Επαναστατικά και απελευθερωτικά κινήματα.pdf

ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α Τ ΙΚ Α ΚΑ Ι Α Π Ε Λ Ε Υ Θ Ε ΡΩ Τ ΙΚ Α

ISBN: 960-7058-64-X

© Εχόόοεις του Εικοστού Πρώτου, 1997 I. Νικολόπουλος & Σία Ε.Ε. Μαυρομιχάλη 15, 106 79, Αθήνα τηλ.: 3639336 - Fax: 3638489

Βασίλης Ραφαηλίδης

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ

ΚΑΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΑ

ΚΙΝΗΜΑΤΑ

I

Τ

ΑΠΟΣΤΑΛΙΝΟΠΟΙΗΣΗ: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ή ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ; 1. Από τον Στάλιν στον Χρουστσιώφ Ενώ ο πόλεμος της Κορέας συνεχίζεται, ο Στάλιν πεθαίνει στις 5 Μαρτίου 1953. Ο κόσμος παγώνει σ’ Ανατολή και Δύση. Κανείς δεν είναι σε θέση να πει τι ακριβώς θα προκύψει στην ΕΣ ΣΔ μετά το θάνατό του. Και κανείς δεν μπορεί να υποθέσει τις πρώτες μετά το θάνατό του μέρες πως διάδοχός του θα είναι ο Χρου­ στσιώφ (ή Χρουστσώφ, ή Κρούτσεφ), παρόλο που ανήκει στο διευθυντήριο που αναλαμβάνει τα ηνία αμέσως μετά το θάνατο του Πατερούλη. Το εν λόγω προσωρινό διευθυντήριο αποτελείται από τον πρωθυπουργό Γκεόργκι Μαλένκωφ, τον πιο ισχυρό της παρέας, τον Λαυρέντι Μπέρια, αρχηγό της μυστικής αστυνομίας, τον Βιάτσεσλαβ Μολότωφ, Υπουργό των Εξωτερικών, τον Νικολάι Μπουλγκάνιν, Υπουργό Αμυνας και τον Νικήτα Χρουστσιώφ. Που γίνεται ξαφνικά ο αρχαιότερος γραμματέας του κόμματος μετά τη μετακίνηση του Μαλένκωφ στην προεδρία της κυβέρ­ νησης. Σαν αρχαιότερος στο Πολιτικό Γραφείο, ο Χρουστσιώφ προεδρεύει τώρα στη χηρεύουσα θέση του Στάλιν, την οποία για σύντομο χρονικό διάστημα κατέχει ο Μαλένκωφ παράλληλα με την πρωθυπουργία. Στην αρχή όλα δείχνουν πως ο νέος ισχυρός άνδρας θα είναι ο Μαλένκωφ, στενός συνεργάτης και έμπιστος του Στάλιν. Αλλά το άστρο του αρχίζει να δύει ταχύτατα Το 1955 εξαναγκάζεται σε παραίτηση από τη θέση του πρωθυπουργού, ενώ το 1957 εκτός απ’ όλα τα κομματικά αξιώματα χάνει και την ιδιότητα 7

