris V, Aru111 Ualicz1111 V, S111i/ox o/tissin1a V, Ta111us co111111unis V, Vinca di.ffonnis V, Bryonio dioico V, Rubia fongifolia V, Rha11111us alaternus V, Arisarun1 si111orrhi1111111 V; Vibun1111n tinus IV, Ruscus acufeotus

(26)

José Carlos Costa, Maria Dalila Espírito Santo

&

Pedro Arsénio

IV, Asparagus albus IV, Asparagus aphy!fus IV, Pistacia le11tisc11s IV, Rosa se111pe11,irens lll, Acanthus 1110/lis Ili, Ceratonia siliqua Ili, Quercus coccif'era Ill, Rhan1nus oleoides 111, Phil!yrea latifO/ia Ill, Daphne gnidhan III, Arbutus unedo IJ, Lonicera in1plexa II, Euphorbia characias II, Osyris alba II, Coronilla glauca 11, Lonicera etrusca II, _Fraxinus angustifo!ia II, Redera 1naderensis subsp. iberica II, Ul!nus 111inor II, Prunus spinosa subsp. insititioides 11, Crataegus 111onogyna subsp. brevispina Il, lvfyrtus co1111n111ús I, Carex distachya I, Ane1none pahnata I, íris jOetidissin1a I,

Bupleunan fruticosun1 +, Laurus nobilis

+,

Quercus suber +, Quercus rotundifàlia

+,

Phillyrea 111edia +, Juniperus turbina/a +, Jas111i1111111 fruticans +, Teucriu111 jh1ticans +, Phlo1nis p111p11rea +, Paeonia broteroi +, Bupleunan rigid11111 subsp. panic11/atu111 +, Hyacinthoides hispanica +; companheiras: Oxalis pes-caprae V, Rubus ubnifolius IV, Piptatheru111 111iliace11m IV, Urginea 111ariti111a IV, Urtica 1ne111branacea IV, Geranh1111 pu1pureu111 lV, Lonicera hfapanica III, Parietaria judaica 111, Dactylis g/0111erata subsp. hispanica II, Rufa chalepensis II, Salvia sclareoides II, Asphodelus lusitanicus II, Cala1nintha nepeta I, Cistus 111011speliensis l, Asparagus asparagoides I, Opuntia jicus-barbarica I,

Ulex jussiaei I, Erica arborea +, Aristolochia paucinervis +, Brachypodi11111 sylvatic11111 +, Cistus

salviifolius

+.

4. Asparago aphylli-Q11etcet11111 suberis Costa, Capelo, Lousã & Espírito Santo 1996

Sobrais silicfcolas, mesornediterrânicos inferiores a termomediterrânicos superiores, sub-húrnidos a húmidos, oceânicos, do Divisório Português, Ribatagano-Sadense e Alto-Alentejano.

Teira (Rio Maior). solo profundo derivado de calcários descarbonatados e cotnpcnsado hidricatnente.

175 1n. SW, 400 m2 (J.C. Costa, M.D. Espírito Santo & P. Arsénio): Características: 4Quercus suber,

3Quercus jàginea subsp. broteroi, 2Phi/lyrea latifolia, 2Coronilla glauca, 1Rha1nn11s alalernus, 1Pistacia lentiscus, !Quercus coccifera, +Olea europaea var. sylvestris, +Arbutus unedo, rQuercus x airensis, 3S1nilax altissilna, 3Rosa se111pervirens, 3Ruscus aculeatus, 2Rubia longijO/ia, +Lonicera bnplexa, l Carex distachya, IMelica 111in11ta subsp. arrecta, +Luzula forsteri subsp. baetica, +Asparagus aphyllus, +Cephalanthera /ongifolia, +Aspleni1m1 onopteris, +Pulicaria odora;

companheiras: lTa1nus conununis, lRubus uhnifolius, +Crataegus 111onogyna subsp. brevispina,

+Aristolochia paucinervis, +Prunus spinosa subsp. insititioides, +Teucrhun scorodonia, +Cheirolophus senlpervirens, +Silene latifolia, +!ris foetidissi1na, +Ca111panula rapunculus, +Salvia sclareoides, +Origanwn virens, +Agrilnonia eupaloria, +Urginea 111aritil11a, +Lathyrus sylvaticus, +Oenanthe crocata, +Dactylis glon1erata subsp. hispanica, +Silene longicilia, +Geraniu111 purpure11111.

