Principais elementos da Gramática Latina
1) O alfabeto latino contém as mesmas letras usadas no português. No séc. 1º a.C. fo-ram acrescentadas as letras "y" e "z" para a transcrição de certas palavras de origem grega. A letra "u" pode ser vogal ou consoante, confundindo-se com o "v". Neste método, sempre que ela for consoante, escreveremos com "v", que deve ser pronunciado como o "v" português. Também a letra "i" pode ser vogal ou consoante. Algumas transcrições trazem um "j" quando para distinguir a consoante da vogal (Jesus). Mas como ambas têm a mesma pronúncia, vamos usar apenas o "i" (Iesus). O emprego do "k" é raríssimo, podendo sempre ser substituído por "c".
2) Não se usam acentos gráficos no latim, para indicar sílaba tônica. Mas às vezes são utilizados para evitar equívocos. Aqui serão utilizados apenas nos casos que normalmente ge-ram dúvida, entre paroxítonas e proparoxítonas. Não há palavras oxítonas em latim (amor = "ámor"). Os dicionários latinos usam o sinal ˘ (macron) sobre uma sílaba para indicar se ela é longa ou ˉ (braquia) para indicar se é breve. A palavra com mais de duas sílabas será paroxí-tona se a penúltima for longa (amabāmus = amabámus), e proparoxíparoxí-tona se ela for breve (Oceănus = océanus).
3) Quanto à pronúncia, descartaremos a "Tradicional" e a "Reconstituída", adotando a
ROMANA (oficial na liturgia católica), que se difere do português nestes casos:
a) O "ci" e o "ce" devem ser pronunciados como "tchi" e "tche" (Cicero = "tchítchero"); b) O "gi" e o "ge" devem ser pronunciados "dji" e "dje" (gestus = "djéstus" e gigantes = "djigántes");
c) O "gn" tem o mesmo som do nosso "nh" (agnus = "ánhus");
d) As consoantes duplas prolongam a vogal anterior, e devem ser bem pronunciadas (stella = "stel-la");
e) Todas as letras devem ser bem pronunciadas, especialmente o "m" final: præmium = prémiumª (como se houvesse um "a" no final, não pronunciado);
f ) O "t" e o "d" diante do "i" não devem ser pronunciados "tchi" e "dji", mas sim "ti" e "di", como no italiano ou no espanhol; o mesmo vale para o "t" no final de palavras.
g) O "ch" soa sempre como "k" (brachium = "brákiumª"); h) O "ph" soa como "f" (philosophus = "filósofus");
i) O "sc" diante de "e" e de "i" soa como "ch" (descendit = "dechéndit");
j) A sílaba "ti" soa como "tsi" quando seguida de vogal (patientia = patsiéntsia), exceto se estiver no início de palavra ou se for precedida por "s", "x" ou "t" (tiaras, ostium, mixtio, Bru-ttium);
k) O "x" soa como "gz" entre "e" e outra vogal (examen = "egzámen"), e soa como "kç" nos outros casos (uxor = úkçor, excelsus = ekç / tchélsus);
l) Depois de "q" o "u" é sempre pronunciado (aquila = áqüila); m) O "z" soa como "dz" (zelus = dzélus).
4) Não existem artigos em latim.
5) Além do masculino e do feminino, existe o gênero NEUTRO.
6) Em latim, cada palavra tem uma terminação (DESINÊNCIA) específica, segundo a função [sintática] desempenhada na frase.
Os CASOS (funções sintáticas) são seis:
NOMINATIVO SUJEITO (termo da oração sobre o qual se diz algo): Deus é fiel.
PREDICATIVO DO SUJEITO (o nome que acompanha o verbo de ligação): Deus é fiel. GENITIVO ADJUNTO RESTRITIVO (indica posse ou qualidade): Os livros de João são novos; ele
é um homem de cultura.
DATIVO OBJETO INDIRETO (completa o verbo, usando preposição no português): Deus dá a graça ao homem; deu um presente para o pai.
COMPLEMENTO NOMINAL (completa o sentido de um nome): Tenho necessidade de Deus; a fundação da cidade foi solene; a resposta ao professor foi brilhante.
ACUSATIVO OBJETO DIRETO (completa o verbo, sem preposição): Deus dá a graça ao homem. VOCATIVO VOCATIVO (chama ou exclama o sujeito): Ó Deus, ajudai-me! ; Tu és belo, ó sol. ABLATIVO AGENTE DA PASSIVA (realiza a ação expressa por um verbo passivo): Os homens
são ajudados por Deus. (Preposições "a" ou "ab" para pessoas.)
ADJUNTO ADVERBIAL (modifica o sentido do verbo). Utilizam as seguintes preposi-ções [seguidas ou não de artigos]: por = per; com = cum; de = de, ab, ex; em = in (esta última somente quando indicar estabilidade num local; se indicar mudança de local será do caso ACUSATIVO).
