1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΙΒΩΤΙΔΙΩΝ………..2-61 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ………62-63 II. ΥΛΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ……….………….64-69 III. ΣΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ………….…...70-73 IV. ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΑ ΠΑΡΑΓΩΓΓΗΣ……….………….74-76 V. ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ……….…………77-100 VI. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ………..101-104 VII. ΧΡΗΣΗ ΚΙΒΩΤΙΔΙΩΝ……….105-106 VII. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………...106-107 VIII. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ – ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ………….………..108-135 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………...136 - 1402 Α΄ ΜΕΡΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΙΒΩΤΙΔΙΩΝ Α. ΚΙΒΩΤΙΔΙΑ ΜΕ ΠΥΡΑΜΙΔΟΕΙΔΕΣ ΚΑΛΥΜΜΑ 1. Χρονολόγηση: 11ος αιώνας. Διαστάσεις: 12 X 28,5 X 19,8 εκ. Προέλευση: Ανακτήθηκε το 1885 από τη συλλογή του Alexander P. Basilevski. Αγία Πετρούπολη, Μουσείο Ερμιτάζ, αρ. ευρ. 20. Περιγραφή: Στο κάλυμμα του κιβωτιδίου παριστάνεται παιχνίδι ερωτιδέων με σκύλο και πάνθηρα και διάφορες άλλες μορφές, όπως κένταυροι, η πάλη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας, Mαινάδες που χορεύουν, μουσικοί και πολεμιστές που κρατούν ασπίδα και δόρυ. Τις πλευρές, περιβάλλουν διακοσμητικά πλαίσια με ρόδακες και διάφορες μυθολογικές μορφές ή μορφές πολεμιστών. Στην μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου, το κεντρικό πλακίδιο προσαρμόζεται στον κενό χώρο μαζί με την κλειδαριά, κάτι που μάλλον υποδηλώνει τη μεταγενέστερη τοποθέτηση του κλείστρου στο σημείο αυτό και ίσως την επανατοποθέτηση και προσαρμογή για το λόγο αυτό του νέου πλακιδίου που αντικατέστησε πιθανώς κάποιο άλλο. Παρατηρούμε ακόμα, ιδιαίτερα στο κάλυμμα του κιβωτιδίου, αρκετές ρωγμές και σπασίματα, που όμως δεν έχουν καθόλου αλλοιώσει τις μυθολογικές σκηνές. Κιβωτίδια όπως αυτό χρησιμοποιήθηκαν πολύ συχνά ως αυτοκρατορικά δώρα. Τεχνοτροπικά, κάποια από τα πλακίδια του κιβωτιδίου με απεικονίσεις ζώων έχουν αρκετά κοινά σημεία με παραδείγματα απεικονίσεων που προέρχονται από τη βόρεια Ιταλία, κάτι που ίσως αποτελεί ένδειξη του τόπου προέλευσης. Ενδέχεται, τέτοια πλακίδια με βυζαντινή καταγωγή να χρησιμοποιήθηκαν σε κιβωτίδια από την Ιταλία1 . 1 Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, σελ. 198-199.
4 2. Χρονολόγηση: Α’ μισό 11ου αιώνα. Διαστάσεις: 16 X 26,5 X 17,5 εκ. Προέλευση: Palazzo Rospigliosi, Ρώμη. Παρίσι, Μουσείο Λούβρου. Περιγραφή: Η κατάσταση στην οποία έχει διασωθεί το κιβωτίδιο είναι κακή, εφόσον έχει υποστεί μεγάλη φθορά, με το κεντρικό πλακίδιο του καλύμματος να έχει ολοκληρωτικά χαθεί (Α), με αρκετά σπασίματα και ρωγμές στον πυρήνα και σε τμήματα διακοσμητικών καλουπιών, όπως στην αριστερή στενή πλευρά (Η) και σε αρκετά μετάλλια με ρόδακες. Από τη μπροστινή πλευρά (Β), λείπει η κλειδαριά, ενώ είναι εμφανή τα ίχνη τοποθέτησής της στον ξύλινο πυρήνα και στην οριζόντια, ελεφαντοστέινη ταινία με τους ρόδακες. Επιπλέον, στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ), υπάρχουν ίχνη από προηγούμενη τοποθέτηση που αποδεικνύουν ότι τα σημερινά άγκιστρα κλειδώματος δεν είναι τα αρχικά. Στον κενό χώρο όπου βρισκόταν το πλακίδιο του καλύμματος του κιβωτιδίου (Α), τώρα υπάρχουν μόνο δυο τρύπες, όπου ίσως εφάρμοζε κάποιου είδους λαβή. Το κιβωτίδιο ανήκει στην κατηγορία των κιβωτιδίων με πυραμιδοειδές κάλυμμα2 . Στο κάλυμμα του κιβωτιδίου (Α), στο διάζωμα παριστάνονται ερωτιδείς εκ των οποίων οι πέντε πετούν καθισμένοι σε ακανθόφυλλα και κρατούν καλάθια με σταφύλια, σκύφο και γιρλάντα, ενώ ένας από αυτούς χτυπά τα κύμβαλα και ακόμη ένας φυσά κέρας που μοιάζει με φλάουτο. Στη σκηνή περιλαμβάνονται ακόμη δυο ερωτιδείς στη δεξιά πλευρά, ο ένας παίζει τη λύρα, κάτω από την οποία βρίσκεται ένδυμα που ίσως υποδηλώνει μίμηση του επεισοδίου του Ηρακλή με τη λύρα. Ο ερωτιδέας που βρίσκεται πιο δεξιά, χορεύει με πέπλο. Στην αριστερή γωνία της σκηνής παριστάνεται ακόμη ένας, μικρότερης κλίμακας ερωτιδέας χωμένος σε καλάθι με σταφύλια, μοτίβο που συναντάμε ξανά στο κιβωτίδιο Βερόλι και αλλού. Το μοτίβο αυτό μάλλον χρησιμοποιείται για να γεμίσει με έξυπνο τρόπο η σκηνή, ενώ για να πετύχει αυτό το σκοπό, ο χαράκτης γεμίζει τη δεξιά γωνία χρησιμοποιώντας ένα δέντρο. Η χρήση των δυο μοτίβων επαναλαμβάνεται και στο διάζωμα της πίσω πλευράς του καλύμματος (Δ). Η μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου (Β), αποτελείται από τρία ελεφαντοστέινα πλακίδια. Στο αριστερό, παριστάνεται Μαινάδα σε καθιστή θέση ανάπαυσης που φορά φρυγικό σκούφο, στοιχείο που αποτελεί προσθήκη του χαράκτη. Με το αριστερό της χέρι κρατά τύμπανο και με το δεξί στηρίζει το κεφάλι που γέρνει προς τα πίσω. Τον κενό χώρο του φόντου, δεξιά της μορφής, συμπληρώνει ο χαράκτης με τη χρήση ενός δέντρου. Τα υπόλοιπα πλακίδια περιλαμβάνουν παραστάσεις του Ηρακλή να παίζει λύρα, - με κοινά χαρακτηριστικά από παραστάσεις κενταύρων που παίζουν φλάουτο, όπως και στο κιβωτίδιο Βερόλι (αρ. κατ. 8). 2 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 33-34, αρ. 26.