του μέλους του κόμματος. Διότι συνωμότησε για την ανατροπή του Χρουστσιώφ. Που ανεβαίνει με την ίδια ταχύτητα που ο Μαλένκωφ κατεβαίνει. Ωστόσο, η πτώση του δεν θα καταλήξει στον τάφο και ο τυχερός Μαλένκωφ θα πεθάνει συνταξιούχος σε βαθύ γήρας το 1988, σε ηλικία 86 ετών, εντελώς ξεχασμέ­ νος, 17 χρόνια μετά το θάνατο του λυσσασμένου αντιπάλου του, του Χρουστσιώφ, που — όπως και ο Μαλένκωφ— θα πεθάνει κι αυτός συνταξιούχος το 1971 σε ηλικία 77 ετών κι αφού γνω­ ρίσει μια ανάλογη μ’ εκείνη του Μαλένκωφ κομματική τύχη. Κάτι έχει αλλάξει στην ΕΣ ΣΔ για να πεθαίνουν από γήρας οι ηγέτες της. Η ίδια όμως η ΕΣ ΣΔ δεν θα πεθάνει ούτε από γή­ ρας ούτε σε δυστύχημα Θα αυτοκτονήσει. Κι αυτή η αυτοκτο­ νία θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί είτε σαν επαναστατική είτε σαν αντεπαναστατική πράξη. Στο ασαφές διάστημα της μεσοβασιλείας, όταν δεν υπάρχει ακόμα κανονικός Γενικός Γραμματέας, ο Γεωργιανός — όπως και ο Στάλιν— Λαυρέντι Μπέρια βυσσοδομεί χρησιμοποιώντας την πανίσχυρη Κα Γκε Μπε που διευθύνει Εντέλει εκτελείται, ή μάλλον δολοφονείται. Γιατί εκτελέσεις δεν γίνονται πλέον επισήμως το Δεκέμβριο του 1953 που δολοφονείται ο Μπέρια Λίγο νωρίτε­ ρα, το Σεπτέμβριο, ο Χρουστσιώφ εκλέγεται Πρώτος Γραμμα­ τέας του Κόμματος στη θέση του Στάλιν. Και αμέσως αρχίζει να εφαρμόζει την πολιτική του εχθρού του, του Μαλένκωφ. Που έχει παραμεριστεί, γιατί είχε ζητήσει να δοθεί προτεραιότητα στην ελαφρά βιομηχανία και την παραγωγή καταναλωτικών αγα­ θών. Ακριβώς το ίδιο ζητάει τώρα και ο Χρουστσιώφ και γίνε­ ται αυτόματα πολύ δημοφιλής σε μια χώρα που πεινάει συνέ­ χεια απ’ το 1917. Επιτέλους, η αντιμετώπιση της πείνας εκλαμβά­ νεται τώρα σαν επαναστατική πράξη. Όμως, οι παμφάγοι γρα­ φειοκράτες του κόμματος συνεχίζουν να τρων την Οχτωβρια- νή Επανάσταση. Αυτόν τον καιρό, σ’ όλον τον κόσμο γίνεται πολύς λόγος για μια άλλη επανάσταση, δολοφονική. Την κατασκευή της καινούρ­ γιας υπερβόμβας, της υδρογονοβόμβας. Με την ευκαιρία, ο Μαλένκωφ, που είναι ακόμα στά πράγματα όταν γίνεται γνω­ στό το νέο, λέει πως ένας πυρηνικός πόλεμος θα σημάνει το τέλος του πολιτισμού. Ο Χρουστσιώφ διαφωνεί και λέει πως ένας ατομικός πόλεμος θα σημάνει το τέλος του καπιταλισμού. Όμως,

μόλις εξουδετερώσει τον μεγάλο του αντίπαλο, τον Μαλένκωφ, θα υιοθετήσει και επ’ αυτού τις διαλλακτικές θέσεις του. Θα μιλήσει κι αυτός για υόρογονοβομβική καταστροφή του πολιτι­ σμού, σοσιαλιστικού και καπιταλιστικού ανάκατα Όπως και να ’ναι, η αντικατάσταση του Στάλιν από τον Χρουστσιώφ είναι η πρώτη ασαφής ένδειξη πως η μετασταλινι- κή περίοδος δεν θα είναι προκλητικά αντικαπιταλιστική, όπως η σταλινική. Θα είναι συνεπώς λιγότερο επαναστατική. Η περίφη­ μη «ειρηνική συνύπαρξη» (καπιταλισμού και κομουνισμού) δια- φαίνεται ήδη το 1953, που ανέρχεται στην εξουσία ο Χρου­ στσιώφ, ένα χρόνο πριν λήξει και επισήμως ο Ψυχρός Πόλεμος με την ψήφιση της μομφής κατά του Μακάρθυ και του μακαρ­ θισμού από τη Γερουσία των ΗΠΑ, το Δεκέμβριο του 1954. Πάντως μέχρι το Φεβρουάριο του 1955, που ο Μαλένκωφ παραιτείται από πρόεδρος της κυβέρνησης, για να αντικατασταθεί από τον Μπουλγκάνιν, ο Χρουστσιώφ δεν νιώθει καθόλου καλά. Πράγμα που το επιβεβαιώνει η συνέχιση του παρασκηνιακού πολέμου για την οριστική διαδοχή του Στάλιν, γιατί λίγοι αντι­ μετωπίζουν τον Χρουστσιώφ σαν αντάξιο, μόνιμο διάδοχό του. Ωστόσο, παρότι σκληρός, ο πόλεμος της διαδοχής δεν είναι κα­ θόλου αιματηρός. Μοναδική σοβαρή εξαίρεση το «επεισόδιο» Μπέρια. Τη δολοφονία του οποίου επικροτούν οι πάντες, σκλη­ ροί και διαλλακτικοί. Όλοι συμφωνούν πως ο Μπέρια ήταν ένα γνήσιο κτήνος, που σκότωνε από ευχαρίστηση και όχι από ανά­ γκη ή από πανικό όπως ο Στάλιν. Με το θάνατο του Στάλιν ο σταλινισμός στην κλασική του μορφή τελειώνει. Τον διαδέχεται μια πλαδαρή γραφειοκρατία που, μελετώντας τη συμπεριφορά της, υποχρεώνεσαι να θυμη­ θείς με νοσταλγία τον... σφαγέα Στάλιν. Να είστε βέβαιοι πως αν τη σταλινική βαρβαρότητα τη συνέχιζαν οι διάδοχοι του Στάλιν και το καθεστώς πετύχαινε τελικά τους στόχους του, όλοι σήμε­ ρα θα την είχαμε ξεχάσει. Τέλος καλό, όλα καλά. Ακόμα και τα κακά. Πρόκειται για έναν αδήριτο νόμο της, γεμάτης με αίμα κοχλαστό, ιστορίας. Τα υπόλοιπα είναι για ηθικολόγους παντε­ λώς ανίκανους να κατανοήσουν έναν βασικό νόμο της διαλε­ κτικής, σύμφωνα με τον οποίο η άρνηση παράγει κατάφαση και η κατάφαση άρνηση, σε μια αδιάκοπη διαδοχή των δύο φάσεων. Πρέπει να θεωρείς τον εαυτό σου τυχερό αν η ζωή 9

