Sobre a vellez. Marco Tulio Cicerón. Tradución de Xosé Carballude Blanco e Xosé Mª Liñeira Reboredo

Sobre a vellez

Marco Tulio Cicerón

Tradución de Xosé Carballude Blanco

e Xosé Mª Liñeira Reboredo

Cicerón, Marco Tulio

Sobre a vellez

Versión galega de Xosé Carballude Blanco e Xosé Mª Liñeira Reboredo

CATÓN O VELLO

SOBRE A VELLEZ

I,1. "Tito, se en algo te axudo ou te alivio co desacougo

que agora te aflixe e te tolea afincado no teu peito,

—que recompensa terei?"1

Pois estáme permitido, Atico2, falarche cos mesmos versos cos que fala a Flaminino "aquel home de non

moita facenda, pero cheo de honra"3; anque de certo sei que ti non estás, como Flaminino, "aflixido, Tito, deste xeito día e noite"4, xa que coñezo o comedimento e a equidade do teu ánimo, e decátome de que ti

non só trouxeches de Atenas o teu sobrenome, senón tamén a túa humanidade e a túa prudencia. Con todo, sospeito que tamén ti ás veces te sentes profundamente preocupado polas mesmas cousas que a min mesmo me preocupan, cousas das que o consolo é algo máis difícil, e debe ser posposto para outra ocasión. De momento, paréceme ben dedicarche algo sobre a vellez.

2. Quero aliviarte a ti, e tamén a min mesmo, desta carga que eu teño en común contigo1, a vellez, que ou ben nos oprime xa ou nos ameaza de certo; anque eu sei seguro que ti, como todo o demais, soportas isto e o seguirás soportando con mesura e sabedoría. Pero a min, ó querer escribir algo sobre a vellez,

parecíasme ti digno dun don do que ámbolos dous puidesemos aproveitarnos conxuntamente. A min, de verdade, resultoume tan grata a composición deste libro, que non só me librou de tódalas molestias da vellez, senón que incluso me fixo a vellez suave e agradable. Nunca, pois, poderá a filosofía ser louvada con suficiente merecemento, xa que o que a obedeza poderá pasar toda a súa vida sen molestia2.

3. Pero sobre as outras etapas da vida xa falamos moito, e a miúdo volveremos falar; agora mándoche este libro sobre a vellez. Toda a plática atribuínlla, non a Titón, como Aristón de Ceos (pois pouco creto se podería atopar nun mito), senón a Marco Catón o Vello, para que a conversa tivese máis autoridade. Cabo del poño a Lelio e a Escipión admirándose da facilidade coa que soporta a vellez, e a el respondéndolles. Se che parece falar con máis sabedoría da que el acostuma nos seus libros, achácallo ás letras gregas, ás que consta que el foi moi afeccionado na súa vellez. Pero, —para que seguir falando? As palabras do mesmo Catón explicarán todo o meu parecer acerca da vellez.

II,4. ESCIPIÓN.- Moi a miúdo adoito admirar xunto aquí con Lelio a túa excelente, Marco Catón, e completa sabedoría en tódolos terreos, pero sobre todo porque nunca observei que che fose gravosa a vellez, que para a maioría dos vellos é tan odiosa que din sosteren unha carga máis pesada có Etna1.

CATÓN.- Paréceme, Escipión e Lelio, que vos admirades de algo non moi difícil. Pois para eses que non teñen en si mesmos ningún recurso para viviren ben e felizmente, toda idade é gravosa; en cambio, ós que buscan por si mesmos tódalas cousas boas que hai neles, nada que a necesidade natural lles traia pode parecerlles malo. Neste tipo de bens está en primeiro lugar a vellez; todos desexan acadala, pero, en téndoa, rexéitana; tan grande é a inconstancia e a maldade da necidade. Din que lles chegou máis á présa do que pensaran. En primeiro lugar, —quen os obrigou a pensar falsamente? Pois, —en que medida a vellez

sucede con máis rapidez á xuventude que a xuventude á infancia?2 E segundo, —como lles sería menos gravosa a vellez se viviren oitocentos anos que vivindo oitenta? Pois ningunha idade pasada, por longa que fose, podería, cando xa tivese transcorrido, servir de consolo a unha vellez estúpida.

5. Por iso, se soedes admira-la miña sabedoría (¡que oxalá fose digna da vosa opinión e do meu

sobrenome1!), nisto si son sabio, en que sigo á natureza, a mellor guía, como a un deus, e obedézoa; non é verosímil que esta, tendo ben compostas as restantes partes da vida, descoidase o derradeiro acto como se de un poeta sen recursos se tratase2. E sen embargo foi preciso que houbese un momento final e, como pasa na froita das árbores e nos productos da terra pola súa oportuna madureza, dalgún modo frouxo e caduco, que o sabio ten que sufrir con paciencia. —Que outra cousa é loitar cos deuses á maneira dos Xigantes3 se non enfrontarse coa natureza?

6. LELIO.- Pois ben, Catón, darasnos moito gusto, para falar tamén no nome de Escipión, se, posto que esperamos e, certamente, desexamos chegar a vellos, aprendemos moito antes de ti de que modo podemos aturar doadamente a idade que a cada paso é máis pesada.

CATÓN.- En verdade que o farei, Lelio, sobre todo se, como dis, vos ha de ser grato a ámbolos dous.

LELIO.- … certo, Catón; se non che parece mal, queremos, como se viñeses de facer unha longa viaxe que tamén nós debamos emprender, saber como é ese sitio a onde ti chegaches.

III,7. CATÓN.- Farei o que poida, Lelio. Efectivamente, a miúdo asistín ás queixas de xente da miña idade (pois, segundo o vello proverbio, cadaquén xúntase co seu igual), queixas que Gaio Salinator e Espurio Albino, homes consulares1, case da miña idade, soían facer, ben porque, segundo eles, estaban privados dos praceres, sen os que consideraban a vida inútil, ben porque eran desprezados polos que antes soían tratalos. Mais a min parecíame que eles non lle botaban a culpa ó que lla debían botar. Pois se isto sucedese por culpa da vellez, o mesmo teríame que pasar a min e a tódolos demais homes de idade avanzada, a moitos dos cales lles coñecín unha vellez sen queixas; eles soportaban sen lamentarse o vérense libres das ataduras dos praceres e non eran rexeitados polos seus. Pero a culpa de todo este tipo de lamentacións está no carácter, non na idade. Os vellos moderados, que non son insociables nin incultos, levan unha vellez tolerable, mais a insociabilidade e maila incultura son molestas en calquera idade.

8. LELIO.- … como ti dis, Catón; pero quizais alguén podería dicir que a ti, polos teus recursos e riquezas e polo teu rango social, se che fai máis levadeira a vellez, e que iso a moita xente non lle é posible acadalo.

CATÓN.- Certamente algo diso hai, Lelio, mais non todo consiste niso. Tal como se conta de Temístocles que lle respostou nunha liorta a un de Serifo1 que lle dixera que el non acadara reputación polo seu mérito, senón polo da súa patria: "¡Por Hércules!2, dixo, nin eu, aínda que fose de Serifo, nin ti, aínda sendo de Atenas, chegariamos a ser xamais famosos". Isto tamén se pode dicir da vellez. Pois nin na extrema pobreza pode a vellez ser lixeira nin sequera para o sabio, nin na extrema abundancia deixa de ser unha carga mesmo para o necio.

9. Dende logo, Escipión e Lelio, as armas1 máis apropiadas para a vellez son o estudio e o exercicio das virtudes, que, practicados en calquera idade, cando levas vivido moito e intensamente, producen uns froitos extraordinarios, non só porque nunca che faltarán, nin sequera no derradeiro momento da vida (anque isto xa é moi importante), senón tamén porque a conciencia dunha vida ben levada e a lembranza de moitas boas accións son moi agradables.

IV,10. Eu, de rapaz, quixen ó vello Quinto Máximo, aquel que reconquistou Tarento, coma se fose da miña idade; había naquel home unha seriedade adozada de agarimo, e a vellez non lle cambiara o carácter; anque eu comecei a tratalo cando aínda non era moi vello, pero si xa entrado en anos. El foi cónsul por primeira vez no ano seguinte de nacer eu, e con el, cónsul por cuarta vez1, marchei eu, xove soldado, a Capua, e cinco anos despois a Tarento, e logo, catro anos máis tarde, fun nomeado cuestor, maxistratura que desempeñei durante o consulado de Tuditano e Cetego, cando el, xa bastante vello, defendeu a lei Cincia2 sobre as dádivas e os regalos. El o mesmo acometía guerras coma un mozo, a pesar de ser bastante vello, que, coa súa paciencia, amansaba a Aníbal na súa xuvenil fogosidade; del dixo moi ben o meu amigo Ennio3:

Non antepuña as murmuracións á salvación da República.

Deste xeito a gloria deste home resplandece cada vez máis"4.

11. ¡Con que tesón, e con que cordura recuperou Tarento! Foi daquela cando, estando eu presente,

Salinator1, que fuxira á fortaleza unha vez perdida a cidade, lle falou así fachendoso: "Gracias a min, Quinto Fabio, recuperaches Tarento"; "certo' respondeu el rindo, 'pois se ti non a perdeses, eu nunca a recuperaría". Pero non foi máis distinguido na vida militar que na civil; no seu segundo consulado, a pesar da desidia do seu colega Espurio Carvilio2, opúxose canto puido a Gaio Flaminio, tribuno da plebe, que pretendía repartir por cabezas as terras do Piceno e da Galia en contra do parecer do senado; e sendo augur3, atreveuse a dicir que todo o que se facía polo ben da República, se facía cos mellores auspicios, e o que se argallaba contra a República, argallábase contra os auspicios.