B. Pistacio lentisci-Rhamnctalia alaterni Rivas-Martíncz 1975

Bosquetes e matagais densos mediterrânicos, perenifólios e esclcrofllicos, indiferentes à natureza

química do solo, formadores de húmus "mul111 florestal e criadores de escassa sombra. Normaltnente

representam uma etapa de substituição dos bosques da Quercetea ilicis, mas nos territórios de

01nbroclima árido ou setniárido representam o clímax e nos locais de 01nbroclima húmido, en1 estações desfavoráveis (areias, solos esqueléticos) representam co1nunidades permanentes.

Características no te1Titório: Asparagus albus, Barlia robertiana, B11pleun1111 fi·uticosu111, Ceratonia

siliqua, Coronilla glauca, Euphorbia characias, Jas111inum jh1ticans, Juniperus turbinata, !vfe/ica 111inuta subsp. arrecta, Myrtus co111111unis, Osyris alba, Phillyrea angustifo!ia, Pistacia lentiscus, Quercus coccifera, Teucriu111fruticans.

III. Asparago albi~Rha11111io11 oleoidis Rivas Goday ex Rivas-Martínez 1975

Comunidades arbustivas (carrascais, espinhais, lentiscais, zimbrais, etc.) perenifólias, cotn o óptüno no andar tennomeditcrrânico, e 01nbroclima seco a húmido, podendo atingir de forma relíquia os territórios mesomediterrânicos termófilos. Aparece no sul e sudoeste da Península Ibérica.

(27)

Guia geobotânico da excursão ao Parque Natural da Serras de Aire e Candeeiros

5. Melico arrectae-Q11ercet11111 cocciferae Br.-Bl., P .Silva & Rozeira 1956

Carrascais alcalinos rnesotnediterrânicos inferiores, raratnente tennomediterrânicos superiores, sub-húmidos a sub-húmidos do Divisório Português e do Arrabidcnsc. A subassociação q11ercetosu111

coccij'erae resultam nonnalmente da degradação dos cercais do Arisaro-Quercet1un broteroi,

pontuahnente pode representar o clí1nax em situações edafoxerófitas.

Quadro sintético de COSTA et ai. (2004): Características: Quercus coccifera V, Rha111nus a/aternus

V, Daphne g11idit11n V, S111i/ax a!>pera V, Lonicera ilnplexa V, Rubia /ongifo!ia V, Me!ica n1inuta

subsp. arrecta V, Pistacia /entiscus IV, Olea europaea var. !,)'/vestris IV, Asparagus aphyllus IV,

Arisarum si111orrhi1111111 IV, Genista tournefortii III, Osyris alba III, Euphorbia characias III, Arbutus unedo II, Phillyrea angusti}Olia II, Jo.fyrtus co1n1nunis II, Vibununn tinus II, Phillyrea latifolia II,

Rha1111111s oleoides II, Coronilla glauca II, Ruscus aculeatus II, Bupleuru111 rigid11111 subsp.

paniculatu111 II, Hedera 111aderensis subsp. iberica 11, Hyacinthoides hispanica II, Vinca diffonnis II,

Anen1one pabnata II, Scilla 111011ophyllos II, Carex halleriana II, Laurus nobilis I, Bup/eunon

fruticoswn I, Erica arhorea I, Pulicaria odora l, Quercus lusitanica +, Delphiniu111 pentagyntun +,

Asparagus acutifo!ius +, Carex distachya +; companheiras: Brachypodi11111 phoenicoides V, Urginea 1naritilna V, Cistus salviifo!ius IV, Salvia sclareoides IV, Te11criun1 scorodonia IV, Origanu111 virens

IV, Silene longicilia IV, Antirrhinu111 linkian11111 IV, Cheirolophus se111pervirens IV, Bellis sy/vestris

III, Gerani111n p111purew11 III, Cistus cri!Jpus II, Cistus 111011!,pe/iensis II, U/ex densus II, U/ex jussiaei

II, Ta111us co1111nu11is II, Prunus spinosa subsp. insititioides II, Rubus uhnifolius II, Cytisus grandiflorus II, Erica scoparia II, Rufa chalepensis II, Dactylis glo111erata sub!>p. hispanica II,

Asphodelus lusitanicus II, Aristolochia paucinervis II, Astraga/us lusitanicus II, Lathyrus clyn1enu1n

II, Thapsia vi/losa II, Selagine/la denticulata II, Crataegus 111011ogyna subsp. brevfapina I, Pteridiu111

aqui!in11n1 I, Calendula suflruticosa subsp. lusitanica I, Clinopodiu111 vulgare I, Stachys gennanica

subsp. lusitanica I, Piptathen1111 miliaceun1 I, Barlia robertiana I, Aru111 italicum I, Agrilnonia eupatoria +, Sedu111 sedifonne +, Calluna vulgaris +.