5 Στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ), παριστάνεται ερωτιδέας, καθισμένος σε φύλλο άκανθας που κρατά στο ένα χέρι αντικείμενο που μοιάζει με μαστίγιο. Η απόδοση της μορφής του ερωτιδέα παρουσιάζει ομοιότητα με τη μορφή του Βάκχου, στο άρμα με στους πάνθηρες, στη δεξιά στενή πλευρά του κιβωτιδίου Βερόλι (αρ. κατ. 8). Σε άλλη σκηνή στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου, ο Ηρακλής συμπιέζει με το αριστερό του χέρι αδύναμα λιοντάρια, σκηνή που επαναλαμβάνεται σε πλακίδια κιβωτιδίου από το Παρίσι. Επιπλέον στο πρώτο πλακίδιο της πλευράς από δεξιά, παριστάνεται ένας αρκετά κακότεχνος κένταυρος, με σκήπτρο και ένδυμα που παραπέμπουν στους άθλους του Ηρακλή. Στις στενές πλευρές του καλύμματος του κιβωτιδίου (Δ, Ζ) παριστάνονται ερωτιδέας που φιλά στη μύτη σκύλο, ακόμη ένας ερωτιδέας καθισμένος σε καλάθι και ένας τρίτος που χορεύει με πέπλο, καθώς και ξαπλωμένοι ιππόκαμποι και Νηρηίδες. Ένας ακόμη ερωτιδέας δίνει σε λιοντάρι να πιεί από σκύφο, σκηνή που εντοπίζουμε και σε πλακίδιο κιβωτιδίου από τη συλλογή Martin Le Roy στο Παρίσι (εικ. 1) και ένας κένταυρος παίζει φλάουτο, όπως στο πλακίδιο του κιβωτιδίου (αρ. κατ. 8), στην πλευρά Α. Το φόντο περιλαμβάνει δέντρο με ιπτάμενο ερωτιδέα, μοτίβο που επαναλαμβάνεται στην πλευρά Ζ όπου από το δέντρο κρέμεται αντικείμενο που μοιάζει με λύρα. Συνεχίζοντας με τις στενές πλευρές του κιβωτιδίου, παρατηρούμε στο πλακίδιο στα δεξιά της πλευράς Η, τον έφηβο Απόλλωνα που με το δεξί χέρι κρατά την πένα και με το αριστερό παίζει λύρα που έχει τοποθετηθεί επάνω σε βάθρο. Στην πλευρά Ε, διακρίνουμε στα αριστερά, έναν τύπο ένθρονου Θεού, με τις μπούκλες των μαλλιών να πέφτουν στον ώμο, χαρακτηριστικό που πιθανότατα ο χαράκτης έχει δανειστεί από βακχική φιγούρα, ενώ στο πλακίδιο στα δεξιά παριστάνεται ο Αλέξανδρος του Λυσίππου με ανασηκωμένο το ένα πόδι και στηρίζοντας το δεξί του χέρι στο πιγούνι. Όσον αφορά τη διακόσμηση του κιβωτιδίου, οι πλευρές περιλαμβάνουν ρόδακες σε μετάλλια και το κάλυμμα είναι πυραμιδοειδές.. Το πλάσιμο των μορφών καθώς και το δούλεμα του αναγλύφου από τον χαράκτη παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με εκείνο του κιβωτιδίου Βερόλι (αρ. κατ. 8), γεγονός που ίσως υποδηλώνει την κοινή καταγωγή τους. Ακόμη, παρατηρούμε στο συγκεκριμένο κιβωτίδιο και ειδικότερα στις πλευρές του καλύμματος, την ανησυχία του χαράκτη για τον κενό χώρο, εφόσον υπάρχει συνωστισμός μορφών στις σκηνές. Επιπλέον, εντοπίζεται απόκλιση στο πλάσιμο της κώμης των μορφών σε διάφορες σκηνές του κιβωτιδίου.
6 Α. Β. Γ. Δ. Ε. Ζ.
7
8 3. Χρονολόγηση: 10ος - 11ος αιώνας. Διαστάσεις: 12,5 Χ 18,2 Χ 13 εκ. Προέλευση: άγνωστη. Βαλτιμόρη, συλλογή Walters. Περιγραφή: Το κιβωτίδιο δεν διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και ο οστέινος πυρήνας του φαίνεται πολύ παλιός. Στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ), παρατηρούμε ότι λείπουν οι ταινίες με ρόδακες που πλαισιώνουν το κεντρικό πλακίδιο και ο πυρήνας φέρει αρκετά σπασίματα και ρωγμές. Η σιδερένια κλειδαριά φαίνεται να είναι μεταγενέστερης εποχής και αντικαθιστά την παλιά στο επάνω άκρο της μπροστινής πλευράς όπου διακρίνουμε την ειδική εσοχή που υπάρχει. Από την αριστερή στενή πλευρά λείπουν τμήματα του καλύμματος. Το κάλυμμα του κιβωτιδίου είναι φτιαγμένο από ελεφαντοστό, ενώ τα υπόλοιπα τμήματα από οστό3 . Στη μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου (Β), παριστάνεται ερωτιδέας που παίζει διπλό φλάουτο, Μαινάδες που χορεύουν και κένταυρος που παίζει φλάουτο και προέρχεται από διονυσιακό θίασο. Ακολουθεί άρμα με καθισμένο τον Βάκχο, που σέρνει πάνθηρας οδηγούμενος από μαστίγιο από το Θύρσο, σκηνή που επαναλαμβάνεται σε πλακίδιο του κιβωτιδίου Βερόλι (αρ. κατ. 8). Αριστερά του άρματος βρίσκεται ερωτιδέας που κρατά και παίζει ένα είδος άρπας και στη δεξιά πλευρά του άρματος, ερωτιδέας που κάθεται σε φύλλο άκανθας και χτυπά τα κύμβαλα όπως και στην πλευρά Α του κιβωτιδίου από το Παρίσι (αρ. κατ. 2). Στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ), απεικονίζονται ερωτιδείς. Ο πρώτος βρίσκεται πάνω από ζεύγος δελφινιών, ο δεύτερος ιππεύει ιππόκαμπο, ο τρίτος παίζει φλάουτο και ακολουθούν δυο Μαινάδες που χορεύουν με πέπλο και δάδα. Στο επάνω διάζωμα, απεικονίζεται Νηρηίδα πάνω σε ιππόκαμπο που πλαισιώνουν δυο ερωτιδείς, εκ των οποίων ο ένας τραβά την ουρά του ζώου και ο άλλος τη μύτη. Αριστερά στη σκηνή, βρίσκεται πολεμιστής που κρατά ξίφος στο δεξί του χέρι. Στην αριστερή στενή πλευρά του κιβωτιδίου (Ε), στο πάνω διάζωμα παριστάνεται καθισμένη με τα δάχτυλα του χεριού στο στόμα, μορφή που παραπέμπει σε φιλόσοφο. Ακολουθούν δυο ερωτιδείς που κρατούν ασπίδα και λόγχη και θυμίζουν έντονα μορφές πολεμιστών του ειληταρίου του Ιησού του Ναυή. Στο κάτω διάζωμα της ίδιας πλευράς, διακρίνουμε δυο ερωτιδείς σε σκηνή που ο ένας σπρώχνει στο έδαφος τον άλλο και ένας τρίτος φαίνεται να καλεί σε βοήθεια. Στο επάνω διάζωμα της δεξιάς στενής πλευράς (Δ), απεικονίζονται και πάλι τρεις πολεμιστές με ασπίδες και σπαθιά, ενώ στο πλακίδιο του κάτω διαζώματος της ίδιας πλευράς, βλέπουμε έναν ερωτιδέα γονυπετή, ο οποίος στοχεύει με τόξο και έναν δεύτερο 3
9 που κρύβεται για να προστατευτεί πίσω από ασπίδα. Παρόμοια σκηνή επαναλαμβάνεται σε κιβωτίδιο από το Παλέρμο (αρ. κατ. 14) και μάλιστα σε δυο διαφορετικά πλακίδια. Στο πλακίδιο του καλύμματος του κιβωτιδίου παριστάνονται δυο ιππείς με ζωσμένα τα σπαθιά στους ώμους4 . Το κιβωτίδιο αυτό παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το κιβωτίδιο Βερόλι (αρ. κατ. 8), σε χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως το πλάσιμο των μορφών και διακοσμητικά χαρακτηριστικά όπως οι ανθεμωτές ταινίες και οι λωρίδες με κεφαλές σε μετάλλια στη μπροστινή και την πίσω πλευρά του κιβωτιδίου. Α. Β. 4 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 38-39, αρ. 40.