12. Coñecín moitas cualidades neste home; pero nada máis admirable que como soportou a morte do seu fillo, home ilustre e consular1. Temos á man o eloxio fúnebre2 e, cando o lemos, —a que filósofo non desprezamos?3 Pero el non era grande só en público e ós ollos dos seus concidadáns, senón que na súa casa e en familia aínda era máis sobranceiro. ¡Que conversas as súas, que ensinanzas, canto coñecemento da historia, canta sabedoría do dereito augural! Tamén era moita a súa cultura literaria para tratarse dun home romano; tiña na memoria tódalas guerras, non só as nacionais, senón tamén as estranxeiras. Por entón eu disfrutaba tan anceiamente da súa conversa, como se xa adiviñase o que aconteceu: morto el non quedaría ninguén de quen puidese aprender.

V,13. Pero, —a que vén tanta faladuría de Máximo? Porque, sen dúbida, xa vedes que sería un pecado dicir que foi desgraciada unha vellez coma esa. Sen embargo, non todos poden ser Escipións ou Máximos, que poidan lembrar conquistas de cidades, batallas terrestres e navais, guerras dirixidas por eles mesmos, triunfos recibidos. Tamén unha vida levada serena, honesta e dignamente ten unha vellez plácida e tranquila, como sabemos que foi a de Platón, que ós oitenta anos morreu escribindo1, e a de Isócrates, que di que el escribiu o libro titulado Panatenaico2 ós noventa e tres anos, e aínda viviu cinco máis; o seu mestre, Gorxias de Leontini, cumpriu cento sete anos, e nunca interrompeu a súa actividade científica. Este, ó preguntárenlle por que quería vivir tanto tempo, dixo: "Non teño nada que lle rexeitar á vellez". Sabia resposta, e digna dun home douto.

14. Os ignorantes achácanlle á vellez os seus propios defectos e as súas propias culpas; isto non o facía aquel que hai pouco mencionei, Ennio:

"Coma un forte cabalo que venceu moitas veces no derradeiro treito

da carreira olímpica, agora repousa esgotado pola vellez".1

Compara a súa coa vellez dun cabalo forte e campión. Certo que vos podedes lembrar ben del; dezaoito anos despois da súa morte, foron elixidos os actuais cónsules, Tito Flaminino e Manio Acilio, e el morreu sendo cónsules2 Cepión e, por segunda vez, Filipo, cando eu, ós sesenta e cinco anos, defendín a lei Voconia3 con potente voz e bos pulmóns. "s setenta anos (pois tantos viviu Ennio) soportaba de tal maneira as dúas cargas que se consideran máis pesadas, a pobreza e a vellez, que case parecía que lles tomaba gusto.

15. E certamente, cando penso niso, catro son as causas que atopo polas que a vellez parece desgraciada: primeira, porque nos arreda das actividades; segunda, porque fai o corpo máis débil; terceira, porque priva de case tódolos praceres; e cuarta, porque non está moi lonxe da morte. Vexamos agora, se vos parece, cal é a importancia e a validez de cada unha destas causas.

VI. A vellez arrédanos das actividades1. —De cales? —Quizais das que se fan coas forzas da xuventude? — Logo non hai ningunhas cousas propias da vellez que, aínda con corpos débiles, se poidan arranxar coa mente? —Pois non facía nada Quinto Máximo, nada Lucio Paulo, o teu pai, e sogro2 do bo do meu fillo? — Os outros vellos, os Fabricios, os Curios, os Coruncanios3, cando defendían a República co seu prestixioso asesoramento, non facían nada?

16. ¡ vellez de Apio Claudio engadíase que era cego; sen embargo el, anque o senado se inclinaba por facer un tratado de paz con Pirro, non dubidou en pronunciar aquelas palabras que Ennio expresou nos seus versos:

"As vosas mentes, que soían aguantar firmes

ata agora, ¿en que dirección torceron dementes?"1

e todo o demais con moita enerxía; pois xa coñecéde-lo poema; e tamén nos queda o discurso do propio Apio. E isto foi o que fixo el dezaseis anos despois do seu segundo consulado, despois de que pasaran dez anos entre os seus dous consulados e fora censor antes do primeiro consulado; do que se deduce que na guerra de Pirro xa era bastante maior2; e por outra banda, isto mesmo dínolo a tradición.

17. Non aportan ningún argumento os que din que a vellez non se ocupa en ningunha actividade, e son como aqueles que din que o piloto na navegación non fai nada, xa que uns agatuñan polos mastros do barco, outros corrican pola ponte, outros baldeiran a sentina, e el en cambio, agarrado ó leme, está tranquilamente sentado na popa: non fai o mesmo cós xoves, mais fai cousas moito máis importantes e mellores. As grandes empresas non se fan coas forzas, a axilidade ou a rapidez corporais, senón coa sagacidade, o prestixio e o bo xuízo; e destas cousas a vellez non só non soe estar privada, senón que incluso soe aumentalas máis e máis.

18. A non ser que eu, que estiven enrolado en moitos tipos de guerras como soldado, como tribuno, como legado e como cónsul1, vos pareza estar ocioso agora que non dirixo guerras; pero suxírolle ó senado cales debe emprender e de que modo, cando eu lle estou a declara-la guerra moito antes a Cartago, que xa hai tempo que ten malas intencións; desa non deixarei de ter medo ata que a saiba destruída de todo2.

19. ¡Oxalá os inmortais deuses teñan reservada a palma1 desta victoria para ti, Escipión, para que poidas concluí-lo que deixou a medio facer o teu avó2! Da súa morte xa hai trinta e cinco anos3, pero tódolos anos vindeiros recollerán a memoria daquel home. Morreu o ano antes de ser eu censor, nove anos despois do meu consulado, cando, sendo eu cónsul, foi elixido cónsul por segunda vez4. ¿Pois acaso, se vivise ata os cen anos, se lamentaría da súa vellez? Efectivamente, non podería viaxar, nin saltar, nin tirar lonxe a lanza, nin loitar de cerca coa espada, mais quedaríalle a súa sagacidade, a súa razón e o seu bo xuízo. E se estas cualidades non estivesen nos vellos, os nosos maiores non chamarían "senado"5 á cámara máis alta.

20. Entre os lacedemonios tamén os que desempeñan a máis alta maxistratura son chamados vellos1, como realmente son. E se queredes ler ou escoitar historias estranxeiras, poderedes ver como estados moi poderosos foron arruinados por xoves, e conservados e restituídos por vellos.

"Vexamos: ¿como puidestes acabar tan axiña co voso estado tan poderoso?" Os que preguntan así na

comedia Ludus2 do poeta Nevio pódeselles responder doutras maneiras, pero principalmente desta: "ían

aparecendo oradores novos, parvos rapaciños". A ousadía é evidentemente propia da idade que florece, a

prudencia da que esmorece.

VII,21. Mais a memoria debilítase1. Créoo, se non a exercitas, ou tamén se es un pouco lento por natureza. Temístocles sabía os nomes de tódolos cidadáns; ¿e pensades, logo, que el, xa entrado en anos, soía saudar como Lisímaco2 a quen era Arístedes?3 Eu pola miña parte, non só coñezo ós que viven, senón que tamén coñecín ós seus pais e avós, e non temo perde-la memoria por le-las inscricións sepulcrais, como din por aí4; pois, léndoas, renovo a lembranza dos mortos. En verdade, nunca souben de ningún vello que esquecese onde agachara o seu tesouro5; lembran todo o quelles interesa, as citacións xudiciais, quen lles debe, e a quen deben eles.

22. ¿E que máis? ¿E os xurisperitos? ¿E os pontífices? ¿E os augures? ¡Que cantidade de sabedoría conservan na súa memoria os filósofos vellos! Perdúralles ós vellos a intelixencia, sempre que lles quede unha vontade activa, e todo isto dáse non só nos homes ilustres e honorables, senón tamén na vida privada e tranquila. Sófocles compuxo traxedias ata a súa derradeira vellez; e como por esta ocupación parecía descoida-la facenda familiar, foi levado a xuízo polos seus fillos, para que, do mesmo modo que, segundo as nosas leis, se soe apartar dos seus bens ós pais que administran mal a súa facenda, os xuíces apartasen a aquel da facenda familiar coma se dun tolo se tratase. Entón o vello seica lles recitou ós xuíces a traxedia que tiña nas mans e que escribira había pouco, Edipo en Colono, e que lles preguntou se aqueles versos lles parecían dun tolo. Cando acabou de recitar foi posto en liberdade por decisión dos xuíces1.

23. ¿Acaso puido a vellez obrigar a afrouxar nas súas actividades a este, ou a Homero, a Hesíodo, a Simónides e Estesícoro, ou ós que xa dixen antes, Isócrates e Gorxias, ou ós filósofos máis antigos,

vós vistes en Roma, Dióxenes o Estoico? ¿ou máis ben durou en todos estes a actividade intelectual tanto como a súa vida?

24. Pero ben, aínda prescindindo desas nobres actividades, eu podo da-los nomes de campesiños romanos do agro sabino, veciños e amigos meus, que na súa ausencia a penas se fan no campo traballos dunha certa importancia, non se sementan, non se recollen, non se almacenan os froitos. Aínda que neles isto é menos admirable; pois ninguén é tan vello que non pense poder durar un ano; pero eles esfórzanse naquelas cousas que saben non lles van deparar proveito ningún: "planta árbores que servan de proveito á

seguinte xeración", como di o noso Estacio nos Sinefebos1.