Os Adjuntos Adverbiais mais comuns são os de:
* COMPANHIA (com quê/quem?): Eu passeio com Antônio (Ego cum Antonio ambu-lo); os piratas vivem com as feras (Piratæ cum feris vivunt); o exército partiu com todas as bagagens (Exercitus abiit cum omnibus impedimentis).
* MEIO (por meio de quê/quem?): Escrevo com a caneta (scribo calamo); pela con-córdia salvaremos a pátira (concordia patriam servabimus). O ablativo sem prepo-sição, como neste caso, chama-se "ablativo simples".
* MODO (como? de que modo?): Os veteranos defendem a república com cuidado (Veterani patriam cum cura defendunt); os meninos brincavam com grande alegria (pueri ludunt cum magno gaudio).
* CAUSA (por quê? por causa de quê?): Os meninos descuidam os deveres por pre-guiça (pueri officia déserunt pigritia); rimos por causa de vossa avareza (ridémus avaritia vestra). Aqui mais um caso de "ablativo simples" (sem preposição). Entre-tanto, pode-se usar as preposições ob ou propter e, neste caso, teremos um ACUSA-TIVO: Pueri officia déserunt ob prigitiam ou propter pigritiam; ridémus ob
avariti-am vestravariti-am ou propter avaritiavariti-am vestravariti-am.
* TEMPO (quando?): No ano que vem estarei aqui (Venturo anno hic ero); Júlio che-gará no sétimo dia (Iulius die septimo preveniet). Também aqui temos o ablativo simples. NOTA: Os Adjuntos Adverbiais de Tempo que respondem à pergunta "por quanto tempo?" pertencem ao acusativo [simples ou com a preposição per]: Lutei por quatro horas ([per] quattuor horas pugnavi); Rômulo reinou por muitos anos (Romulus [per] multos annos regnavit).
* LUGAR (onde? donde?): Estamos na aula (Sumus in schola); Cícero combateu na Ásia (Cicero in Asia pugnavit). NOTA: Os Adjuntos Adverbiais de Lugar que res-pondem às perguntas "por onde?" e "para onde?" pertencem ao acusativo, usados respectivamente com as preposições per e in: O aluno entra na aula (Discipulus in scholam intrat); César foi para a Espanha (Cæsar in Hispaniam contendit); a frota chegou ao porto (classis in portum venit); o cordeiro foi ao rio (ad rivum agnus venit).
PREPOSIÇÕES
Todas as preposições latinas regem ACUSATIVO ou ABLATIVO. Isto significa que as
palavras que vierem depois de uma preposição deverão declinar-se ou no caso
acusati-vo ou no ablatiacusati-vo, conforme a regência abaixo:
ACUSATIVO
ABLATIVO
ANTE APUD AD ADVERSUS CIRCA CÍRCITER CIRCUM CITRA CIS CONTRA ERGA EXTRA INFRA INTER INTRA IUXTA OB PENES PONE POST PRAETER PROPE PER SECUNDUM SUPRA VERSUS ULTRA TRANS perante perto de a, para contra cerca de cerca de ao redor de aquém de aquém de contra para com fora de abaixo de entre entre junto de por causa de em poder de atrás de depois de além de perto de através de conforme em cima de em direção a além de além de A[B] ABSQUE CORAM DE PALAM CLAM CUM E[X] SINE TENUS PRO PRAE de, por sem na presença de de diante de às escondidas com de sem atéem favor de, diante de, conforme por causa de
MISTAS
IN SUB SUBTER SUPERem (ACUS. se indica desloca-mento: para onde? por onde? ; ABLAT. se indica estabilida-de: onde?)
sob, debaixo de (ACUS. se in-dica deslocamento: para onde? por onde? ; ABLAT. se indi-ca estabilidade: onde?) sob, debaixo de (ACUS. na prosa; ACUS. ou ABLAT. na poesia); sobre (ACUS. quando sinônimo de a respeito de; ABLAT. nos outros casos)
ADJETIVOS/PRONOMES POSSESSIVOS
meus, mea, meum
meu, minha
tuus, tua, tuum
teu, tua (de você)
suus, sua, suum
seu, sua (dele, dela)
noster, nostra, nostrum
nosso, nossa
TABELA DAS DECLINAÇÕES
Existem, em latim, CINCO DECLINAÇÕES (grupos de substantivos).
O caso GENITIVO SINGULAR da palavra indica a que declinação ela
per-tence.