10
Γ.
Δ. Ε.
11 4.
Χρονολόγηση: 11ος αιώνας
Διαστάσεις: 23 Χ 19 Χ 28,8 εκ.
Προέλευση: Από τη συλλογή Hoentschele.
Νέα Υόρκη, The Metropolitan Museum, δωρεά του J. Pierpont Morgan το 1917, (17.190.239) Περιγραφή: Το κιβωτίδιο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και φέρει μόνο μερικές ρωγμές σε κάποια τμήματα. Σε όλες τις πλευρές του απεικονίζονται ημίγυμνοι ερωτιδείς που φορούν μόνο χλαμύδα και πλαισιώνονται από το συνηθισμένο μοτίβο με ρόδακες σε μετάλλια. Οι περισσότεροι κρατούν σπαθί και ασπίδα, εκτός από έναν που βρίσκεται στο αριστερό πλακίδιο της μπροστινής πλευράς του κιβωτιδίου, ο οποίος κρατά δόρυ αντί για σπαθί. Όλες οι μορφές είναι πλασμένες από το χαράκτη με τρόπο που αποπνέουν έντονα το κωμικό στοιχείο και θυμίζουν κλασσικές κωμικές μάσκες. Το πυραμιδοειδές κάλυμμα του κιβωτιδίου, καταλαμβάνουν ερωτιδείς που αυτή τη φορά περικλείονται σε σχηματισμούς κυκλικών κληματίδων που ενώνονται, μοτίβο που συναντάμε και σε αργυρό κάλυμμα δοχείου που χρονολογείται στο 12ο αιώνα και περιλαμβάνει σκηνές με μουσικούς, χορευτές και ακροβάτες (εικ. 1). Στο μπροστινό πλακίδιο του καλύμματος η σκηνή περιλαμβάνει χορό και παίξιμο μουσικών οργάνων, τυμπάνου και κυμβάλων. Στην πίσω και τη δεξιά πλευρά, παριστάνονται πολεμιστές που έρχονται αντιμέτωποι. Στην αριστερή πλευρά, ερωτιδέας παλεύει με λιοντάρι και ακόμη ένας στοχεύει με τόξο και βέλος. Στο πλακίδιο της κορυφής του καλύμματος, απεικονίζονται δυο ερωτιδείς που αγωνίζονται με θηλυκό πάνθηρα που φέρει περιλαίμιο. Ένας τρίτος ερωτιδέας έχει πέσει σε κανάλι5 . Από εικονογραφικής άποψης το κιβωτίδιο αυτό, παρουσιάζει μονοτονία ως προς το περιεχόμενο των σκηνών, αφού δεν εκτυλίσσεται κάποιο συγκεκριμένο μυθολογικό γεγονός και απλά επαναλαμβάνονται παραστάσεις ερωτιδέων σε διάφορες στάσεις. Πολύ συχνά τέτοιου είδους κιβωτίδια που περιλαμβάνουν σκηνές μάχης, μουσική και χορό, θέματα πολύ αγαπητά και συχνά σε βυζαντινά μικροαντικείμενα, ανταλάσσονταν και χαρίζονταν ως αυτοκρατορικά δώρα6. Το κιβωτίδιο αυτό επιπλέον, παρουσιάζει σημαντικά στοιχεία από τεχνικής και κατασκευαστικής άποψης. Συγκεκριμένα, δίνει ένα απτό επιχείρημα που ενισχύει τον ισχυρισμό ότι η παραγωγή ελεφαντοστέινων πλακιδίων ήταν μαζική7 . Δηλαδή, οι χαράκτες κατασκεύαζαν μεγάλο αριθμό πλακιδίων κάθε φορά, τα οποία αργότερα προσαρμοζόταν για να γεμίσουν τα κενά διαφόρων 5
Παρόμοια σκηνή υπάρχει σε δυο άλλα κιβωτίδια, Goldscmidt and Weitzmann, 1930, vol. 1, XXVIa, XXVIIa.
6
Connor, “New Perspectives”, 1991, σελ. 109, εικ. 14 και 15.
7
12 κιβωτιδίων. Διακρίνουμε στο συγκεκριμένο κιβωτίδιο, απότομη διακοπή του μοτίβου με ρόδακες σε μετάλλια στη μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου, κάτι που υποδηλώνει ότι οι λωρίδες αυτές αρχικά χαράχτηκαν μεγαλύτερες και στη συνέχεια κόπηκαν για να προσαρμοστούν στις ανάγκες διαφόρων κιβωτιδίων. Α. Β.
13
Γ.
14 5. Χρονολόγηση: 11ος -12ος αιώνας. Διαστάσεις: 17,5 X 47,3 X 22,5 εκ. Προέλευση: Από τη συλλογή Carrand. Φλωρεντία, Museo Nazionale. Περιγραφή: Ανήκει στην ομάδα των κιβωτιδίων με πυραμιδοειδές κάλυμμα. Στη μπροστινή πλευρά (Β), υπάρχει μοντέρνα κλειδαριά, ενώ δεν είναι ορατά τα ίχνη της αρχικής κλειδαριάς του κιβωτιδίου. Οι διακοσμητικές ταινίες με ρόδακες σε μετάλλια στο κάλυμμα του κιβωτιδίου και ανάμεσα από τα ελεφαντοστέινα πλακίδια, εναλλάσσονται με κεφαλές σε μετάλλια. Το κιβωτίδιο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με μερικές μόνο ρωγμές σε κάποιες από τις διακοσμητικές λωρίδες. Για πρώτη φορά στο υλικό που εξετάζουμε συναντάμε στις μακριές πλευρές του πυραμιδόσχημου καλύμματος πλακίδια από ελεφαντοστό και διπλή σειρά μεταλλίων που περικλείουν ρόδακες να διαχωρίζουν τα δυο κεντρικά πλακίδια. Η διακοπή των ταινιών με ρόδακες στο σημείο αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κιβωτίδιο σε μεταγενέστερο χρόνο ‘μεταφέρθηκε’ σε νέο ξύλινο πυρήνα. Στα τέσσερα πλακίδια του καλύμματος (Α), διακρίνουμε δυο πολεμιστές με σπαθί και ασπίδα, έναν ιππέα και έναν κένταυρο που παίζει φλάουτο και φορά φρυγικό σκούφο, ενώ ένας σκύλος που γαβγίζει βρίσκεται καθισμένος στη ράχη του. Στη μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου, στο επάνω διάζωμα του καλύμματος, ο Ηρακλής παίζει τη λύρα στο πρώτο από αριστερά πλακίδιο και ακολουθούν δυο ερωτιδείς που χορεύουν και ένας τρίτος που πέφτει στο έδαφος γυρισμένος ανάποδα. Στα πλακίδια εκτός από αυτό με τη σκηνή του Ηρακλή, το φόντο συμπληρώνουν δέντρα. Στο κάτω διάζωμα της πλευράς, στο πρώτο πλακίδιο ο Απόλλων παίζει τη λύρα με το αριστερό χέρι, ενώ με το δεξί ανεμίζει ένα κομμάτι ύφασμα αντί για πένα. Στο δεύτερο και το τέταρτο πλακίδιο της πλευράς παριστάνονται δυο μαχητές λιονταριών που προέρχονται από το χριστιανικό τύπο: στο δεύτερο από αριστερά πλακίδιο αναγνωρίζεται ο Σαμψών με το αριστερό του πόδι να πατά επάνω στην πλάτη του λιονταριού και με το δεξί χέρι να τραβά το κεφάλι του. Στο άλλο πλακίδιο, ο Δαβίδ που του ορμά το λιοντάρι, ενώ εκείνος πιάνει με το δεξί του χέρι το κεφάλι του ζώου και με το αριστερό το στόμα του, σκηνές που περιγράφονται στο ψαλτήριο του Βασιλείου (cod. Marc. Grec. 17). Στο πλακίδιο που βρίσκεται ανάμεσα στα δυο, ο Ιησούς του Ναυή, σε όρθια στάση, κρατά μανδύα πάνω από το αριστερό του χέρι. Στο τελευταίο πλακίδιο της πλευράς μια νεαρή ανδρική μορφή, που είναι γυμνή και κρατά δόρυ, δεν ταυτίζεται με κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο. Η μορφή αυτή, επαναλαμβάνεται όπως θα δούμε παρακάτω, στο πλακίδιο του επάνω διαζώματος της δεξιάς στενής πλευράς (Δ). Εκεί έχει ταυτιστεί με τον Ιόλαο, το σύμμαχο του Ηρακλή, κάτι που ίσως υποδηλώνει ότι στην