σου συμπίπτει με μια θετική φάση του ιστορικού γίγνεσθαι. Για να καταλάβετε την επαναστατική σημασία της άρνησης στην ιστορία, συγκρίνετε τη σημερινή αρνητική φάση που περ­ νάει η Ρωσία με την αρνητική φάση που πέρασε επί Στάλιν, και τότε αν θέλετε καταδικάστε το σταλινισμό ως γνησίως αντιδια- λεκτικοί ηθικολόγοι. Αλλά μην ξεχάσετε πως η ηθική αναφέρε- ται πάντα σε άτομα, ποτέ σε ομάδες ανθρώπων, μικρές ή μεγά­ λες. Το ηθικό ποιόν μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια συγκε­ κριμένη ιστορική περίοδο δεν είναι το άθροισμα της ηθικής συ­ μπεριφοράς των μελών της. Δεν υπάρχει συλλογική ηθική. Αν υπήρχε, θα υπήρχε και συλλογική ευθύνη. Ο σταλινισμός, λοι­ πόν, δεν ήταν ούτε ηθικός ούτε ανήθικος. Ήταν μια πάρα πολύ δύσκολη περίοδος στην ιστορία του διεθνούς εργατικού κινήμα­ τος, που θα μπορούσε ίσως και να λείπει, αν το 1924, που πέ- θανε ο Λένιν, οι διάδοχοί του αποφαίνονταν, μετά την ήττα των Σπαρτακιστών στη Γερμανία και του Μπέλα Κουν στην Ουγγαρία, πως η θεωρία του Στάλιν για το «σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα» δεν είναι παρά ένα χοντρό παραμύθι, πέρα για πέρα αντεπαναστατικό. Όμως, τι θα έκαμνε ο Στάλιν μετά την απροσδόκητα μεγάλη επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1917; θ α πετούσε στον κάλαθο των αχρήστων τις εντυπωσιακές επιτεύξεις της, απ’ το 1917 μέχρι το 1924; Θα έλεγε, συγγνώμην, κύριοι, λά­ θος κάναμε που κάναμε την Επανάσταση; Τότε, λογάριαζαν οι μπολσεβίκοι πως θα ξεσηκωθεί, ακολουθώντας το παράδειγμά τους, τουλάχιστον η μισή Ευρώπη. Δυστυχώς δεν ξεσηκώθηκε. Τι θα έκαμναν, λοιπόν; Θα έκλειναν το σοσιαλιστικό μαγαζί και θα άνοιγαν το καπιταλιστικό από το 1924; Ο Λένιν πέθανε αυτή τη χρονιά με την πεποίθηση πως ο κομουνισμός όπου να ’ναι θριαμβεύει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Δεν ήξερε τίπο­ τα για το σταλινικό δόγμα «σοσιαλισμός σε μια μόνο χώρα», που είναι μια σκέτη αντιμαρξιστική τερατωδία. Απολύτως ανα­ γκαία, ωστόσο, προκειμένου να μην κλείσει το σοσιαλιστικό μα­ γαζί από τότε και να κλείσει το 1991. Το γεγονός πως το σοσιαλιστικό μαγαζί θα κλείσει τελικά πολύ αργά, το 1991, είναι ένα θαύμα Το ξαναλέμε: το αποτυ­ χημένο πείραμα της εγκαθίδρυσης σοσιαλιστικού καθεστώτος σε μία μόνο χώρα (οι ζορισμένες Λαϊκές Δημοκρατίες δεν μετρούν) 10