25. E tampouco dubida o labrego, por vello que sexa, en lle respostar ó que lle pregunta para quen fai a sementeira: "para os deuses inmortais, que non só quixeron que eu recibise estes bens dos meus

devanceiros, senón tamén que llos transmitise ós meus descendentes".

VIII. E falou mellor Cecilio sobre o vello que miraba pola xeración seguinte que cando el mesmo dixo aquilo de:

"íPor Pólux!1, vellez, anque non trouxeses contigo, ó chegares,

ningunha outra desvantaxe, isto só sería dabondo,

que, vivindo moito tempo, ve un moitas cousas que non quere".2

íE quizais tamén moitas que quere! Tamén a xuventude moitas veces vén dar en cousas que non quere. Pero aínda está peor isto outro que dixo o mesmo Cecilio:

"Pero, de certo, na vellez, isto é o que rexeito como máis deplorable,

decatarse de que nesta idade un é molesto para os demais".3

26. Agradable, máis que molesto. Pois do mesmo modo que os vellos sabios se deleitan cos mozos dotados de bo carácter, e se fai máis levadeira a vellez dos que son tratados e queridos polos xoves, así os mozos disfrutan das ensinanzas dos vellos, coas que son conducidos ó aprezo das virtudes; e coido que eu non son menos agradable para vós que vós para min. Xa vedes que a vellez non só non é esmaída e inerte, senón que incluso é activa, e sempre está facendo ou maquinando algo, evidentemente, algo similar ó que foi o interese de cadaquén na vida anterior. ¿Como? ¿E os que aínda aprenden algo novo? Aí temos a Solón, gabándose nos seus versos, que di facerse vello aprendendo algo novo cada día1, e eu fíxeno: aprendín o grego de vello; e certamente collino con tanta arela, como desexando calmar unha sede de moito tempo, que cheguei ó coñecemento destas mesmas cousas das que agora vedes que fago uso como exemplo. "

enteirarme de que Sócrates fixera o mesmo coa lira2, certo que tamén a min me gustaría (pois os antigos aprendían a toca-la lira), pero, polo menos, esforceime na literatura.

IX,27. Nin sequera agora desexo as forzas dun mozo (pois este é o segundo punto sobre os defectos da vellez)1, non máis do que desexaba as dun touro ou as dun elefante cando era novo. Hai que usar do que se ten, e, o que fagas, facelo segundo as propias forzas. Pois, ¿que falar pode ser máis desprezable que o de Milón de Crotona? Este, cando xa era vello e vía ós atletas exercitándose na carreira, disque mirou os seus brazos e, chorando, dixo: "… certo: xa están mortos". ¡Pero non tanto eles coma ti mesmo, trapallán! Pois ti nunca fuches famoso por ti mesmo, senón polo teu lombo e os teus brazos. Nada semellante dixo Sexto Elio, nin moitos anos antes Tiberio Coruncanio, nin hai pouco Publio Craso, que asesoraban ós cidadáns en materias legais; a intelixencia deles aumentou ata o seu derradeiro suspiro.

28. En canto ó orador1, temo que desfaleza coa vellez; pois o seu oficio non só precisa da intelixencia, senón tamén das forzas dos seus pulmóns. Seguro que a sonoridade de antano dalgunha maneira brilla na voz, incluso na vellez; certamente eu aínda non a perdín, e xa véde-los meus anos; e sen embargo é fermosa a conversa dun vello, serena e repousada, e moitas veces o discurso pulido e suave dun vello elocuente procura por si mesmo a atención do auditorio. Anque un mesmo non sexa capaz de conseguilo, polo menos poderá dar consellos a un Escipión e tamén a un Lelio. ¿E logo que hai máis agradable que unha vellez cortexada polos desexos de aprender da xuventude?

instruílos para calquera oficio na vida? ¿Que cousa pode ser máis nobre que esta tarefa? A min, realmente, tanto Gneo como Publio Escipión e os teus dous avós, Lucio Emilio e Publio Africano1, parecíanme homes afortunados coa compaña de xoves nobres, e non hai ningún mestre das boas artes que non deba ser considerado feliz, por máis que as súas forzas afrouxaren e desfaleceren. Con todo, esa mesma falta de forzas é máis a miúdo causada polos vezos da mocidade que polos da vellez, xa que unha adolescencia libidinosa e disoluta entrega á vellez un corpo esgotado.

30. Así, Ciro, en Xenofonte, na conversa que tivo a piques de morrer, cando xa era moi vello, di que el nunca sentiu que a súa vellez fose máis débil do que o fora a súa mocidade1. Eu lembro dende neno a Lucio Metelo, que, nomeado pontífice máximo ós catro anos do seu segundo consulado, estivo á fronte deste ministerio sacerdotal durante vintedous anos, disfrutar nos derradeiros momentos da súa vida dunha fortaleza tal, que non botaba de menos a mocidade. Non preciso falar de min mesmo, anque isto é certamente defecto típico da vellez, e permíteselle á nosa idade.

X,31. ¿Non vedes como, en Homero1, Néstor fai alarde moi a miúdo dos méritos de seu? E xa era a terceira xeración de homes que vía2, e non debía ter medo de, por dicir de si mesmo cousas verdadeiras, parecer fachendoso ou paroleiro de máis. Efectivamente, como di Homero, "da súa lingua fluía un discurso máis

doce có mel"3, e para esta suavidade non necesitaba ningún tipo de forza física. E sen embargo aquel

célebre xeneral4 de Grecia en ningún momento desexa contar con dez coma Aiax, senón coma Néstor; se iso lle sucedese, non dubida que Troia caería rapidamente.

32. Pero volto a min. Teño oitenta e catro anos; certo que me gustaría poder gabarme do mesmo que Ciro, pero polo menos podo dicir unha cousa: certamente eu non dispoño daquelas forzas que tiña, cando fun soldado na guerra púnica1, ou cuestor na mesma guerra, ou procónsul en España, ou catro anos despois, cando combatín duramente como tribuno militar nas Termópilas2 ás ordes do cónsul Manio Glabrión; mais, sen embargo, como podedes ver, non me debilitou de todo, non me esgotou a vellez, a curia3 non bota de menos as miñas forzas, nin a tribuna4 do foro, nin os amigos, nin os clientes, nin os meus hóspedes. E nunca estiven de acordo con aquel vello e famoso proverbio que aconsella "facerse vello axiña, se queres ser vello moito tempo". O que é eu, preferiría ser vello menos tempo a ser vello antes de selo. Pois ata agora non houbo ninguén que viñese a visitarme e para quen eu estivese ocupado.

33. Con todo, eu teño menos forzas que calquera de vo-los dous. Tampouco vós tedes as forzas do

centurión Tito Poncio1; ¿e por isto el xa é mellor? Polo menos que haxa un uso moderado das propias forzas e que cadaquén se esforce o que poida; seguro que non se sentirá posuído por un gran desexo de forzas. Cóntase que Milón entrou no estadio de Olimpia sostendo nos seus ombreiros un boi. -Preferirías que se che concedesen as forzas deste corpo ou as do enxeño dun Pitágoras?2 En fin, usa dese ben mentres o teñas, mais, cando che falte, non o pretendas, a non ser que os mozos deban pretende-la infancia, e os entrados xa en anos, a mocidade. O curso da vida está determinado, e o camiño da natureza é único e sinxelo, e a cada período da vida foille dado o seu carácter propio, de forma que tanto a debilidade dos nenos como a fogosidade dos mozos, a seriedade da idade adulta e a madureza da vellez teñen un algo natural que debe ser recollido ó seu tempo.

34. Coido que ti estás enteirado, Escipión, das cousas que aínda hoxe fai, ós seus noventa anos, Masinisa, o hóspede do teu avó; cando emprende unha viaxe a pé, nunca monta no cabalo, pero cando a fai a cabalo, non baixa do cabalo: non hai chuvia nin frío que lle fagan cubri-la cabeza; ten unha constitución física extremadamente enxoita, e así cumpre con tódolos deberes e funcións dun rei. Desta maneira pode o exercicio e a temperanza conservar tamén na vellez algo do pasado vigor.

XI. Non hai forzas na vellez1. Certamente tampouco se lle piden forzas á vellez. … por iso que, segundo as leis e os costumes, a nosa idade está libre das tarefas que non poden facerse sen forzas. Así, ademais de non se nos esixi-lo que non podemos, nin sequera se nos esixe o que podemos.

35. Pero hai moitos vellos tan débiles, que non poden cumprir ningunha obriga do seu deber ou mesmo da vida1. Mais isto non é unha tara específica da vellez, senón común á mala saúde. ¡Que débil foi aquel fillo2 do Africano que te adoptou, de que delicada, ou mellor dito, ningunha saúde! Se non fose por isto, el chegaría a se-lo segundo astro do estado; pois á grandeza de ánimo do seu pai engadira unha formación máis completa. Que estraño é nos vellos estaren de vez en cando enfermos, se nin sequera os mozos poden evitalo? Cómpre, Lelio e Escipión, facerlle fronte á vellez e compensa-los seus defectos con coidado; hai que loitar contra a vellez como contra unha enfermidade.

esgotalas. Pero non só debemos coida-lo corpo, senón tamén, e moito máis, a mente e o espírito; pois tamén estes, se non se lles bota aceite como a unha lámpada, se apagan coa vellez. Certo que os corpos se voltan pesados coa fatiga dos exercicios; pola contra, os espíritos, exercitándose, fortalécense. Pois cando Cecilio fala de "vellos chochos de comedia"1, refírese a estes crédulos, olvidadizos, licenciosos, defectos que non son propios da vellez, senón dunha vellez preguiceira, indolente, amodorrada. Así como a petulancia e a luxuria son máis propias dos mozos que dos vellos, e sen embargo non de tódolos mozos, senón dos non virtuosos, do mesmo modo esa estupidez senil que soen chamar chocheira, é propia dos vellos leviáns, non de todos.