15 πλευρά Β η μορφή στο τέταρτο από αριστερά πλακίδιο να ανήκει στον Ηρακλή που μάχεται το λιοντάρι της Νεμέας και όχι στον Δαβίδ όπως πιστεύουν οι Goldschmidt και Weitzmann, για να υπάρχει νοηματική σύνδεση των σκηνών στα πλακίδια. Στο επάνω διάζωμα της πίσω πλευράς, ένας Κένταυρος βρίσκεται καθισμένος με γυρισμένη την πλάτη και το κεφάλι προς τα πίσω, ακολουθεί ερωτιδέας που ιππεύει δελφίνι και δυο ακόμη ερωτιδείς εκ των οποίων ο ένας είναι καθισμένος σε φύλλο άκανθας και φυσά κέρας και ο άλλος, ιπτάμενος, κρατά στα χέρια του μια σφαίρα, ενώ τον κενό χώρο στο κάτω μέρος της σκηνής γεμίζει ένα φίδι. Στο κάτω διάζωμα της πλευράς, τα τέσσερα από τα πέντε ελεφαντοστέινα πλακίδια περιλαμβάνουν μορφές πολεμιστών με ανάλογη εξάρτυση, εκτός από το κεντρικό όπου παριστάνεται κένταυρος σε σκηνή μάχης που κρατά ασπίδα. Λεπτομέρεια στο πρώτο πλακίδιο από αριστερά ο φρυγικός σκούφος που φορά ο πολεμιστής. Οι ανδρικές μορφές που ρίχνουν δόρυ, ανάγονται σε μεσαιωνικά πρότυπα. Στις στενές πλευρές του κιβωτιδίου (Δ και Ε), περιλαμβάνονται κυρίως άθλοι του Ηρακλή εναντίον των κενταύρων. Πιο συγκεκριμένα, στο επάνω διάζωμα της πλευράς Δ, ο Ηρακλής μάχεται με κένταυρο, ενώ ο Ιόλαος κρατά το σκήπτρο υψωμένο. Πιο κάτω, ένας ερωτιδέας παίζει φλάουτο και ένας δεύτερος παίζει ένα είδος βιολιού καθισμένος σε φύλλο άκανθας (Viola da Camba), μουσικό όργανο του Μεσαίωνα. Στην πλευρά Ε, ο Ηρακλής κρατά το σκήπτρο στο δεξί χέρι και ξεκινά για τη μάχη με τον κένταυρο Νέσσο, ενώ δίπλα του βρίσκεται Σάτυρος που κρατιέται από δέντρο που κοσμεί το φόντο της σκηνής. Στην αριστερή πλευρά του πλακιδίου, κάτω χαμηλά επαναλαμβάνεται το μοτίβο ερωτιδέα μέσα σε καλάθι. Ακολουθεί στο κάτω διάζωμα της πλευράς, η μάχη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας και μια μορφή ιππέα στο πλακίδιο στα δεξιά. Στυλιστικά το κιβωτίδιο παρουσιάζει ομοιότητες με κιβωτίδιο από το Λονδίνο8, με το ανάγλυφο να είναι υψηλότερο εδώ. Αρκετά σχηματική είναι η απόδοση των μυών των μορφών, κάπως χοντροκομμένα τα σώματα, με έντονα αποδοσμένα τα χαρακτηριστικά των προσώπων. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κιβωτιδίου, αποτελούν οι επιγονατίδες στις μορφές πολεμιστών που μοιάζουν με κουμπιά, καθώς και τα ανεμίζοντα πτυχωτά υφάσματα. 8 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 36-37, αρ. 33.
16
Α.
Β.
Β1.
17 Γ1. Δ. Δ1. Ε. Ε1.
18 6. Χρονολόγηση: 12ος αιώνας. Διαστάσεις: 18,8 Χ 27 Χ 17,5 εκ. Προέλευση: Άγνωστη. Novgorod, Αγία Σοφία. Περιγραφή: Το κιβωτίδιο έχει διατηρηθεί σε άριστη κατάσταση. Τα μεταλλικά τμήματα στις ακμές του αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη καθώς και η μπαρόκ διακοσμητική πλάκα στη μπροστινή πλευρά όπου βρίσκεται και η κλειδαριά, πάνω στην οποία διακρίνεται το βασιλικό μονόγραμμα HERS σε συνδυασμό με στέμμα, που πιθανόν να έχει καλύψει ελεφαντοστέινο κιβωτίδιο που βρισκόταν σ’ αυτή τη θέση. Κατά τον 17ο αιώνα το κιβωτίδιο βρισκόταν υπό σουηδική κυριότητα. Στο κάλυμμα υπάρχει μεταλλική λαβή. Ανήκει στην ομάδα κιβωτιδίων με ρόδακες και όλες οι πλευρές του καλύμματος κοσμούνται με παραστάσεις που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό ελισσόμενων βλαστών. Το εσωτερικό του κιβωτιδίου λέγεται πως ήταν επενδεδυμένο με κόκκινο μετάξι9 . Στο κάλυμμα, υπάρχει παράσταση ερωτιδέα που παίζει με πάνθηρα και ένας δεύτερος ερωτιδέας που οδηγεί σκύλο. Στη μπροστινή πλευρά του καλύμματος καθώς και στις πλάγιες, παριστάνονται από δυο ερωτιδείς και δυο μαινάδες που χορεύουν και παίζουν μουσικά όργανα μέσα σε σχηματισμούς ελισσόμενων βλαστών. Ανάμεσα στις χορεύτριες βρίσκεται ερωτιδέας καθισμένος σε ακανθόφυλλο που κρατά κύμβαλα. Στα αριστερά του βρίσκεται ερωτιδέας με τα πόδια σταυρωμένα που παίζει φλάουτο. Στην πλευρά του καλύμματος Δ, παριστάνεται κένταυρος και δεξιά του ερωτιδέας που κρούει τύμπανο, μουσικό όργανο που δεν ήταν γνωστό στην αρχαιότητα. Στην πλευρά Ε του καλύμματος, παριστάνεται ερωτιδέας που παίζει λύρα, εμπνευσμένος μάλλον από απεικονίσεις του Ηρακλή με τη λύρα και στην πλευρά Γ παριστάνονται πολεμιστές στο πεδίο της μάχης. Στα δυο πλακίδια της μπροστινής πλευράς του κιβωτιδίου (Β), παριστάνονται πολεμιστές με ξίφος και ασπίδα, σε κίνηση, στο πεδίο μάχης. Στην πίσω πλευρά (Γ), στο κεντρικό πλακίδιο υπάρχει παράσταση της μάχης του Ηρακλή ενάντια στο λιοντάρι της Νεμέας. Ο ήρωας φέρει σκούφο και εμφανίζεται γυμνός. Στα δυο πλακίδια που πλαισιώνουν το κεντρικό, απεικονίζονται πολεμιστές με την ανάλογη εξάρτυση. Στη δεξιά στενή πλευρά (Δ), παριστάνονται αντιμέτωπες μορφές πολεμιστών όπως και στην αριστερή στενή πλευρά (Γ). Το κιβωτίδιο παρουσιάζει διαφοροποίηση στις διακοσμητικές λωρίδες από όσα συναντήσαμε έως τώρα. Ανάμεσα από τα πλακίδια των στενών πλευρών υπάρχει διακόσμηση αστραγάλων και ανάμεσα από τις μακριές πλευρές διακοσμητικές κλάδοι αμπέλου με σχηματοποιημένα άνθη. Στην κορυφή του καλύμματος, περιτρέχει το ελεφαντοστέινο πλακίδιο εξωτερικά πλαίσιο με διακόσμηση αστραγάλων και στο 9 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 41, αρ. 47.