A subassociação asparagetos11111 albidi J.C. Costa, Capelo, Espírito Santo & Lousã 2004, Geralmente ocorre etn vertissolos, em bioclima te1nomediterrânico seco inferior a húmido, é subserial de Viburno tini-Oleetu111 sy!vestris, pontualmente pode representar o clímax em situações edafoxerófitas. Quadro sintético de COSTA et al. (1996): Características: Â!,paragus albus V, Quercus coccifera V,

Olea europaea var. sylvestris V, S111ilax aspera V, Rubia longifo/ia V, Arisanun si111orrhinun1 V,

Rha11111us oleoides IV, Rha1nnus alaternus IV, Daphne gnidium IV, Asparagus aphy/lus IV, Pistacia /entiscus III, Lonicera ilnplexa II, Euphorbia characias II, Osyris alba II, Vinca diffonnis II,

Bup/eunun rigidu111 subsp. paniculatu111 I, Phillyrea angustifo!ia I, Myrtus co111111unis I, Vib11rn11111 tinus I, Delphiniun1 pentagynum I, Asparagus acutifo!ius I, Rosa se111pervirens I, Genista tournefortii

I; companheiras: Urginea 111aritiJ11a V, Brachypodiu111 phoenicoides 111, Asphodelus lusitanicus III,

Rubus ullnijOlius III, Rufa chalepensis III, Cistus salviifolius II, Dacty!is g/01nerata suhsp. hispanica

II, Cistus 111011speliensis II, Aristolochia paucinervis II, Ulex jussiaei II, Ta1nus con11111111is II, Cistus crispus I, Te11criu111 scorodonia I, Silene /ongicilia I, Antirrhi1111111 linkianun1 I, Ulex densus 1, Anun italic11111 I, Solvia sclareoides +, Astragalus /usitanicus +, Cistus a/bidus +, Lavandula luisieri

+.

6. Q11ercet1111t coccifero-airensis Espírito Santo in Espírito Santo, J.C. Costa, Lousã & Capelo 1995 Carrascais co1n Quercus x airensis e azinheiras arbustivas, mesomediterrânicos, sub-húmidos a hútnidos, em calcários cársicos do Divisório Português. Etapa regressiva do Lonicero ilnplexae-Quercetu111 rotundifoliae.

Portela das Cruzes (Casais de Monizes. Rio Maior). solo derivado de calcários cársicos. 420m. E. 200m2 (J.C. Costa, M.D. Espírito Santo & P. Arsénio): Características:

3Quercus coccifera,

3Quercus x airensis, 3Quercus rotundifolia, 1Pinus halepensh;, 1Euphorbia characias, +Daphne

gniditun, +Bupleun1111 rigidu111 subsp. paniculatu111, +Olea europaea var. sylvestris, +Genista

Referências

Documentos relacionados

N8 indica que a rugosidade máxima permitida no acabamento é de 3,2m (0,0032mm). Os símbolos e inscrições devem estar orientados de maneira que possam ser lidos tanto

Reescreva os exercícios acima nos tons homônimos com armadura de clave.. 7ª aula

Tentei utilizar a cartografia como um método de identificação e filtragem dos principais atores da rede, para depois averiguar – penosamente e um a um – em

O Modelo gerado pela aplicação da técnica de Classificação Neural Supervisionada - Função de Base Radial (RBF) ao conjunto das 8 variáveis geoambientais (hidrografia, sedes

Eventuais descumprimentos, se houver, se encontram detalhados neste relatório.. Inciso XI do art. 15 da Resolução CVM 17/21: “existência de outras emissões de valores

6.1. A cada candidato inscrito nesta Seleção caberá a responsabilidade de confirmar informações referentes à data, horário e local de realização da prova

De acordo com a noção de que os valores predominantes no contexto ambiental são interpretados de maneira distinta pelos membros organizacionais verificou-se, no presente estudo, que

ROTAS DE VINHO HERDADE DA MONTEIRA 07 12 08 09 10 11 ALCÁCER DO SAL Monte Novo-Palma Alberge Santa Susana Sapalinho Comporta Monte da CasaBranca Rio de Moínhos Torrão Casebres A2