37. Catro robustos fillos, cinco fillas, unha casa tan grande, unha clientela tan numerosa gobernaba Apio, e era cego1 e vello; pois tiña sempre o seu espírito en tensión coma un arco e non sucumbía languidamente á vellez; non só tiña autoridade, senón poder sobre os seus: temíano os escravos, respetábano os fillos, todos lle tiñan cariño; imperaban naquela casa os principios dos costumes tradicionais.

38. Deste xeito a vellez é respetable se se defende ela mesma, se mantén os seus dereitos, se non está sometida a ninguén, se ata o derradeiro alento consegue dominar sobre os seus. Pois así como admiro a un mozo que ten algo de vello, do mesmo modo a un vello que ten algo de mozo; quen siga este criterio poderá ser vello de corpo, nunca o será de ánimo. Teño entre mans o sétimo libro de As orixes1; estou a recoller tódolos recordos da antig¸idade; agora estou rematando precisamente os discursos das causas nobres que eu defendín2; ocúpome do dereito augural, pontifical, civil3; tamén frecuento moito as letras gregas e, para exercita-la memoria, á maneira dos pitagóricos4, rememoro pola noite o que cada día dixen, oín ou fixen. Estes son os exercicios do meu enxeño, este o ximnasio da miña mente, e suando e esforzándome nestas cousas non boto moito de menos as forzas do corpo. Asisto ós meus amigos, acudo con frecuencia ó senado e presento por propia iniciativa proposicións moito e longamente meditadas e deféndoas coas enerxías da alma, non coas do corpo. E aínda que non puidese realizar esas tarefas, divertiríame no meu diván dándolles voltas a esas cousas que xa non podería facer; pero a vida que levei fai que agora poida. Pois cando un vive de cotío nestes coidados e traballos, non se decata de cando chega furtivamente a vellez. Así, pouco a pouco, sen sentir, a vida vai envellecendo e non se corta de golpe, senón que se vai apagando ó longo da súa duración.

XII,39. Segue o terceiro vituperio á vellez: din que está privada de praceres. ¡Ouh, ben prezado da vida, se realmente nos quitan o que é o peor vicio da adolescencia! Oíde, si, nobres rapaces, o antigo discurso1 de Arquitas de Tarento, home grande e ilustre entre os que máis, que me foi referido estando eu, cando mozo, en Terento con Quinto Máximo. Dicía que ningunha peste máis funesta que o pracer carnal lles fora dada ós homes pola natureza, e os apetitos arelantes deste pracer buscan temeraria e desenfreadamente

satisfacerse.

40. De aquí saen as traicións á patria, de aquí as revoltas políticas, de aquí os tratos clandestinos cos inimigos; nunha palabra, non hai crime, mala acción que o apetito sensual non incite a cometer. E os estupros, adulterios e todo oprobio semellante non son provocados por ningún outro incentivo a non ser polos do pracer sensual; e non tendo dado ó home, ben a natureza, ou quizais algún deus, nada máis excelente que a mente, non hai nada tan inimigo para este divino e xeneroso don coma o pracer.

41. Pois onde imperan os apetitos non hai lugar para temperanza, e en absoluto a virtude pode establecerse no reino da paixón. Para que isto fose mellor comprendido, mandaba imaxinarse a alguén que estivese excitado por un pracer carnal tan grande como se puidese concebir; coidaba que ninguén poría en dúbida que, mentres disfrutase así, non podería pensar en nada, nin deducir nada coa razón ou co pensamento. Polo tanto, nada hai tan detestable coma o pracer carnal, xa que este, cando se torna moi intenso e prolongado, acaba con toda a lucidez de espírito. Esta conversa tívoa Arquitas co samnita Gaio Poncio, pai daquel que na batalla de Caudio venceu ós cónsules Espurio Postumio e Tito Veturio: isto dicía o meu hóspede tarentino Nearco, que permanecera fiel á amistade do pobo romano, térllelo oído el ós seus maiores, estando, por certo, presente nesta conversa o ateniense Platón1, que, segundo as miñas pesquisas, viñera a Tarento sendo cónsules Lucio Camilo e Apio Claudio2.

42. Pero, ¿para que isto? Pois para que comprendesedes que, se non puidesemos rexeita-lo pracer coa nosa razón e sabedoría, un grande agradecemento lle deberiamos á vellez, xa que faría que non

desexasémo-lo que non nos conviña. Pois o pracer dificulta o bo xuízo, é inimigo da razón, deslumbra, por así dicilo, os ollos da mente e non ten ningún trato coa virtude. Actuei a contragusto cando expulsei do senado ó irmán do valerosísimo Tito Flaminino, Lucio Flaminino, sete anos despois do seu consulado, mais coidei que a súa libídine debía ser reprobada cunha nota censora1. Pois estando el, cónsul, na Galia, deixouse convencer polos rogos que unha prostituta lle fixo nun banquete, para que ferise coa machada a

algún daqueles que estaban na cadea condenados a morte. El puido librarse, xa que era censor o seu irmán Tito, que fora o anterior a min; pero para min e para Flaco de ningunha maneira puido ser tolerada unha libídine tan vergonzosa e tan corrompida, que conxugaba unha deshonra do mando cunha depravación persoal.

XIII,43 Moitas veces oín a persoas de máis idade, que dicían telo oído eles á súa vez, de nenos, ós vellos, que Gaio Fabricio soía admirarse do que, sendo embaixador xunto ó rei Pirro, lle oíra a Cineas de Tesalia: que en Atenas había un certo individuo que alardeaba de sabio1, e que dicía que tódalas cousas que fixesemos debían estar encamiñadas á procura do pracer. Oíndolle contar a Fabricio isto, Manio Curio e Tiberio Coruncanio soían expo-lo seu desexo de que esta teoría persuadise ós samnitas2 e ó mesmo Pirro, xa que poderían ser vencidos máis doadamente cando estivesen entregados ós praceres. Manio Curio vivira con Publio Decio, que, cinco anos antes do consulado daquel, se sacrificara, sendo cónsul por cuarta vez, en defensa da República; Fabricio coñecérao en persoa, e tamén Coruncanio; estes, tanto pola súa propia vida como pola acción deste Decio que digo, pensaban que realmente existe algo, por natureza fermoso e grande, que é desexado por si mesmo e que todo home de ben anda a procurar, con desprezo e repulsa do pracer.

44. Mais, ¿para que tanto sobre o pracer? Pois porque non só non supón vituperio ningún para a vellez, senón máis ben a súa máxima louvanza, o feito de que esta non bote moito en falta pracer ningún. Está privada de festas e mesas ben repletas e do hábito das copas, polo tanto tamén está privada da embriaguez, da indixestión e do insomnio. Se algunha concesión hai que dar ó pracer, xa que non nos é fácil resistirnos ós seus aloumiños (pois Platón chama atinadamente "cebo de maldades"1 ó pracer, sen dúbida porque os homes son collidos nel coma peixes), aínda que a vellez está privada de enchentas desmesuradas, sen embargo pode deleitarse con módicos banquetes. A miúdo, de neno, vía voltar de cear ó vello Gaio Duílio, fillo de Marco, o primeiro que vencera ós cartaxineses no mar; gustaba de ir acompañado dun séquito con candeas e frautas, honores que sen ningún precedente asumira el como particular2; tal privilexio lle permitía a súa gloria.

45. Pero, ¿por que falo doutros? Deixádeme que volva a min mesmo. Primeiramente, eu sempre tiven compañeiros de confraría. Pois sendo eu cuestor constituíronse confrarías ó seren introducidos en Roma os ritos ideos da Grande Nai1. Así, pois, comía cos meus confrades moi moderadamente, mais había un certo fervor propio da idade; co avanzar desta todo se vai temperando cada día. E non valoraba tanto o deleite dos propios convites polo pracer do corpo como pola xuntanza e conversa cos meus amigos. Os nosos

devanceiros chamaron moi ben "convite" á reunión2 de amigos para comer, porque supón convivencia, mellor que os gregos, que chaman a isto mesmo "bebida en común" ou "cea en común"3, de forma que parecen aprezar máis o que neste tipo de cousas é menos importante.

XIV,46. Pero eu, polo deleite da conversa, gozo tamén dos convites prolongados1, e non só cos meus coetáneos, que xa poucos quedan, senón tamén cos da vosa idade e convosco, e estoulle moi agradecido á vellez, que me aumentou as ganas de conversa e quitoume as de beber e comer. Pero tamén se esas cousas agradan a alguén (para que non pareza que eu teño totalmente declarada a guerra ó pracer, do que quizais existe algún límite fixado pola natureza), non creo que a vellez teña que permanecer insensible nin sequera neses mesmos praceres. A min certamente gústame se-lo rei da festa2, cargo instituído polos nosos devanceiros, gústame o brinde que, segundo o costume tradicional, pronuncia copa en man o hóspede de honra3, gústanme as copas pequenas e que, como se di no Banquete4 de Xenofonte, a penas deixan o orballo do viño na boca, gústame a frescura no verán e tamén o sol ou unha boa cacharela de inverno; estas cousas é certo que adoito buscalas incluso na Sabinia5, e organizo cada día un convite de veciños, que alongamos o máis que podemos ata as tantas da noite en variada conversa.