19 εσωτερικό του πλαίσιο με διακόσμηση ανθεμίων. Καινοτόμο στοιχείο, αποτελεί και η διακόσμηση στις πλευρές του καλύμματος με ελισσόμενες κλάδους αμπέλου. Οι μορφές αποδίδονται με μεγάλα κεφάλια και οι πτυχώσεις των ενδυμάτων είναι πολύ έντονες. Τονισμένοι είναι οι μύες των σωμάτων των μορφών και ιδιαίτερα σχηματοποιημένες οι κόμες. Α. Β.
20
Γ.
Δ. Ε.
21 7. Χρονολόγηση: 12ος αιώνας. Διαστάσεις: 19 Χ 28,3 Χ 19. Προέλευση: Συλλογή Basilewski. Leningrang, Eremitage (Αρ. 59). Περιγραφή: Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με ελάχιστες ρωγμές σε διάφορα σημεία. Φαίνεται πως στις πλευρές του υπήρχαν επιχρυσωμένες χάλκινες λωρίδες, προσθήκες μεταγενέστερης εποχής. Η κλειδαριά είναι επίσης μεταγενέστερη παρέμβαση (Β). Στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ) όπου σήμερα υπάρχουν σπασίματα, μάλλον ήταν τοποθετημένες οι υποδοχές των κλείστρων. Η τεχνοτροπία του παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το κιβωτίδιο από το Novgorod (αρ. κατ. 6). Στο κάλυμμα του κιβωτιδίου παριστάνεται παιχνίδι ερωτιδέα με πάνθηρα, ένας ερωτιδέας που κρατά σκύλο και στο δεξί τμήμα της σκηνής το συχνό μοτίβο ερωτιδέα μέσα σε καλάθι. Στις κάθετες πλευρές του καλύμματος παριστάνονται πολεμιστές και μια νεαρή ανδρική μορφή πεσμένη στο έδαφος που κρατά αντικείμενο που μοιάζει με σκήπτρο και δέχεται επίθεση από λιοντάρι (Β). Ίσως πρόκειται για τη μάχη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας σε μια διαφορετική από το σύνηθες και ατυχή απεικόνιση όπου ο ήρωας παριστάνεται εμφανώς τρομαγμένος. Στην πλευρά του καλύμματος Γ παριστάνεται πολεμιστής με την τυπική εξάρτυση, κένταυρος που παίζει διπλό φλάουτο και ζογκλέρ που φέρει χιτώνα, μπότες και κρατά σπαθιά. Στην αριστερή στενή πλευρά του καλύμματος (Ε), δυο ερωτιδείς καθισμένοι σε ακανθόφυλλα, παίζουν μουσικά όργανα. Ο ένας χτυπά τα κύμβαλα και ο άλλος παίζει διπλό φλάουτο. Στη δεξιά στενή πλευρά Δ, παριστάνεται χορευτής αποδοσμένος με βάση ανατολικά πρότυπα και ο Ηρακλής που παίζει τη λύρα. Στη μπροστινή πλευρά (Β), το κεντρικό πλακίδιο που βρίσκεται κάτω από την κλειδαριά περιλαμβάνει αρχαϊκό μοτίβο σκύλου που δαγκώνει λαγό. Στα πλακίδια που πλαισιώνουν το κεντρικό, παριστάνονται γυμνοί πολεμιστές με τους χιτώνες τυλιγμένους γύρω από το λαιμό, να ανεμίζουν. Κρατούν και οι δυο ασπίδες με διακριτικό σήμα που μοιάζει με ρόδακα. Ο πολεμιστής του τελευταίου από δεξιά πλακιδίου μοιάζει με Σειληνό, τουλάχιστον όσον αφορά τη σωματική διάπλαση. Στην πίσω πλευρά (Γ), στο κεντρικό πλακίδιο παριστάνεται η μάχη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας με τον ίδιο τρόπο, όπως και στην κάθετη πλευρά (Β) του καλύμματος και ένα ακανθόφυλλο που γεμίζει το φόντο. Αριστερά και δεξιά απεικονίζονται πολεμιστές με ασπίδες και σπαθιά. Στην αριστερή στενή πλευρά (Ε), παριστάνεται ο Ηρακλής να παίζει τη λύρα και ένας κένταυρος με φρυγικό σκούφο που παίζει φλάουτο ενώ στη δεξιά στενή πλευρά, ο χορός δύο γυμνών Μαινάδων10 . 10 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 41-42, αρ. 48.
22 Όπως και στο κιβωτίδιο από το Novgorod (αρ. κατ. 6), έτσι και εδώ, ανάμεσα στις μακριές πλευρές του κιβωτιδίου υπάρχουν κλάδοι αμπέλου με σχηματοποιημένα άνθη και ανάμεσα στις στενές πλευρές διακοσμητικά τμήματα αστραγάλων. Το πλακίδιο του καλύμματος περιτρέχουν αντίστοιχα πλαίσια με διακόσμηση ανθεμίων και αστραγάλων. Οι μύες των σωμάτων αποδίδονται με έντονες εγχαράξεις και τα κεφάλια των μορφών είναι αρκετά μεγάλα αναλογικά με το υπόλοιπο σώμα. Α. Β.
23
Γ.
Δ. Ε.
24 Β. ΚΙΒΩΤΙΔΙΑ ΜΕ ΣΥΡΤΑΡΩΤΟ ΚΑΛΥΜΜΑ 8. Χρονολόγηση: 10ος-11ος αιώνας. Διαστάσεις: 11,2 Χ 40,5 Χ 16 εκ. Προέλευση: Αγοράστηκε από τον καθεδρικό ναό του Βερόλι το 1861 από τον John Webb.Victoria and Albert Museum, Λονδίνο, αρ. Ευρ. 286-1885.