ήταν ένας χονδροειδέστατος παραλογισμός, παντελώς άσχετος με το μαρξισμό του Μαρξ. Δείχνει ωστόσο ο εν λόγω παραλογι- σμός πως αν τα πράγματα ξαναγίνουν περισσότερο λογικά, με τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Αγγλία μέσα στο μαρξιστικό σχέδιο, ο μαρξισμός θα θριαμβεύσει σχεδόν αυτόμα­ τα. Κι αν τα πράγματα δεν γίνουν έτσι, δεν υπάρχει λόγος να γίνουν καν. Ο Μαρξ, άλλωστε, δεν μίλησε για επαρχιώτικο και μίζερο κομουνισμό. Ο μεγάλος οραματιστής αντιμετωπίζει τον κομουνισμό σαν την αναγκαία διάδοχη κατάσταση του καπιτα­ λισμού, που θα προκύψει από τα καπιταλιστικά αδιέξοδα. Πε­ ριμένετε λοιπόν να δείτε πώς θα εξελιχτεί το μονίμως άλυτο πρόβλημα της ανεργίας διεθνώς, περιμένετε να δείτε τι θα γίνει με τους πεινασμένους του Τρίτου Κόσμου, που ψάχνουν για τον καινούργιο Τζένγκις Χαν για να εισβάλουν στην Ευρώπη για να φαν, και μετά μιλήστε μου για τη χρεοκοπία του μαρξισμού. Ο μαρξισμός είναι μια διαρκής επανάσταση. Φίλοι (φίλοι;) καπιταλιστές, ο μαρξισμός τώρα αρχίζει να φανε­ ρώνει την αξία του. Τώρα που σταμάτησε η δυσφήμισή του από τους γραφειοκράτες. Λοιπόν, είτε θ ’ ανοίξετε τα πουγγιά σας για να φαν και οι πεινασμένοι, είτε θα σας φαν ζωντανούς κάποτε. Το είπε και ο Γκαλμπρέηθ. Μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια οι πεινασμένοι, που θα αυξάνονται συνεχώς, θ ’ αρχίσουν να τρων τ ’ αφεντικά τους. Τη ζωή σου ή τα λεφτά σου. Πλήρωσε για να αποχτήσεις το δικαίωμα να έχεις το κεφάλι σου στη θέση του. Σε λίγα χρόνια ο φόρος θα ξαναγίνει κεφαλικός. Αλλά αυτή τη φορά στην κυριολεξία. Έτσι κι αλλιώς, οι ληστείες μετά φόνου ή άνευ φόνου πληθαίνουν. Και θα πληθαίνουν συνεχώς και πε­ ρισσότερο. Θα ελαττωθούν, ίσως και να εξαφανιστούν, μόνο αν, εσείς τα παμφάγα κτήνη, ανοίξετε τα πουγγιά σας για να φαν όλοι. Τα παιδιά σας σκέφτομαι, φουκαράδες μου. Που δεν θα μπορέσουν να ξεκοκκαλίσουν την κληρονομιά του μπαμπά. Κο- ρόιδα, δουλέψτε για τους κληρονόμους σας! Ξέρετε ποιοι θα είναι οι κληρονόμοι σας; Οι πεινασμένοι Ασιάτες και Αφρικανοί. 'Οπου να ’ναι έρχονται Για να ενωθούν με τους ντόπιους πεινασμέ- νους. Εμπρός της γης οι κολασμένοι! Η Επανάσταση απέθανεν, ζήτω η Επανάσταση! Αντί να λέτε, λοιπόν, κοτσάνες διάφορες, πέστε καλύτερα «μετά από μένα ο κατακλυσμός», και θα εκτιμήσω τον ειλικρινή κυνι­ 11