47. E diredes que o coxegueo, por dicilo así, dos praceres non é tan grande nos vellos. Créoo, mais

tampouco se lamenta moito a perda; pois non é nada molesto o que non desexas. Dixo ben Sófocles cando alguén lle preguntou a el, xa amainado polos anos, se usaba dos praceres de Venus: "íVállame o ceo! Con moito gusto escapei deles coma dun amo bruto e furioso"1. Pois para os ansiosos de tales cousas o carecer delas élles quizais odioso e molesto, pero ós satisfeitos e saciados élles máis agradable carecer que

disfrutar. Aínda que non carece quen non bota de menos; por iso digo que este non botar de menos é máis agradable.

48. E se a idade xuvenil disfruta deses mesmos praceres máis gustosamente, en primeiro lugar disfruta de cousas insignificantes, como xa dixen, e por outra banda son cousas das que a vellez, aínda que non posúe en abundancia, tampouco carece por completo. Do mesmo modo que disfruta máis de Ambivio Turpión quen o contempla dende as primeiras filas, aínda que tamén disfruta o que está na última, así a xuventude,

mirando de cerca os praceres, quizais disfrute máis, pero tamén disfruta o suficiente a vellez observándoos de lonxe.

49. Pero, ¡que valioso é isto, que a alma, cumprido xa, coma quen di, o servicio do desexo, da ambición, da competencia, das inimistades e paixóns todas, estea consigo mesma e, como se di, viva consigo mesma! E se encima ten algún pasto, por así dicilo, de estudio e de ciencia, nada hai máis agradable que unha vellez tranquila1. Nós viamos morrer no seu afán de medir case o ceo e a terra a Gaio Galo, íntimo amigo de teu pai, Escipión. ¡Cantas veces o sorprendeu o día no deseño dalgunha figura comezado xa de noite! ¡Cantas veces o sorprendeu a noite, cando xa comezara pola mañá cedo! ¡Como lle gustaba predicirnos moito antes as eclipses de sol e de lúa!

50. ¿E que vou dicir doutros estudios menos serios, pero tamén enxeñosos? ¡Como gozaba Nevio coa súa

Guerra Púnica! ¡E Plauto co seu Truculentus, e co seu Pseudolus! Tamén cheguei a ver ó ancián Livio; este

representara unha obra seis anos antes de nacer eu, no consulado de Centón e Tuditano, e aínda alongou a súa vida ata a miña xuventude. ¿E que vou dicir dos estudios de dereito, tanto pontifical coma civil, de Publio Licinio Craso e dos deste Publio Escipión, que nestes días foi nomeado Pontífice Máximo? E a todos estes que veño de lembrar eu vinos de vellos apaixonados nos seus estudios; a Marco Cetego, a quen

acertadamente Ennio alcumou "miolo da Persuasión"1, ¡con que ganas o viamos, aínda que xa vello, exercitarse na oratoria! Pois, ¿que praceres de comidas ou de xogos ou de prostitutas son comparables a estes praceres? E estas son de verdade ansias de cultura, que certamente ós homes prudentes e

culturalmente preparados lles van medrando xunto coa idade, así que xusto é aquel dito de Solón,

manifestado nalgún verso seu, como xa dixen2, que se ía facendo vello aprendendo cada día moitas cousas, e certamente máis grande que este pracer do espírito non pode existir ningún.

XV,51. Paso agora ós praceres dos agricultores1, praceres nos que eu me deleito incriblemente; e estes non se fan inaccesibles a ningunha vellez, e a min paréceme que están moi acordes coa vida do sabio. Pois os agricultores teñen contas coa terra2, que nunca rexeita as ordes e nunca devolve sen interese o que recibiu, unhas veces con menos ganancias, pero normalmente con máis. Aínda que a min non só me agradan os seus froitos, senón tamén a enerxía natural da propia terra. Esta, unha vez que acolleu no seu esponxado e remexido regazo a semente espallada, primeiro agáchaa, cubríndoa, por iso se chama 'occatio'3 esta operación, e logo, quentándoa no seu vaporoso abrazo, faina abrir e saca dela un verdor herbáceo que, apoiado nas febras das raíces, pouco a pouco vai medrando e, erguéndose sobre un nodoso talo, encérrase en vaíñas cando xa está, coma quen di, na pubertade; cando dá saído delas, bota o froito disposto en forma de espiga e protéxese das picaduras das pequenas aves cun valado de arganas.

52. ¿Por que vos vou falar eu do nacemento, a plantación e o crecemento das vides? Non me podo fartar deste deleite: para que vexades os descansos e os gratos pasatempos da miña vellez. Xa non vou falar, logo, da enerxía íntima de tódalas cousas que nacen da terra, que dun gran tan pequeno de figo, ou dun gran dun bago de uva, ou das diminutas sementes dos restantes froitos e raíces procrea troncos e ramas tan grandes. Os bacelos, os esgallos, os sarmentos, os plantóns, os renovos, ¿acaso estas cousas non logran enfeitizar de admiración a calquera? A vide, por certo, que é caediza por natureza e que, se non está apoiada, se vén á terra, ela mesma, para se erguer, agarra cos seus elos, coma se fosen mans, todo o que atopa; e cando serpea con múltiples e vagabundos movementos, a arte do agricultor detena podándoa co ferro, para que non se converta nunha silveira de sarmentos e se esparexa demasiado por todas partes.

53. E así, coa chegada da primavera, nas articulacións, por así dicilo, dos sarmentos que se deixaron, abrolla aquilo que se chama xema, de onde despunta a uva no seu nacer, que, aumentando pola seiva da terra e a calor do sol, primeiramente é moi aceda ó gusto, despois, de madura, vaise adozando e, vestida de pámpanos, sen carecer dunha calor moderada, deféndese dos excesivos ardores do sol. ¿Pode haber algo máis sabedor e cun aspecto máis fermoso? Dela, certamente, gústame non só o seu proveito, como xa dixen antes, senón tamén o seu cultivo e a súa mesma natureza, as ringleiras de estacas, o rodrigado das

cabezas, o atado e a multiplicación das vides, aquela poda, que dixen, dalgúns sarmentos e o renovamento doutros. ¿E que vou dicir das regas, e que, das cavas e binazóns do campo, coas que a terra se volve moito máis fecunda?

54. ¿Para que vou falar das avantaxes de estercar? Xa o dixen naquel libro que escribín sobre a

agricultura1; desta operación o docto Hesíodo nin sequera di unha palabra cando escribiu sobre o cultivo do campo2. En cambio Homero, que existiu, segundo me parece a min, moitos séculos antes3, describe a Laertes4, que trata de alivia-la saudade que sentía polo seu fillo, cultivando o campo e estercándoo. Pero non só polas sementeiras, os prados, as viñas e as arboredas é leda a vida no campo, senón ademais polas hortas e as árbores froiteiras, e tamén polo pastoreo do gando, os enxames de abellas e a variedade de todo

tipo de flores. E non só deleitan as plantacións, senón tamén os enxertos, a operación máis xenial que descubriu a agricultura.

XVI,55. Podo seguir cos múltiples divertimentos das cousas do campo, mais mesmo o que dixen coido que foi longo abondo. Pero comprendédeme; pois, dun lado, fun arrastrado pola miña afección ó campo e, por outra banda, a vellez é por natureza bastante paroleira, non sexa que pareza que a eximo de tódolos vicios. Neste tipo de vida consumiu os seus derradeiros anos Manio Curio, despois das súas victorias sobre os samnitas, os sabinos e Pirro. E certamente, cando contemplo a súa quinta (pois non está lonxe da miña), non podo deixar de admirar tanto a modestia daquel home como a rixidez moral da súa época. Nunha ocasión, estando sentado Curio na beira do lume, os samnitas ofrecéronlle unha grande cantidade de ouro, pero foron rexeitados; díxolles que a el non lle parecía importante ter ouro, senón mandar sobre os que teñen ouro.

56. ¿Podía un ánimo tan grande deixar de ter unha vellez agradable? Pero volto ós agricultores, para non afastarme de min mesmo. No campo había entón senadores, isto é, vellos, se é verdade que a Lucio Quincio Cincinato lle foi anunciado mentres araba que fora nomeado dictador; por orde deste dictador, o xeneral de cabalería Gaio Servilio Ahala deu morte a Espurio Melio, sorprendido nunha intentona de acada-lo trono. Dende a quinta eran convocados ó senado tanto Curio coma os demais vellos, e por iso os que os convocaban son chamados "viatores"1. ¿Acaso, logo, foi miserable a vellez destes, que se deleitaban no cultivo do campo? Na miña opinión, certamente, non sei se pode haber algunha máis feliz, e non só pola obriga moral, xa que o cultivo do campo é beneficioso para todo o xénero humano, senón tamén polo deleite que xa dixen, e pola fartura e abundancia de tódalas cousas que se refiren ó sustento da humanidade e tamén ó culto dos deuses2, para, posto que algúns desexan estas cousas, reconciliármonos xa co pracer. En efecto, a adega dun señor intelixente e coidadoso está sempre chea, e os depósitos de aceite, e tamén a despensa, e toda a quinta é rica, e abonda en porcos, cabritos, años, galiñas, leite, queixo e mel. Xa os mesmos campesiños chaman á horta o segundo baño. Todo isto faino máis sazonado nos momentos de ocio a caza de paxaros e a caza maior.