Περιγραφή: Το κιβωτίδιο είναι διακοσμημένο με ελεφαντοστέινα πλακίδια που απεικονίζουν μυθολογικές σκηνές και η κατάσταση στην οποία βρίσκεται είναι καλή. Μια μόνο φιγούρα λείπει από το αριστερό πλακίδιο της πίσω πλευράς και τα άκρα κάποιων μορφών έχουν αλλοιωθεί. Στο συρόμενο κάλυμμά του απεικονίζεται η σκηνή της αρπαγής της Ευρώπης, η οποία βρίσκεται καθισμένη πάνω στον ταύρο με το ένδυμά της να ανεμίζει και συνοδεύεται από μορφές νεαρών που πετούν πέτρες, απεικόνιση που συναντάμε για πρώτη φορά στο επεισόδιο της αρπαγής11 . Σε πλακίδιο κιβωτιδίου που βρίσκεται στο μουσείο Victoria and Albert του Λονδίνου και περιλαμβάνει την ίδια παράσταση, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Εδώ οι νεαροί του κιβωτιδίου, αντικαθίστανται από ζευγάρι ερωτευμένων, που στο κιβωτίδιο Βερόλι βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του καλύμματος. Στους υπόλοιπες μορφές που πλαισιώνουν τη σκηνή της αρπαγής, αναγνωρίζουμε τον Ηρακλή με τη λύρα πλαισιωμένο από ερωτιδείς, κενταύρους και Μαινάδες που χορεύουν. Στο αριστερό πλακίδιο της μπροστινής πλευράς του κιβωτιδίου, δυο ερωτιδείς ορμούν σε νεαρή γυναίκα. Ο ένας φορά μάσκα και ο άλλος φαίνεται να τραβά το δεξί πόδι της μορφής. Η γυναικεία μορφή που ίσως είναι η Ελένη, στηρίζεται σε γυμνό νεαρό άνδρα που ταυτίζεται με τον Ιππόλυτο ή τον Κάστωρ που κρατά άλογο. Η σκηνή συνεχίζεται στα δεξιά, με ανδρική μορφή που κρατά το χαλινάρι φτερωτού αλόγου, πιθανώς του Πήγασου, μια γυναικεία μορφή δεξιά του αλόγου που συχνά αναγνωρίζεται ως Δήμητρα, Περσεφόνη, Εκάτη ή νύμφη Πειρήνη και έναν ερωτιδέα. Το πιθανότερο όλων είναι η σκηνή να αναφέρεται το μυθολογικό επεισόδιο όπου ο Πήγασος πίνει νερό από την πηγή της Πειρήνης και η γυναικεία μορφή στα δεξιά του αλόγου να είναι η νύμφη Πειρήνη. Το πλακίδιο στα δεξιά απεικονίζει τη σκηνή της θυσίας της Ιφιγένειας και μεταβάλλει το κωμικό στοιχείο που υπάρχει στην προηγούμενη σκηνή, σε 11
Goldschmidt and Weitzmann 1930, vol. 1 no. 23, On Byzantine Boxes, σελ. 39, όπου ο Cutler αναφέρει ότι όσον αφορά τους νεαρούς που πετούν πέτρες στη σκηνή της αρπαγής, ο Weitmann έχει εκφέρει την άποψη ότι πιθανόν προέρχονται από τον κώδικα του Ιωσήφ ενώ η Simon υποστηρίζει τη θεωρία ότι αναπαριστούν την επίθεση των τυφώνων στον ουρανό. Όποια άποψη και να είναι η σωστή, το σίγουρο είναι ότι η παρουσία τους προσδίδει το κωμικό στοιχείο στη σκηνή.
25 δραματικό. Η παρουσία των καθισμένων μορφών του Ασκληπιού και της Υγείας μας εκπλήσσει, αφού δεν σχετίζεται με τη μυθολογική σκηνή της θυσίας. Βέβαια εφόσον είμαστε σίγουροι ότι η σκηνή έχει διασωθεί ακέραια και δεν είναι αυτές οι δυο μορφές κάποια ατυχής ή μεταγενέστερη προσθήκη, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε το ενδεχόμενο η παρουσία των δυο αυτών μορφών να μην είναι τυχαία και να σχετίζεται ίσως με τη χρήση του κιβωτιδίου. Εκτός από το ρόλο των κιβωτιδίων ως κοσμηματοθήκες, θα μπορούσαν να χρησιμοποιούνται στο βυζαντινό κόσμο για τη φύλαξη φαρμάκων. Στο αριστερό πλακίδιο της πίσω πλευράς του κιβωτιδίου υπάρχουν απεικονίσεις ερωτιδέων και ζώων. Παριστάνεται ερωτιδέας που φιλά θηλυκό πάνθηρα στα αριστερά και ένας ακόμη ερωτιδέας που θηλάζει. Ακριβώς πάνω από τον πάνθηρα παρατηρούμε ότι λείπει απόσπασμα του πλακιδίου που πιθανότατα απεικόνιζε επίσης ερωτιδέα.. Πιο δεξιά, στο ίδιο πλακίδιο υπάρχει ερωτιδέας που έχει σκαρφαλώσει σε ελάφι και ακόμη ένας που προσπαθεί να περάσει χαλινάρι σε ελάφι, ενώ ένας τρίτος παρακολουθεί τη σκηνή σκαρφαλωμένος πάνω σε αετό. Στο πλακίδιο που βρίσκεται στο δεξί τμήμα της πίσω πλευράς, το καρνιβαλικό ή κωμικό στοιχείο προβάλλει ακόμη πιο έντονο, καθώς πίσω από ένα ζευγάρι που ερωτοτροπεί και ταυτίζεται είτε με τον Ιππόλυτο και τη Φαίδρα είτε με τον Άρη και την Αφροδίτη, εκτυλίσσεται η σκηνή της αρπαγής της Ευρώπης, ενώ πίσω ερωτιδείς παίζουν με άλογο και ένας από αυτούς αιωρείται χωμένος μέσα σε καλάθι, μοτίβο που συναντάμε και σε άλλα μικροαντικείμενα της μεσοβυζαντινής εποχής και αποτελεί κωμικό στοιχείο, όπως παραδείγματος χάριν στο γυάλινο βάζο από το θησαυρό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία που χρονολογείται το 10ο αιώνα12 και σε μωσαϊκά δάπεδα της Ύστερης Αρχαιότητας από τη Madeba της Ιορδανίας13 . Τέλος, στη δεξιά στενή πλευρά του κιβωτιδίου, υπάρχει παράσταση Νηρηίδας που ιππεύει θαλάσσιο άλογο, παραπέμποντας στη μορφή της Ευρώπης στη σκηνή της αρπαγής, που ιππεύει τον ταύρο και πιθανώς ερωτιδέα που μιμείται τον Τρίτωνα και παρατηρεί τη σκηνή καθισμένος σε ιερό του Ασκληπιού, ο οποίος ταυτίζεται λόγω του συμβόλου της θεότητας του, που είναι το φίδι. Στην αριστερή στενή πλευρά, ο Διόνυσος ιππεύει το άρμα του που σέρνουν λιοντάρια, ενώ επαναλαμβάνεται το μοτίβο του ερωτιδέα σε καλάθι. Η χάραξη του κιβωτιδίου Βερόλι είναι πολύ υψηλής ποιότητας και μοναδικής τεχνικής. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά το κάλυμμα του κιβωτιδίου, θα συμπεράνουμε ότι οι κεφαλές των μορφών παραπέμπουν σε κωμικές προτομές που συναντάμε σε αρχαϊκά νομίσματα. Συνολικά, το στυλ και η διακόσμηση του κιβωτιδίου προδίδουν σύνδεση με την ύστερη αρχαιότητα και μας δίνουν σημαντικά στοιχεία για την παραγωγή του κιβωτιδίου και των ελεφαντοστέινων πλακιδίων γενικότερα. Ίσως τα πλακίδια να προέρχονται από συναρμοσμένα τμήματα που χρονολογούνται στην ύστερη αρχαιότητα. 12 Glory of Byzantium, 1997, σελ. 221-222. 13 Piccirillo 1993, εικ. 3 και 6.
26 Α. Β. Γ.
27
Δ.