σμό σας. Όμως, θα τολμήσετε να το πείτε μπροστά στα παιδιά σας; Βγάλτε το σκασμό, λοιπόν, και ετοιμάστε από τώρα το λαι­ μό σας. Και, πού ’στε, μην ξεχάσετε να εξομολογηθείτε τα κρίμα­ τά σας. Και είναι πολλά. Ελάτε, πέστε μαζί μου: Ο Στάλιν απέθα- νεν, ζήτω ο νιογέννητος Τζένγκις Χαν! Ο Στάλιν σίγουρα ήταν σφαγέας. Αλλά δυστυχώς έσφαζε σε λάθος μεριά. Τους δικούς του έσφαζε, τους κομουνιστές έσφαζε, ο κερατάς. Ελπίζω ο καινούρ­ γιος Στάλιν, που μπορεί να λέγεται και Ταμερλάνος ή Αττίλας, να είναι πιο προσεχτικός στις επιλογές των θυμάτων του. Το παν στην ιστορία είναι πρόβλημα σωστής επιλογής. Και η επιλογή του συμπαθέστατου κατά τα άλλα ουκρανού ανθρακω­ ρύχου Χρουστσιώφ, δεν ήταν η καλύτερη το 1953. Αυτό που με ενοχλεί σ’ αυτόν τον άνθρωπο είναι η χωριάτικη πονηριά του, που θα την πλασάρει σαν διάθεση για αποσταλινοποίηση προ- κειμένου να δώσει ανθρώπινο πρόσωπο όχι στο σοσιαλισμό, αλλά στην κομματική γραφειοκρατία Που, όμως, επειδή δεν σκοτώ­ νει τώρα πλέον, δεν σημαίνει πως έπαψε να είναι καταστροφι­ κή. Και πού ’σαι ακόμα Περίμενε να έρθει ο Μπρέζνιεφ μετά τον Χρουστσιώφ, κι ύστερα μίλησέ μου για τον Στάλιν. Όπως και να ’ναι πάντως, οι κομουνιστικές εκπτώσεις στην ΕΣ ΣΔ αρ­ χίζουν με τον Χρουστσιώφ, όχι με τον Γκορμπατσώφ. Και μην τολμήσει κανένας να με κατηγορήσει για σταλινικό, γιατί θα του βγάλω τα μάτια., σαν σταλινικός! Εδώ μιλάμε για τις τρα­ γωδίες της ιστορίας, όχι για ιστορίες με αγρίους ηγέτες, με μου­ στάκια ή χωρίς μουστάκια Λίγο μετά τον υποβιβασμό του Μαλένκωφ, ο Χρουστσιώφ, με μια επίσκεψή του στο Βελιγράδι, το Μάιο του 1955, που θα καταπλήξει τους πάντες, επιχειρεί να προσεγγίσει τον Τιτο, που είχε ήδη κλωτσήσει τη Σοβ. Ένωση και τους δορυφόρους της αποχωρώντας από την Κομινφόρμ το 1948. (Εκτός από πρώτος Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚ, ο Τίτο θα γίνει και Πρόεδρος της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας το 1953, δύο χρόνια πριν από την επίσκεψη του Χρουστσιώφ). Ήταν επαναστάτης ή αντεπα­ ναστάτης ο Τιτο; Πέστε, ήταν κι αυτός γραφειοκράτης και θα είστε μέσα Οι πιο σημαντικές προσωπικότητες του Πολιτικού Γραφείου αντιδρούν σ’ αυτά τα τιτοϊκά ανοίγματα του Χρουστσιώφ. Επι- στρέφοντας, λοιπόν, ο νέος Γενικός Γραμματέας στη Μόσχα απ’ 12

το Βελιγράδι, όπου δεν θα πετύχει τίποτα το ιδιαίτερα εντυπω­ σιακό, αρχίζει να βάζει σιγά σιγά μπροστά το σχέδιό του, που θα το ολοκληρώσει το 1957. Μιλούμε για την απομάκρυνση από τα υψηλά κομματικά αξιώματα πρώτα του Μαλένκωφ και στη συνέχεια του Μολότωφ, του Καγκάνοβιτς και του Ζούκωφ. Φτάνοντας στον θρυλικό στρατάρχη του Β' Παγκοσμίου Πολέ­ μου, τον πιο στενό συνεργάτη του μέχρι τότε, ο κόσμος αρχίζει να καταλαβαίνει πως ο Χρουστσιώφ το πάει για Στάλιν νέου τύπου, λιγότερο αιματηρού. Ο νεοσταλινισμός του Χρουστσιώφ δεν είναι αντισταλινισμός. Απομένει ο πρωθυπουργός Μπουλγκάνιν. Που θα τον φάει κι αυτόν ο Χρουστσιώφ το 1958 για να γίνει και πρωθυπουρ­ γός. Ο πονηρός Ουκρανός αποδεικνύεται μεγάλος μαιτρ στις πα- ρασκηνιακές ίντριγκες. Τελικά καταφέρνει να γίνει ένας Στάλιν χωρίς σταλινισμό, κάτι σαν σκορδαλιά χωρίς σκόρδο. Για να δια­ μορφώσει καλύτερα το συμβιβαστικό προς τα έξω και ασυμβί­ βαστο προς τα μέσα πολιτικό του στυλ, χρειάζεται να κάνει μια επίδειξη αντισταλινικής συμπεριφοράς, αυτός ο πρώην στενός συνεργάτης του Στάλιν. Κι έτσι προκύπτει το περίφημο 20ό Συνέδριο το Φεβρουάριο του 1956, στο οποίο θα εγκαινιαστεί η αποσταλινοποίηση. Που κανείς τότε δεν κατάλαβε σε τι ακρι­ βώς συνίσταται. Πρόκειται μάλλον για έναν εξορκισμό του αί­ ματος και των βασανιστηρίων της σταλινικής περιόδου, παρά για μια ουσιώδη αλλαγή στη νοοτροπία και τη συμπεριφορά της κομματικής νομενκλατούρας, που παραμένει ίδια κι απαράλλα- χτη, ενώ μερικοί μελετητές ισχυρίζονται πως, τώρα που δεν έχει βάρβαρη όψη η κομματική γραφειοκρατία, έχει γίνει ακόμα πιο επικίνδυνη, δίρώντας εκ του ασφαλούς, με μάσκα τον ανθρωπι­ σμό. Θα περάσει καιρός για να καταλάβουν οι σοβιετολόγοι πως πρόθεση του Χρουστσιώφ δεν είναι η αποσταλινοποίηση, δηλα­ δή η απαλλαγή της Σοβιετικής Ένωσης από τον κομματικό συ­ γκεντρωτισμό και την κομματική γραφειοκρατία, που λειτουρ­ γεί ερήμην του μαρξισμού, δίνοντας σκανδαλώδη προνόμια στους κομματικούς γραφειοκράτες, αλλά η συνέχιση του σταλινισμού με ηπιότερο τρόπο. Ο σταλινισμός με ανθρώπινο πρόσωπο δεν είναι σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο. Μ ’ άλλα λόγια η αποσταλινοποίηση είναι ένας πολιτικάντι- κος ελιγμός του πονηρού χωρικού Χρουστσιώφ, διά του οποίου 13