57. ¿E que máis vou dicir do verdor dos prados ou das fileiras de árbores ou da beleza das viñas e oliveiras? Remato de seguida: non pode haber nada máis rendable no seu uso nin máis elegante na súa beleza que un campo ben coidado; e para disfrutalo, a vellez non é un estorbo, senón que mesmo o atrae gustosamente. Pois, ¿onde pode esta idade quentarse mellor ó sol ou ó lume, ou polo contrario, refrescarse máis

saudablemente na sombra ou na auga?

58. Que garden para eles, pois, as armas, para eles os cabalos, para eles as lanzas, para eles a maza e a pelota, para eles a caza e as carreiras; a nós, os vellos, entre tanta variedade de xogos, que nos deixen tabas e dados, e isto se lles peta, porque tamén a vellez pode ser feliz sen iso.

XVII,59. En moitos aspectos son moi útiles os libros de Xenofonte: lédeos, por favor, atentamente, como soedes facer. ¡Con que abundancia de argumentos é louvada por el a agricultura naquel libro que trata da administración da facenda familiar, e que se titula Económico1! E para que vexades que nada lle parece tan digno dun rei como a afección ó cultivo do campo, Sócrates, neste libro, comenta con Critóbulo que Ciro o Xove, rei2 dos persas, insigne polo seu enxeño e pola gloria do seu goberno, cando o lacedemonio Lisandro, home de elevado prestixio, foi visitalo3 a Sardes e lle presentou regalos de parte dos aliados, non só estivo con Lisandro afable e cortés nas demais cousas, senón que tamén lle mostrou un campo choído

coidadosamente plantado. E Lisandro, admirando a altura das árbores e as súas fileiras dispostas en quinconcio4, a terra traballada e limpa, a suavidade da fragrancia que emanaba das flores, dixo entón que el se maravillaba non só da dilixencia, senón tamén da habilidade daquel que trazara e dispuxera aquilo; e Ciro respondeulle: "Pois eu mesmo fun quen trazou todo iso, miñas son as fileiras, miña a disposición, e incluso moitas desas árbores foron plantadas pola miña man". Entón Lisandro, mirando a súa púrpura5, a elegancia da súa presencia e o decorado pérsico de moito ouro e moitas xemas, dixo: "Certamente con razón te chaman feliz, Ciro, pois ó teu valor engádese a túa felicidade"6.

60. … desta felicidade da que poden disfruta-los vellos, e a idade non impide que manteñamos ata os derradeiros momentos da vellez as afeccións de calquera cousa e, principalmente, da agricultura. Por certo, sabemos que Marco Valerio Corvino as conservou ata os cen anos, vivindo, en idade xa avanzada, no campo e cultivándoo; entre o seu primeiro consulado e o sexto transcorreron corenta e seis anos1. Deste xeito, a súa carreira política foi tan longa coma o tempo de vida que, segundo a vontade dos nosos devanceiros, hai ata o comezo da vellez; e a súa derradeira idade2 foi máis feliz cá do medio3, xa que tiña máis autoridade e menos traballo; pois a coroa da vellez é a autoridade.

61 íCanta tivo Lucio Cecilio Metelo! ¡Canta Aulo Atilio Calatino! En honra deste compúxose aquel famoso epitafio1:

"Unicamente deste conveñen a dicir moitas xentes

que foi entre o pobo un home de primeira categoría."

… coñecido o poema enteiro, gravado no seu sartego. Era, pois, xustificada a súa dignidade, xa que sobre as súas louvanzas estaba conforme a opinión de todos. ¡Que home vimos, pouco hai, en Publio Craso, pontífice máximo, e despois en Marco Lépido, que desempeñou o mesmo cargo sacerdotal! ¿E que vou dicir de Paulo ou do Africano ou, como xa dixen antes, de Máximo? Non só nas súas palabras, incluso tamén nos seus xestos había autoridade. A vellez, sobre todo a que ten desempeñado cargos públicos, ten unha autoridade tan grande, que esta vale máis que tódolos praceres da xuventude.

XVIII,62. Pero lembrádevos que, en todo este discurso, eu estou louvando aquela vellez que está cimentada nos fundamentos da xuventude. Disto dedúcese aquilo que eu dixen en certa ocasión con grande

asentimento de todos, que era mísera a vellez que se defendía con palabras. Nin as canas nin as engurras poden coller autoridade de repente, senón que a idade anterior, vivida honestamente, recolle a autoridade como derradeira recompensa.

63. Son honorables estas cousas que parecen insignificantes e ordinarias: ser saudado, visitado, ver que che ceden o paso, que se levantan na túa presencia, ser acompañado ó saír e ó voltar á casa, ser consultado; estas maneiras, tanto entre nós coma noutras cidades, canto máis educada é cada unha, con máis coidado se observan. Contan que o lacedemonio Lisandro, de quen fixen mención hai pouco1, soía dicir que Lacedemonia era o domicilio máis honroso da vellez, pois en ningún sitio se valora tanto a idade, en ningún sitio é a vellez máis respetada. E aínda máis: segundo a tradición, nunhas festas2, en Atenas, chegou ó teatro un home entrado en anos, e entre a grande concorrencia en ningún sitio lle cederon o asento os seus concidadáns; mais, cando se achegou a uns lacedemonios que, por seren embaixadores, estaban sentados nun lugar reservado, disque se levantaron todos a un tempo e fixeron sentar ó vello ó seu lado. E ó seren longamente aplaudidos por toda a concorrencia, un deles seica dixo que os atenienses sabían o que era correcto, mais non querían facelo.

64. Hai moitas cousas preclaras no voso colexio1, pero sobre todo isto do que estamos a falar, é dicir, que quen antecede en idade tamén dispón da prioridade da súa opinión, e os augures maiores en idade son antepostos non só ós que lles superan en dignidade, senón incluso a aqueles que teñen mando. ¿Que praceres físicos, pois, poden compararse cos privilexios desta autoridade? Os que usaron deles nobremente, eses paréceme que xa remataron a comedia da vida e non se derrubaron no derradeiro acto como actores inexpertos.

65. Pero os vellos son displicentes, inquedos, iracundos, intratables1. E para dicir verdade, tamén avaros; mais estes son defectos propios do carácter, non da vellez. E sen embargo a displicencia e os defectos que dixen merecen algo de escusa, non certamente lexítima, pero que parece aceptable: considéranse

postergados, desprezados, burlados; ademais, no seu débil corpo, tanta aversión é odiosa. Sen embargo, todo isto suavízano cos bos costumes e as boas artes, e isto pódese entender tanto na vida como na

escena, segundo aqueles irmáns que hai en Adelfos2. ¡Canta aspereza nun, e canta dozura no outro! E así é a cousa: do mesmo modo que non tódolos viños se acedan cos anos, tampouco tódolos caracteres. Aprobo a severidade na vellez, pero, como en tódalas cousas, moderada; de ningún modo, a acerbidade.

66. Mais, o que poida pretende-la avaricia senil, non o sei; pois, ¿pode haber algo máis absurdo que, canto menos camiño queda, máis viático procurar?

XIX. Queda a cuarta causa, a que parece angustiar máis e manter alerta á nosa idade: a proximidade da morte, que, certo, non pode estar lonxe da vellez. ¡Pobre do vello que, nunha vida tan longa, non se decatou de que a morte debe ser desprezada! Esta debe sernos ou totalmente indiferente, se supón o fin absoluto do espírito, ou incluso desexada, se o conduce a un lugar onde vivirá eternamente; e certamente non pode encontrarse unha terceira posibilidade.

67. ¿Que vou temer entón, se ou ben non vou ser desgraciado despois da morte, ou ben incluso podo ser feliz? Por outra banda, ¿quen é tan estúpido, por novo que sexa, que saiba con certeza que vai vivir ata o serán? E aínda máis: aquela idade ten moitos máis perigos de morte cá nosa; os xoves caen enfermos máis

facilmente, enferman máis gravemente, cúranse con máis dificultade. Así é que poucos chegan á vellez; se non sucedese así, viviríase mellor e máis sabiamente. Pois a intelixencia, a racionalidade e o bo xuízo están nos vellos; se non existisen estes, non existirían estados ningúns.

Pero volto á morte ameazadora. ¿Que acusación é esa contra a vellez, cando vedes que iso lle é común coa xuventude?

68. Eu experimentei no bo do meu fillo1, e ti, …scipión, nos teus irmáns2, destinados a unha longa carreira política, que a morte é común a calquera idade. Pero o xove ten a esperanza de que vivirá moito tempo, e o vello non pode espera-lo mesmo. Espera tontamente. Pois, ¿que cousa hai máis estúpida que considerar certo o incerto, verdadeiro o falso? Pero o vello nin sequera ten nada que esperar. Precisamente por iso está en mellor condición có xove, xa que, o que este espera, el xa o acadou; aquel quere vivir moito tempo, este viviu moito tempo.

69. Aínda que, ¡vállanme os deuses!, ¿que é moito tempo na vida dun home? Pensa no tempo máis longo, esperemos a idade do rei dos tartesios (pois houbo en Cádiz, segundo podo ver escrito, un tal Argantonio1, que reinou oitenta anos, e viviu cento vinte); mais a min non me parece duradeiro nada onde haxa un final. Pois cando este chega, entón aquilo que pasou desaparece; tan só queda o que acadaches coa túa virtude e as boas accións; pasan as horas e os días, os meses e os anos, e o tempo pasado nunca volta nin pode saberse o que seguirá; cadaquén debe estar contento co tempo que lle é dado para vivir.