28 9. Χρονολόγηση: 11ος αιώνας. Διαστάσεις: 12,1 Χ 44,3 Χ 17,7 εκ. Προέλευση: Βρέθηκε στην εκκλησία της Αγίας Γερτρούδης, όπου η χρήση του ήταν λειψανοθήκη. Cividale, Αρχαιολογικό Μουσείο. Περιγραφή: Το κιβωτίδιο αυτό ανήκει στην ομάδα των κιβωτιδίων με συρταρωτό κάλυμμα. Έχει υποστεί αρκετά μεγάλη φθορά, εφόσον εκτός των δυο εικονιστικών πλακιδίων της πίσω πλευράς (Γ), τα οποία έχουν χαθεί, δεν έχει διασωθεί ούτε η κλειδαριά της δεξιάς στενής πλευράς (Δ), ούτε το κλείστρο του καλύμματος. Επιπλέον, παρουσιάζονται σπασίματα και ρωγμές σχεδόν σε όλες τις πλευρές και συγκεκριμένα στις γωνίες, καθώς επίσης και σε κάποια άλλα μεμονωμένα τμήματα της διακόσμησης14 . Στα δυο πρώτα πλακίδια του συρταρωτού καλύμματος του κιβωτιδίου, διακρίνουμε τρεις καθισμένους φιλόσοφους, δυο εκ των οποίων στηρίζουν το κεφάλι με το χέρι. Ο ένας από τους τρείς φέρει μακρύ ένδυμα, ενώ ακόμη ένας βρίσκεται σε στοχασμό σε όρθια θέση με κλίση προς τα εμπρός. Στο πρώτο πλακίδιο και ανάμεσα στις μορφές των φιλοσόφων, υπάρχει αντικείμενο με τρία πόδια, από το οποίο ξεπροβάλλει ένα φίδι. Από τις μορφές που περιγράψαμε, σε αυτή του φιλοσόφου που βρίσκεται σε στοχασμό θα έπρεπε να είναι ορατό το πόδι και όχι μόνο το επάνω μέρος του σώματος, κάτι που μάλλον οφείλεται σε λανθασμένη εκτέλεση του χαράκτη. Το δεξί χέρι της μορφής είναι τεντωμένο σαν να πρόκειται να ταΐσει το φίδι. Ίσως ο χαράκτης σε αυτό το σημείο επεδίωξε να αναπαραστήσει τις κακότεχνες ομάδες δυο Υγειών που ταΐζουν φίδια, ένα παλιό μοντέλο που παραμένει ασαφές και εντοπίζεται και σε άλλες παραστάσεις. Στα επόμενα δυο πλακίδια του καλύμματος, παριστάνονται μια έφιππη, ανδρική μορφή, νεαρής ηλικίας που κρατά και παίζει φλάουτο και μια ακόμη μορφή που χορεύει με πέπλο τυλιγμένο γύρω από τα χέρια και τους ώμους. Όσον αφορά την παρουσία της μορφής που παίζει φλάουτο, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι εφόσον το συγκεκριμένο μουσικό όργανο ήταν άγνωστο στην αρχαιότητα, χρησιμοποιείται εδώ από τον χαράκτη ως παρέμβαση, βασισμένη στον μεσαιωνικό κύκλο ιδεών. Το πρώτο πλακίδιο της μπροστινής πλευράς (Β), δείχνει μια εκπροσώπηση μήνα, του Φεβρουαρίου, με ανδρική μορφή που κάθεται οκλαδόν και ζεσταίνεται στη φωτιά. Το κεντρικό πλακίδιο περιλαμβάνει Μαινάδα που χορεύει χτυπώντας τα κύμβαλα και στα πλακίδια που ακολουθούν βλέπουμε έναν γενειοφόρο κένταυρο που κρατά παγώνι και δυο άθλους του Ηρακλή: τη μάχη ενάντια στο λιοντάρι της Νεμέας, όπου ο ήρωας επιδεικνύει το δέρμα του λιονταριού στο κεφάλι του και τη μάχη με το γίγαντα Αντία, όπου ο ήρωας σε θέση προφίλ και καθιστή στάση, σηκώνει ψηλά το γίγαντα, πιάνοντάς 14 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 34, αρ. 27.
29 τον από τον αριστερό μηρό. Στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ), παριστάνεται αρχικά κένταυρος που έχει πιάσει από το πόδι Λαπίθα. Προσθήκη του χαράκτη που δεν ταιριάζει με τη σκηνή, είναι οι δάδες που κρατά στα δυο του χέρια. Στο κεντρικό πλακίδιο ο χαράκτης έχει τοποθετήσει τον ένθρονο Ιησού του Ναυή και στο τρίτο και τελευταίο πλακίδιο τον Τριπτόλεμο. Δυο εικονιστικά πλακίδια της πλευράς δεν σώζονται. Στην αριστερή στενή πλευρά του κιβωτιδίου (Ε), παριστάνονται Μαινάδες που χορεύουν φορώντας κοντά ενδύματα, εκ των οποίων η αριστερή κρατά στεφάνι στο αριστερό της χέρι και πέπλο που κυματίζει στο δεξί ενώ η Μαινάδα στο δεξί πλακίδιο κρατά κύμβαλα. Στη δεξιά στενή πλευρά (Δ), υπάρχουν δυο μορφές πολεμιστών, από τους οποίους αυτός που βρίσκεται στα δεξιά φορά κράνος και περικνημίδες και κρατά στο αριστερό υψωμένο του χέρι σπαθί, ενώ στο δεξί φέρει ασπίδα. Ο άλλος πολεμιστής είναι γυμνός, με υψωμένο το δεξί του χέρι με το οποίο κρατά σπαθί, ενώ περιστρέφει το αριστερό μέσα στο ένδυμά του, σαν να προσπαθεί να αποκρούσει κάτι. Στο συρταρωτό κάλυμμα του κιβωτιδίου, τα μετάλλια με ρόδακες εναλλάσσονται με μετάλλια που περικλείουν προτομές, ενώ στις υπόλοιπες πλευρές του κιβωτιδίου οι διακοσμητικές ταινίες περιλαμβάνουν κατά το σύνηθες μετάλλια με ρόδακες. Η τεχνοτροπία του κιβωτιδίου παρουσιάζει αρκετά κοινά στοιχεία με το κιβωτίδιο Βερόλι (αρ. κατ. 8). Το γυμνό στην απόδοση των μορφών δεν κυριαρχεί σ’ αυτό το κιβωτίδιο, ενώ οι μύες αποδίδονται με τη χρήση ευρείων εγκοπών. Τα ενδύματα μοιάζουν άκαμπτα στα περισσότερα από τα πλακίδια των πλευρών του κιβωτιδίου, εκτός από εκείνα της πλευράς Ε, όπου παρατηρούμε μια πλαστικότητα που θα μπορούσε να μιμηθεί ως ένα βαθμό και εκείνη των μορφών του κιβωτιδίου Βερόλι. Α.
30 Β. Γ. Γ1. Δ. Ε.
31 10. Χρονολόγηση: 11ος αιώνας. Διαστάσεις: 13 Χ 30,4 Χ 16,8 εκ. Προέλευση: Ως το 1592 είχε τη χρήση λειψανοθήκης στον καθεδρικό ναό του Πιράνο στην Ιστρία. Το 1884 δωρίστηκε από το Domkopitel στη Βιέννη. Παραδίδεται κατά τον τελευταίο πόλεμο στην Ιταλία, πιθανώς πίσω στο Πιράνο. Βιέννη, Kunsthistorisches Museum (S. 14. Vitr. 21, Nr. 4.).