εξουδετερώνει τους αντιπάλους του χρίζοντάς τους σταλινικούς, λες και ο ίδιος δεν ήταν ένας από τους πιο σκληρούς σταλινι­ κούς. Ο αντισταλινισμός ήταν και θα παραμείνει μέχρι τελικής πτώσεως (της ΕΣ ΣΔ ) όπλο στα χέρια δόλιων κομματικών πολι­ τικάντηδων, παρά αλλαγή κομματικής και πολιτικής συμπερι­ φοράς της κομματικής γραφειοκρατίας. Που θα παραμείνει τέ­ τοια μέχρι τέλους. Τη Σοβ. Ένωση δεν την κατέστρεψε ο κομου­ νισμός ή ο μαρξισμός, αλλά η κομματική γραφειοκρατία, που φόρεσε τη μάσκα του μαρξισμού για να κάνει μεταμφιεσμένη την καταστροφική δουλειά της. Πάντως, κουτσά-στραβά, ή μάλλον και κουτσά και στραβά, η επανάσταση συνεχίζεται. 2. Εικοστό Συνέδριο: η αρχή τον τέλους Η σπουδαιότερη ιδεολογική καινοτομία του 20ού Συνεδρίου (Φεβρουάριος 1956) διά του οποίου εγκαινιάζεται η ψευδοαπο- σταλινοποίηση, που δεν ήταν παρά ένας πολιτικάντικος ελιγμός του Χρουστσιώφ για να παραμερίσει τον Μαλένκωφ και να κρατηθεί στην εξουσία, ήταν η τροποποίηση του παλιού δόγμα­ τος του Λένιν, που το είχε υιοθετήσει και ο Στάλιν, σύμφωνα με το οποίο η σύγκρουση ανάμεσα στη Σοβ. Ένωση και τα ιμπε­ ριαλιστικά κράτη είναι αναπόφευκτη. Ο Χρουστσιώφ λέει πως μια τέτοια άποψη είναι μοιρολατρική κι ότι αυτός μπορεί να πάει κόντρα στη μοίρα Αν έκαμνε τον κόπο, τούτος ο εντελώς αστοιχείωτος μαρξιστικά Ουκρανός χωρικός να μελετήσει λιγάκι Μαρξ και Λένιν, θα είχε καταλάβει πως άλλο πράγμα είναι το ιστορικά και άλλο το θεϊκά αναπόφευκτο. Διότι ο κομουνισμός και ο καπιταλισμός, όντας ριζικά αντίθετα κοινωνικά συστήμα­ τα, είναι αδύνατο να συνυπάρξουν ειρηνικά για πολύ. Αργά ή γρήγορα, το ένα απ’ τα δυο έπρεπε να εξαφανιστεί Εξαφανί­ στηκε το κομουνιστικό. Και το δόγμα του Λένιν επαληθεύτηκε απ’ την ανάποδη. Βέβαια, το άλλο δόγμα, το καινοφανές, το της ειρηνικής συ- νυπάρξεως, είχε εμφανιστεί λίγο πριν απ’ το 1956 που γίνεται το 20ό Συνέδριο. Όμως τότε η συνύπαρξη οριζόταν σαν μια προσωρινή κατάσταση. Κάτι σαν ανακωχή ανάμεσα στον κο­ μουνισμό και τον καπιταλισμό. Τώρα όμως η συνύπαρξη αποχτά 14