70. Nin o actor, para agradar, precisa remata-la representación da obra, con tal que sexa aplaudido en calquera acto en que estea, nin os entendidos precisan chegar mesmo ata o 'aplaudide'1. Un breve instante da vida é longo dabondo para vivir ben e honestamente; mais se se alonga moito, non hai que doerse máis do que se doen os labradores de que, pasada a suavidade da estación primaveral, chegase o verán e o outono. Pois a primavera simboliza, por dicilo así, a xuventude e amosa os froitos futuros, mentres que as outras estacións son as axeitadas para a seitura e a recolleita dos froitos.

71. E o froito da vellez é, como a miúdo veño dicindo, a memoria e a abundancia dos bens acadados antes. Pois tódalas cousas que suceden segundo a natureza deben ser consideradas bens. ¿E que cousa é para os vellos tan natural coma morrer? Isto mesmo sucede tamén ós xoves, aínda que coa oposición e a resistencia da natureza. E así, a min paréceme que morre-los xoves é como cando unha chama ardente é apagada por un chorro de auga, e en cambio os vellos, como cando un lume, despois de se consumir, se apaga por si só e sen recorrer a ningún tipo de violencia; e do mesmo modo que a froita, se está verde, se arrinca con dificultade da árbore, e se está ben madura, cae soa, así ós mozos arrincalle-la vida a violencia, e ós vellos a madureza; esta é para min, de verdade, tan agradable que, canto máis cerca estou da morte, máis me parece enxergar, por así dicilo, terra e que, por fin, despois dunha longa singradura, vou chegar a porto.

XX,72. Pero non hai ningún límite preciso para a vellez, e vívese ben nela, mentres poidas cumprir e mante-las obrigas do teu cargo e, a pesar de todo, despreza-la morte; disto dedúcese que a vellez é incluso máis animosa e máis valente que a xuventude. Isto é o que lle respondeu Solón ó tirano Pisístrato cando, ó preguntarlle este en que se apoiaba para opoñerse1 tan audazmente a el, seica lle respondeu: "Na vellez"2. Pero o mellor remate da vida prodúcese cando, aínda coa mente íntegra e con tódolos sentidos, disolve a súa obra a mesma natureza que a compuxo. Así como unha nave ou un edificio os destrúe máis facilmente o mesmo que os construíu, do mesmo modo ó home disólveo mellor a mesma natureza que o uniu. Ademais toda unión recente é difícil de desfacer, pero unha avellentada é fácil. Así resulta que aquel curto resto de vida nin debe ser desexado avidamente polos vellos nin tampouco abandonado sen motivo3.

73. Pitágoras prohibe afastarse do posto de garda da vida1 sen permiso do xeneral, isto é, de Deus. Hai, por certo, un epitafio2 do sabio Solón, no que di que non quere que a súa morte estea falta da dor e dos

lamentos dos seus amigos. Quere, penso eu, ser querido polos seus; mais non sei se dixo mellor Ennio:

"Que ninguén me honre con bágoas nin me faga uns funerais con pranto"3.

Non pensa que deba ser chorada unha morte á que segue a inmortalidade.

74. Efectivamente pode haber algunha sensación da morte, pero certamente de curta duración, sobre todo nun vello, pero, despois da morte, a sensación ou é desexable ou é nula. E isto debe ser meditado desde a xuventude, para que desprecémo-la morte, pois sen esta meditación ninguén pode estar co ánimo tranquilo.

… certo que se vai morrer, pero é incerto se hoxe mesmo xa. Entón, o que teme unha morte que ameaza a tódalas horas, ¿como poderá manter calmo o seu ánimo?

75. Sobre a morte non me parece ser necesaria unha discusión tan longa, cando me lembro, non de Lucio Bruto, que foi morto mentres loitaba pola liberdade da patria, non dos dous Decios1, que empurraron o galope dos seus cabalos a unha morte voluntaria, non de Marco Atilio, que foi ó suplicio para mante-la palabra dada ó inimigo, non dos dous Escipións2, que quixeron impedirlle-lo paso ós cartaxineses incluso co seu propio corpo, non de teu avó Lucio Paulo, que pagou coa morte a temeridade do seu colega3 na

ignominia de Cannas, non de Marco Marcelo, que nin sequera o inimigo máis cruel4 puido sufrir que a súa morte carecese do honor da sepultura, senón das nosas lexións, que, como escribín en As orixes5,

marcharon moitas veces cun ánimo ledo e ergueito a un lugar de onde non pensaban volver nunca. E entón, isto que desprezan os mozos, e destes verdadeiramente non só os non cultos, senón incluso os rústicos, ¿van temelo vellos cultos?

76. Efectivamente, segundo a min me parece, a saciedade de tódolos desexos produce a saciedade da vida. A infancia ten as súas propias inclinacións; pero, ¿acaso as botan de menos os adolescentes? Tenas a primeira xuventude; ¿acaso as reclama a idade madura, a que chamamos mediana? E tamén as ten esta idade; tampouco estas se desexan na vellez; a vellez ten certas inclinacións derradeiras; por conseguinte, así como morren as inclinacións propias das idades anteriores, igualmente morren tamén as da vellez; e cando isto ocorre, a saciedade da vida trae o momento favorable para a morte.

XXI,77. Non vexo, pois, por que non vou atreverme a expoñérvo-la miña opinión persoal sobre a morte, opinión que coido ter máis clara canto máis cerca estou dela. Eu penso que os vosos pais1, o teu, Escipión, e o teu, Lelio, homes ilustrísimos e moi amigos meus, viven, e por certo, a única vida que pode ser chamada vida. Pois mentres estamos encerrados nesta estructura corporal, soportamos unha obriga imposta pola necesidade e unha pesada carga; pois a alma, celeste ela2, foi baixada dende o seu altísimo domicilio e, coma quen di, afundida na terra, lugar impropio á súa natureza divina e á súa eternidade. Mais eu coido que os deuses inmortais esparexeron as almas nos corpos humanos para que houbese quen coidase da terra e quen, contemplando a correcta orde dos corpos celestes, a imitase coa moderación e a constancia da súa vida. E non son só os argumentos da razón os que me levan a crelo así, senón tamén a recoñecida autoridade dos máis grandes filósofos.

78. Sentín dicir que Pitágoras e os pitagóricos, case compatriotas nosos1, xa que noutros tempos foron chamados "filósofos itálicos", nunca tiveron dúbida de que tiñamos almas emanadas dunha mente divina e universal2. Ademais explicáronme os argumentos que Sócrates, aquel que fora xulgado polo oráculo de Apolo como o máis sabio de tódolos homes3, expuxera acerca da inmortalidade das almas no derradeiro día da súa vida. ¿Para que seguir? Tal é o meu convencemento, tal é a miña opinión, que, sendo tanta a

dilixencia da alma, tanta a súa memoria das cousas pasadas e a previsión das futuras, tantas as súas artes, tantos os seus saberes, tantos os seus descubrimentos, non é posible que unha natureza que contén tantas facultades sexa mortal, e, posto que a alma sempre está en movemento4 e non hai comezo dese

movemento, pois é ela mesma a que se move, tampouco tal movemento terá fin, xa que nunca a alma se abandonará a si mesma, e, sendo simple a natureza da alma e non tendo en si mesma nada mesturado dispar e distinto de seu, non pode ser dividida; e se non pode ser dividida, non pode morrer5; e serve de argumento irrefutable de que os homes saben moitas cousas antes de naceren, o feito de que xa de nenos, cando aprenden artes difíciles, captan innumerables cousas tan rapidamente que non parecen recibilas daquela por primeira vez, senón máis ben rememoralas e lembralas6. Esta é máis ou menos a teoría de Platón.

XXII,79. Tamén, en Xenofonte, Ciro o Vello, xa a piques de morrer, falou así: "Non pensedes, meus fillos queridos, que eu, cando me teña afastado de vós, non estarei en ningunha parte ou que non existirei. Pois tampouco, mentres estaba convosco, viades a miña alma, e sen embargo comprendiades que ela estaba neste corpo polas cousas que eu facía. Crede, pois, que ela segue existindo aínda que non a vexades.

80. 'Tampouco permanecerían despois da súa morte os honores dos homes ilustres, se mesmo as súas almas non fixesen nada para mantermos por máis tempo memoria deles. Certamente a min nunca se me puido convencer de que as almas vivisen mentres estivesen en corpos mortais e que morresen ó

separárense deles, e tampouco que a alma quedase inconsciente ó se evadir dun corpo inconsciente, senón que cando, liberada de toda mestura co corpo, empezou a ser pura e íntegra, entón é sabia. E tamén cando, coa morte, a natureza humana se desfai, está claro a onde vai cada un dos demais elementos; pois tódalas cousas van ó lugar de onde saíron, e unicamente a alma non se deixa ver, nin cando está presente nin cando se afasta.

81. 'Pero xa vedes que nada é tan semellante á morte coma o sono1. Pois ben, as almas dos que dormen son as que manifestan mellor a súa orixe divina; en efecto, cando fican descansadas e libres, preveñen moitos acontecementos futuros. Disto compréndese como serán cando se teñan librado totalmente dos vencellos do corpo. Por tanto, se isto é así', terminou dicindo, 'venerádeme como a un deus; mais se a alma debe morrer xuntamente co corpo, a pesar diso vós, respetando ós deuses que protexen e gobernan toda esta beleza de universo, conservade de min un recordo piadoso e inmaculado". Isto foi o que dixo Ciro2 a piques de morrer; nós, se vos prace, vexamos agora exemplos nosos.