Περιγραφή: Το κιβωτίδιο δεν σώζεται σε καλή κατάσταση, αφού η φθορά που έχει υποστεί είναι αρκετά μεγάλη. Στην πίσω πλευρά απουσιάζει ολόκληρο ελεφαντοστέινο πλακίδιο, ενώ στη μπροστινή πλευρά καθώς και στο συρταρωτό κάλυμμα, υπάρχουν αρκετές ρωγμές. Στη δεξιά στενή πλευρά του κιβωτιδίου, διακρίνουμε ίχνη προϋπάρχουσας κλειδαριάς, ενώ διαπιστώνονται και ίχνη επιχρύσωσης15 . Στο πλακίδιο του καλύμματος του κιβωτιδίου, ξεκινώντας από αριστερά προς τα δεξιά, ένας ερωτιδέας παίζει με πάνθηρα και πάνω από τον πάνθηρα διακρίνουμε μια κατεστραμμένη μορφή ερωτιδέα που μάλλον προσπαθούσε να σκαρφαλώσει στην πλάτη του ζώου. Δεξιά του πάνθηρα βρίσκεται κυνηγός, του οποίου η μορφή είναι διπλάσιας σχεδόν κλίμακας από αυτές των μορφών των ερωτιδέων. Φορά φρυγικό σκούφο, φέρει υπαινιγμό υποδημάτων και κρατά με το αριστερό του χέρι το κεφάλι σκύλου που αιωρείται στη σκηνή. Στην επάνω αριστερή γωνία του πλακιδίου παριστάνεται σκύλος να πίνει από δοχείο, σκηνή που επαναλαμβάνεται σε πλακίδιο κιβωτιδίου από τη συλλογή Martin Le Roy στο Παρίσι16 . Στη δεξιά πλευρά του πλακιδίου, ερωτιδέας προσπαθεί να βάλει ηνία σε ελάφι, ενώ ακόμη ένας προσπαθεί να σκαρφαλώσει στη ράχη του ζώου. Στη μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου (Β), παριστάνεται ο Ηρακλής να παίζει λύρα δεξιά, δυο ερωτιδείς εκ των οποίων ο ένας παίζει φλάουτο και ο άλλος τη σύρινξ και δυο Μαινάδες που χορεύουν, η μια γυμνή με πέπλο και κρόταλα και η άλλη με μακρύ ένδυμα και δάδα. Επιπλέον παριστάνεται σκηνή με κενταύρους, όπου η Λαπίθα που απεικονίζεται κρατά δάδα όπως και η προαναφερθείσα Μαινάδα. Το σώμα του Λαπίθου της παράστασης είναι ημιτελές. Στην δεξιά στενή πλευρά (Γ), παριστάνεται νηρηίδα με Ιππόκαμπο και κένταυρος με ερωτιδέα στον ώμο που χτυπά τα κύμβαλα. Στην αριστερή στενή πλευρά του κιβωτιδίου (Δ), εμφανίζεται η Σελήνη, που φέρει μακρύ ένδυμα με πτυχώσεις, κρατά δάδα με το αριστερό χέρι και έχει υψωμένο το δεξί. Δίπλα της, παριστάνεται η μορφή του γυμνού Βελλερεφόντη με τη συνοδεία του Πήγασου, του φτερωτού του αλόγου. Στη 15 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 34, αρ. 27. 16
32 δεξιά πλευρά αυτού του πλακιδίου ο χαράκτης έχει τοποθετήσει έναν αμφορέα. Το πλάσιμο των μορφών είναι κάπως αδέξιο, η απόδοση των μυών σχηματική και οι πτυχώσεις των ενδυμάτων σκληρές. Το ανάγλυφο είναι αρκετά επίπεδο. Τα ζώα που περιλαμβάνονται σε κάποιες πλευρές του κιβωτιδίου έχουν αποδοθεί σε αρκετά μεγάλη κλίμακα συγκριτικά με τις υπόλοιπες μορφές των σκηνών του κιβωτιδίου. Α. Β.
33
Γ.
Δ.
34 11. Χρονολόγηση: 11ος αιώνας. Διαστάσεις: 12 Χ 40 Χ 17 εκ. Προέλευση: Άγνωστη. Arezzo, Museo Civico. Περιγραφή: Το κιβωτίδιο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με λίγες μόνο ρωγμές σε κάποια τμήματα ταινιών με ρόδακες. Η αρχική κλειδαριά δεν σώζεται και το λουκέτο της δεξιάς στενής πλευράς (Δ) είναι σίγουρα μεταγενέστερη προσθήκη όπως και οι άκρες στις πολλαπλές μεταλλικές ζώνες. Ανήκει στην ομάδα των κιβωτιδίων με συρταρωτό κάλυμμα και όπως στα περισσότερα από τα κιβωτίδια που ήδη αναλύσαμε έτσι και εδώ όλες του οι πλευρές είναι διακοσμημένες με ταινίες με ρόδακες σε μετάλλια17 . Στα τέσσερα ελεφαντοστέινα πλακίδια του καλύμματος παριστάνονται ιππείς. Ο πρώτος κρατά με το δεξί υψωμένο χέρι σπαθί ενώ με το άλλο φυσά κέρας και είναι ντυμένος με χιτώνα και πανοπλία. Ο δεύτερος κρατά λόγχη και βρίσκεται σε πιο ήρεμη στάση και ο τρίτος κρατά σπαθί με το αριστερό χέρι, χτυπά το σώμα πολεμιστή που βρίσκεται ξαπλωμένος στο έδαφος και αγγίζει τα πόδια του με το δεξί χέρι. Η τελευταία μορφή, κρατά σπαθί, φορά κλιμακωτή πανοπλία και ιππεύει άλογο, κοιτώντας τριγύρω φοβισμένα. Ο τρόπος απόδοσης των ιππέων υποδηλώνει ότι έχουν πολύ πρώιμες ρίζες. Στη μπροστινή πλευρά του κιβωτιδίου (Β), στο δεύτερο πλακίδιο από αριστερά, παριστάνεται η μάχη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας. Στο πρώτο και το τελευταίο πλακίδιο της πλευράς, παριστάνεται μια ανδρική μορφή καθισμένη, που με το αριστερό χέρι στηρίζει το κεφάλι. Το πλάσιμο της μορφής παρουσιάζει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τους φιλοσόφους του καλύμματος του κιβωτιδίου από το Cividale (αρ. κατ. 9) με μικρές μόνο αποκλίσεις στη στάση του σώματος και σε κάποιες λεπτομέρειες του φόντου, όπως στη σχηματοποίηση του βάθρου. Στο πρώτο από αριστερά πλακίδιο οι πέτρες του βάθρου ξεχωρίζουν χάρη στις εγκοπές με τη χρήση των οποίων αποδίδονται, ενώ στο τελευταίο πλακίδιο, μέσω της απλής χάραξης. Η μορφή αυτή είναι πιθανώς ο πενθών Ηρακλής του Λυσίππου, που κάθεται σε πετρώδη σχηματισμό αντί για γούνα ζώου. Στην πλευρά (Γ), παριστάνονται μορφές πολεμιστών, σε διάφορες συνηθισμένες στάσεις που κρατούν ασπίδες και κράνη. Στην αριστερή στενή πλευρά (Ε), επαναλαμβάνεται η μάχη του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας, μόνο που αυτή τη φορά παρουσιάζεται στη σκηνή και ο φίλος και σύμμαχος του Ηρακλή, Ιόλαος, ο οποίος κρατά το σκήπτρο κατά τη διάρκεια του αγώνα. Η αντίθετη στενή πλευρά (Δ), περιλαμβάνει σκηνή με λέοντα που καταβάλλει ταύρο και γρύπα που δαγκώνει την ουρά του λέοντα. 17 Goldschmidt-Weitzmann 1979, τ. 1, σελ. 35, αρ. 29.
35 Στυλιστικά το κιβωτίδιο παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το κιβωτίδιο με αρ. κατ. 10, στο πλάσιμο των μορφών που μπορεί να χαρακτηριστεί κάπως χοντροκομμένο και αδέξιο. Όσον αφορά συγκεκριμένες λεπτομέρειες, τα ενδύματα αποδίδονται με άκαμπτο τρόπο και οι πτυχώσεις με απλή χάραξη. Επιπλέον, στην πίσω πλευρά του κιβωτιδίου (Γ) παρατηρείται περισσότερη χάρη και κίνηση. Η απόδοση των μυών των μορφών είναι σχεδόν ανύπαρκτη, εκτός από το σώμα του Ηρακλή, στην πλευρά (Ε), όπου οι μύες είναι ιδιαίτερα τονισμένοι. Α. Β.
36
Γ.
Δ.