σταθερότητα και μονιμότητα: Ο κομουνισμός και ο καπιταλι­ σμός είναι δυνατόν να συνυπάρχουν για πάντα. Το 1991 όμως η συνύπαρξη λήγει. Και από τότε έχουμε μόνο την ύπαρξη του καπιταλισμού σ’ Ανατολή και Δύση. Για να δούμε ως πότε. Η πτώση του υπαρχτού σοσιαλισμού επιταχύνει εξαιρετικά τις δια­ δικασίες αποσύνθεσης του καπιταλισμού. Που οδηγείται με τα­ χύτητα ολοένα αυξανόμενη στα μάξιμουμ όρια της ανάπτυξης και των δυνατοτήτων του. Κι αυτό σημαίνει πως ο μαρξισμός μόλις τώρα αρχίζει να επαληθεύεται. Ό ,τι έγινε μέχρι τώρα ήταν ένα πείραμα που απέτυχε. Διότι ο ιδιοφυής Λένιν, εκμεταλλευόμενος μια δευτερεύουσας σημα­ σίας παρατήρηση του Μαρξ για τη Ρωσία του καιρού του, πί­ στεψε πως η επανάσταση μπορεί ν’ αρχίσει από έναν ασθενή κρίκο του καπιταλισμού κι από ’κει να επεκταθεί και στους ισχυ­ ρούς κρίκους: Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία, ΗΠΑ. Δεν επεκτάθηκε. Διότι ο καπιταλισμός δεν είχε εξαντλήσει ακόμα όλες τις ανα­ πτυξιακές δυνατότητές του. Κι αυτό αποδεικνύεται από το γε­ γονός πως κατάφερε, κουτσά στραβά και παρά τις κρίσεις, να κρατήσει σε μια κάποια ασταθή ισορροπία τις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις. Οι ανθρώπινες και ειδι­ κότερα οι εργασιακές σχέσεις που επιβάλλει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, δεν οδήγησαν σε χρεοκοπία το καπι­ ταλιστικό σύστημα, διότι ο καπιταλισμός έκανε τις μίνιμουμ αναγκαίες παραχωρήσεις προς τους εργαζόμενους, ανοίγοντας τις δικλίδες ασφαλείας για την απαραίτητη εκτόνωση. Όμως, θα τις άνοιγε πολύ πιο δύσκολα και πολύ πιο αργά αν δεν πιέζονταν τόσο από τον πρώην υπαρχτό σοσιαλισμό όσο και από τα, μέχρι τις μέρες μας, υπαρχτά μεν, λυμφατικά δε κομουνιστικά κόμματα Και μόνο η ύπαρξη κομουνιστικών κομ­ μάτων λειτούργησε θετικά για τους εργαζόμενους της Δύσης. Και τούτο, άσχετα με την αποτυχία του σοσιαλιστικού - κομουνιστι­ κού πειράματος στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Τώρα, όμως, μετά την πτώση του υπαρχτού σοσιαλισμού, όλα πρέπει να ξαναρχίσουν παντού. Ας ελπίσουμε με περισσότερη προσοχή και λιγότερη βία και βιασύνη. Η επανάσταση δεν είναι παρά μια βίαιη εκδήλωση της βιασύνης των καταπιεσμένων και βασανισμένων να δουν καλύτερες μέρες. Όμως, όποιος βιάζεται σκοντάφτει - κι αυτό ακριβώς συνέβη στις χώρες του πρώην 15