XXIII,82. Ninguén me persuadirá nunca, Escipión, de que o teu pai Paulo, ou os teus dous avós, Paulo e o Africano, ou o pai ou o tío1 do Africano, ou moitos egrexios varóns, ós que non é preciso enumerar, emprenderon tan grandes fazañas para que interesasen á memoria da posteridade, se coa súa alma non visen que a posteridade podía interesarlles a eles. ¿Ou pensas, para me gloriar algo de min mesmo segundo o costume dos vellos, que eu pasaría tantos traballos, de día e de noite, na paz e na guerra, se tivese que poñer á miña gloria os mesmos límites que á miña vida? ¿Acaso non sería moito mellor ter levado unha vida ociosa e tranquila, sen traballo nin preocupación ningunha? Mais non sei como, pero a miña alma,

levantándose, sempre miraba á posteridade, coma se, cando se dese afastado da vida, entón si que viviría por fin. E se realmente isto non fose así, que as almas fosen inmortais, a alma de tódolos mellores non se esforzaría pola inmortalidade e a gloria.

83. ¿E que? Respecto ó feito de que canto máis sabio, con máis resignación se morre, e canto máis necio, con máis desesperación, ¿non vos parece que a alma que ve máis, e máis lonxe, se dá conta de que marcha a un destino mellor, e en cambio a que ten unha vista curta, non se dá conta? Certamente eu sinto desexos de ver a vosos pais, ós que tratei e aprecei, e non ansío reunirme só cos que coñecín, senón tamén con aqueles dos que oín falar, lin, ou eu mesmo escribín1. E certamente que, en partindo cara aló, ninguén me fará volver facilmente nin cocerme como a Pelias2. E se algún deus me ofrecese voltar á nenez dende esta idade que teño agora, e choricar no berce, rexeitaríao con tódalas miñas forzas, e en verdade non quixera que, coa carreira, por así dicilo, terminada, me fixesen volver dende a meta ata a liña de saída.

84. Pois, ¿que ten de cómodo a vida? Ou mellor, ¿que sufrimento non ten? Pero admitamos que ten

avantaxes, mais certamente ten ou saciedade ou límite. E non pretendo eu poñerlle pegas á vida, cousa que a miúdo fixeron moitos, e incluso sabios1, nin me arrepinto de ter vivido, porque vivín de tal forma que non penso que nacín en van, e voume desta vida como dunha fonda, non como da miña casa. Pois a natureza deunos unha pousada para parar, non para vivir. ¡Ouh, día grande, cando parta para aquela divina

convención e xuntanza de almas, e me afaste desta turba e confusión! Pois irei non só xunto daqueles varóns dos que antes falei, senón tamén xunto do meu amado Catón2, que mellor non hai home nado, ninguén máis piadoso; o seu corpo foi incinerado por min, en contra do que é natural, que o meu o fose por el, mais a súa alma non me abandonou, senón que, volvendo a vista, partiu sen dúbida para aqueles lugares a onde el mesmo comprendía que eu tamén hei de ir. Eu parecín soportar valentemente esta desgracia miña, non porque a soportase con resignación, senón porque eu mesmo me consolaba pensando que a distancia e a separación entre nós non sería longa.

85. Por estes motivos, Escipión (pois dixeches que soías admirarte con Lelio disto), a vellez é para min tan levadeira, e non só non é molesta, senón incluso agradable. E se erro ó pensar que as almas dos homes son inmortais, erro con gusto e non quero que, mentres viva, me saquen deste erro en que me deleito; pero se, unha vez morto, non vou sentir nada, segundo pensan algúns filosofastros1, non teño medo de que os filósofos mortos se rían deste erro meu. E se non imos ser inmortais, con todo, é desexable para o home extinguirse ó seu tempo. Pois a natureza ten un límite para a vida, así como para tódalas demais cousas. E a vellez é para a vida o derradeiro acto, coma quen di, dunha obra teatral, e debemos evita-la súa fatiga, sobre todo se a iso se lle engade a saciedade.

Isto é o que tiña que dicirvos sobre a vellez; ¡oxalá cheguedes a ela para que poidades comprobar coa experiencia as cousas que vindes de oír de min!

A vellez

1 (1). Enn. Annales X, fr. 339 Vahlen2: palabras de ánimo que un pastor do Epiro di a Tito Quincio Flaminino cando este estaba a loitar contra Filipo de Macedonia, no ano 198. Aquí Cicerón fainas súas, e diríxeas a outro Tito, Tito Pomponio Atico, a quen vai dedicado este libro (cfr. Introd., páx. ), ofrecéndolle os seus consellos para axudarlle a leva-la carga da vellez. Os romanos, cando dedicaban un escrito a alguén, soían pór no primeiro verso o nome do destinatario en vocativo.

(2). Sobrenome de Tito Pomponio pola súa longa estadía en Atenas. (Nas últimas páxinas inclúese un índice de nomes propios dos personaxes citados, especificando a obra e capitulo(s) correspondentes).

(3). Enn. op. cit. fr. 342 V2: o pastor.

(4). Enn. ibid. fr. 338.

2 (1). No momento da composición desta obra (comezo do 44 a.X.), Cicerón tiña 62 anos, e Atico 65.

(2). A louvanza da Filosofía como guía moral do home é un tópico na literatura antiga.

4 (1). Volcán na costa oriental de Sicilia. Trátase dun pensamento recollido xa por Eurípides, Herc. fur. 637, e relacionado co mito dos Xigantes, vencidos por Xúpiter e lanzados ó Tártaro baixo o peso do volcán.

(2). Os romanos distinguían cinco idades na vida: pueritia, ata os 17 anos; adulescentia, ata os 30; iuventus, ata os 45; aetas seniorum, ata os 60; senectus, dende os 60. Aquí Cicerón redúceas a tres: parece xuntar a

adulescentia e a iuventus por unha banda, e a aetas seniorum e a senectus por outra.

5 (1). Catón, entre outros sobrenomes (Orator, Priscus, Censor), tiña o de Sapiens (cfr. Cic. De amic. II,6). Aquí cognomen está usado por agnomen, sobrenome que recibía un individuo por algún feito persoal digno de memoria; en cambio cognomen era o terceiro nome que levaban os romanos, o nome da familia, que distinguía ós seus membros do resto da gens, identificada polo segundo nome (nomen). O primeiro nome (praenomen), equivalente ó noso nome propio, soía repetirse de pais a fillos, de aí o escaso número deles. Marco (praenomen) Porcio (nomen) Catón (cognomen) ten como cognomen Catón, que deriva de catus "astuto"; tódolos demais son agnomina.

(2). A natureza como autora do drama da vida, do que a vellez é o derradeiro acto e as outras idades as restantes partes, é un pensamento estoico recollido a miúdo na literatura latina: cfr. Cic. Tuscul. V,28,82, De

offic. III,3,13; Hor. Sat. I,1,49, Epist. I,10,12; etc.

(3) Fillos da Terra e do Tártaro, eran uns seres monstruosos que quixeron escala-lo ceo e foron aniquilados polo raio de Xúpiter.

7 (1). Nome que recibían os que foran cónsules.

insignificante. A anécdota está tomada de Platón, Rep. I,329 E.

(2) Forma de xuramento usado polos homes; as mulleres prefiren facelo por Cástor e por Pólux (cfr. VIII,25).

9 (1). En lat. arma significa "armas defensivas", fronte a tela "armas ofensivas"; trátase por tanto de armas apropiadas para defenderse, neste caso, dos males da vellez.

10 (1). Efectivamente Fabio foi cónsul por primeira vez no 233 (Catón nace o 234), e por cuarta vez foino no 214, pero non é seguro que Catón estivese en Capua, como tampouco en Tarento (209): sería unha

invención de Cicerón, que quere reunir a Catón con dous filósofos tarentinos, Arquitas e Nearco (cfr. máis adiante XII,39-41, páx. ).

(2). Proposta polo tribuno da plebe Marco Cincio Alimento, prohibía ós avogados cobrarlles ós clientes, e ós ricos aceptar regalos dos pobres por favores recibidos.

(3). Cicerón cita con frecuencia a Ennio (xa o citou no I,1, e volverao citar no V,14, VI,16, XIV,50 e XX,73), entre outras cousas porque era amigo de Catón: coñecéranse durante a segunda guerra púnica en Sardeña (ano 203), e Catón, daquela cuestor, levouno a Roma.

(4). Ann. IX,370 ss.

11 (1). Cicerón confunde a Marco Livio Salinator con Marco Livio Macato, que era o comandante da fortaleza de Tarento no 212, cando foi tomada por Aníbal (cfr. Tito Livio XXVII,25; Polibio VIII,32,6, e Plutarco, Fab.

Max. 33); esta mesma confusión xa a cometera Cicerón once anos antes en De oratore II,67,273.

(2). Hai un anacronismo, quizais voluntario, por parte de Cicerón, xa que Carvilio non era colega de Fabio no seu segundo consulado, no ano 232, senón no 228.

(3). Non pode precisarse a data, xa que Máximo, segundo T. Liv. XXX,26,7, foi augur durante 62 anos.

12 (1). Cfr. nota 7 (1), páx. .Trátase do seu fillo maior, Quinto Fabio Máximo, cónsul no 213, e que morreu no 204.

(2). Era costume dos romanos que un familiar ou amigo pronunciase este eloxio en presencia do cadáver: Fabio pronunciou o do seu fillo, que ademais foi publicado; Plutarco (Vida de Fabio V,23) di que o leu.

(3). Pregunta retórica: comparado con Fabio, calquera autor de consolationes resulta inferior.

13 (1). Cando morreu estaba efectivamente escribindo a República, anque iso non quere dicir que morrese mesmo cando escribía.

(2). Un eloxio de Atenas, que se chamou así porque o escribiu para as festas das Panateneas, que se celebraban no terceiro ano de cada olimpiada.