Por isso, os dicionários latinos trazem a desinência (terminação) do genitivo
singular após cada substantivo. Exemplos: rosa = rosa, æ
[1ª declinação]
;
me-nino = puer, i
[2ª declinação]
; cônsul = consul, is
[3ª declinação]
; exército =
exercitus, us
[4ª declinação]
; dia = dies, ei
[5ª declinação]
PRIMEIRA (ae)
SEGUNDA (i)
NOM
a æ
er i
us i
um a
GEN
æ arum
i orum
i orum
i
oru
m
DAT
æ is
o is
o is
o is
ACUS
am as
um os
um os
um a
VOC
a æ
er i
e i
um a
ABL
a is
o is
o is
o is
TERCEIRA (is)
NOM ex/ux/bs/o/er/is/as es
ar/e/al ia
? a
GEN
is um/ium
is ium is um
DAT
i ibus
i ibus
i ibus
ACUS
em es
ar/e/al ia
? a
VOC
ex/ux/bs/o/er/is/as es
ar/e/al ia
? a
ABL
e ibus
i ibus e ibus
QUARTA (us)
QUINTA (ei)
NOM
us us
u ua
es es
GEN
us uum
us uum
ei erum
DAT
ui ibus
u ibus
ei ebus
ACUS
um us
u ua
em es
VOC
us us
u ua
es es
PRONOME PESSOAL
1ª Pess. Sing. 2ª Pess. Sing. 1ª Pess. Plural 2ª Pess. Plural 3ª Pessoa
NOM
ego (eu)
tu (você, tu)
nos (nós)
vos (vocês, vós) —
GEN
mei
tui
nostri /
nos-trum
vestri / vestrum sui
DAT
mihi
tibi
nobis
vobis
sibi
AC
me
te
nos
vos
se
VOC
—
tu
—
vos
—
ABL
me
te
nobis
vobis
se
Em substituição dos pronomes "Ele, Ela, Eles, Elas"
(inexistentes em latim) usam-se os demonstrativos:
SINGULAR
PLURAL
masc.
fem.
neutro
masc.
fem.
neutro
NOM
is
ea
id
ei
eae
ea
GEN
eius
eius
eius
eorum
earum
eorum
DAT
ei
ei
ei
eis / iis
eis / iis
eis / iis
AC
eum
eam
id
eos
eas
ea
VOC
—
—
—
—
—
—
ABL
eo
ea
eo
eis / iis
eis / iis
eis / iis
PRONOME INTERROGATIVO
QUEM?
SINGULAR
PLURAL
masculino
feminino
neutro
masculino
feminino
neutro
NOM.
quis
quis
quid
qui
quæ
quæ
GEN.
cuius
cuius
cuius
quorum
quarum
quorum
DAT.
cui
cui
cui
quibus
quibus
quibus
AC.
quem
quam
quid
quos
quas
quæ
VOC.
—
—
—
—
—
—
ABL.
quo
qua
quo
quibus
quibus
quibus
OBS.: Quando usado com a preposição CUM, o pronome vem antes:
— Quocum laborare debeo? (Com quem devo trabalhar?)
DEMONSTRATIVOS
este esta isto estes estas estes/estas
masculino feminino neutro masculino feminino neutro
NOM. hic haec hoc hi hae haec
GEN. — huius — horum harum horum
DAT. — huic — — his —
AC. hunc hanc hoc hos has haec
ABL. hoc hac hoc — his —
esse essa isso esses essas esses/essas
masculino feminino neutro masculino feminino neutro
NOM. iste ista istud isti istae ista
GEN. — istius — istorum istarum istorum
DAT. — isti — — istis —
AC. istum istam istud istos istas ista
ABL. isto ista isto — istis —
aquele aquela aquilo aqueles aquelas aquele(a)
masculino feminino neutro masculino feminino neutro
NOM. ille illa illud illi illae illa
GEN. — illius — illorum illarum illorum
DAT. — illi — — illis —
AC. illum illam illud illos illas illa
ABL. illo illa illo — illis —
o próprio a própria o/a própr. os próprios as próprias os/as próp.
masculino feminino neutro masculino feminino neutro
NOM. ipse idem ipsa eadem ipsum idem ipsi idem ipsae eadem ipsa eadem GEN. — ipsius eiusdem — ipsorum eorundem ipsarum earundem ipsorum eorundem DAT. — ipsi eidem — — ipsis eisdem/iisdem — AC. ipsum eundem ipsam eandem ipsum idem ipsos eosdem ipsas easdem ipsa eadem ABL. ipso eodem ipsa eadem ipso eodem — ipsis eisdem —
o mesmo a mesma o/a
mes-mo/a os mesmos as mesmas
os/as mesm.
SINGULAR PLURAL
masculino feminino neutro masculino feminino neutro
NOM. is ea id ei / ii eae ea
GEN. — eius — eorum earum eorum
DAT. — ei — — eis —
AC. eum eam id eos eas ea