υπαρχτού και τώρα ανύπαρχτου σοσιαλισμού. Άλλωστε, οι ιστο­ ρικές διαδικασίες δύσκολα εκβιάζονται. Κυρίως όταν οι παρα­ γωγικές δυνάμεις του προγενέστερου κοινωνικοοικονομικού συ­ στήματος κάνουν δυνατές τις μικρές μεν, αλλά συνεχείς βελτιώ­ σεις στις παραγωγικές σχέσεις: Δίνοντας λίγα, ελάχιστα απ’ τα κέρδη τους, οι εργοδότες εξασφαλίζουν τα πολλά. Αλλά οι μάζες των εργαζομένων θα διεκδικούν ολοένα και περισσότερο, ολοέ­ να και περισσότερα. Θα δούμε μέχρι πού είναι διατεθειμένος να υποχωρήσει ο καπιταλισμός, προκειμένου να μην καταρρεύσει. Όσο και να υποχωρήσει, πάντως, θα έρθει η στιγμή που και μια μικρή, οριακή υποχώρηση, θα τον οδηγήσει στην αυτοκατα­ στροφή. Κι αυτό ακριβώς είναι η (μαρξιστικού προσανατολισμού) σοσιαλδημοκρατία: Μια βεβαιότητα για το θάνατο του καπιτα­ λισμού από γήρας. Αντίθετα, η προλεταριακή επανάσταση, που στις μέρες μας μοιάζει αδύνατη, δεν είναι παρά μια απόπειρα για βίαιο θάνατο, αν προτιμάτε μια προσπάθεια για ευθανασία στην καλύτερη περίπτωση, και εν ψυχρώ εκτέλεση, στη χειρότε­ ρη, του γηρασμένου καπιταλισμού. Που ωστόσο, όπως κάθε καλομαθημένος γέρος, δεν θέλει να τον κλείσουμε στο γηροκο­ μείο. Ούτε, βέβαια, να τον σκοτώσουμε, να τον βαλσαμώσουμε και να τον βάλουμε στο μουσείο της ιστορίας, για να τον τιμού­ με όπως του αξίζει Ο καπιταλισμός προσέφερε πάρα πολλά στην ανθρωπότητα Αλλωστε, ο κομουνισμός βγαίνει μέσα απ’ τα σπλάχνα του. Ο κομουνισμός είναι ίσως κακότροπος γιος, αλλά πάντως γνή­ σιος γιος του καπιταλισμού. Ούτως ή άλλως, είναι ο νόμιμος διάδοχος του καπιταλισμού. Που, όπως όλα, κάποτε θα πεθάνει κι αυτός. Είτε σε δυστύχημα (μη αντιστρέψιμη μεγάλη οικονομι­ κή κρίση), είτε με ευθανασία (επανάσταση), είτε από γήρας. Όπως και να πεθάνει, το βέβαιο είναι πως θα πεθάνει. Όλοι ευχόμα­ στε να πεθάνει όσο γίνεται πιο ήσυχα Αν μάλιστα αυτοκτονήσει από τύψεις, τόσο το καλύτερο για όλους μας. Αλλά, πού τέτοια ευαισθησία Αλλωστε, το απαγορεύει και ο καλός του σύμμαχος, ο κατεστημένος και ιδρυματικός χριστιανισμός. Αλλά και ο χριστιανισμός δεν πάει καθόλου καλά. Γέρασε κι αυτός, ο καημένος. Οι μελλοντολόγοι λεν πως σε καμιά εκατο­ στή χρόνια θα είναι κι αυτός μια νεκρή θρησκεία, όπως τόσες και τόσες άλλες στην ανθρώπινη ιστορία. Ο Δίας, εκεί που βρί­ 16

σκεται, περιμένει να υποδεχτεί το διάδοχό του επί της γης. Και μη μου πείτε πως οι αληθινοί Θεοί δεν πεθαίνουν, γιατί όλοι οι Θεοί είναι αληθινοί για κείνους που τους πιστεύουν για αληθι­ νούς. Και ο Δίας ήταν αληθινός κάποτε. Και μάλιστα τόσο αλη­ θινός για τον μεγάλο λαό των αρχαίων Ελλήνων, που βολεύτη­ καν μια χαρά μ’ αυτόν. Και μ’ αυτόν μεγαλούργησαν. Όταν, λοιπόν, η ανθρωπότητα αλλάζει τους γερασμένους Θεούς της, πώς θα ήταν δυνατό να μην αλλάξει τα γερασμένα κοινω­ νικά συστήματα; Ο καπιταλισμός, ακόμα και στη σημερινή γε­ ροντική του κατάσταση, είναι το καλύτερο κοινωνικό σύστημα μόνο γ ι’ αυτούς που πιστεύουν πως είναι το τελευταίο (Φουκου- γιάμα). Όμως, η πίστη δεν είναι βεβαιότητα. Είναι, είτε προσδο­ κία είτε ευσεβής πόθος. Άλλωστε, οι θρησκευόμενοι είναι απ’ τη φύση τους πιο συντηρητικοί απ’ τους μη θρησκευόμενους. Διότι φοβούνται περισσότερο τις αλλαγές. Και κυρίως αυτήν διά της οποίας μετατρέπεται η ύλη του σώματος από οργανική σε ανόρ­ γανη, οπότε δημιουργείται πρόβλημα παραδείσου. Που λειτουρ­ γεί περίπου σαν ψυγείο ψυχών. Ακόμα και την «Αλλαγή» του ΠΑΣΟΚ φοβήθηκαν κάποτε ο συντηρητικοί. Μέχρι που κατά­ λαβαν πως άλλο είναι η αλλαγή κι άλλο η μεταμφίεση, που μοιάζει με αλλαγή. Ο Χρουστσιώφ πάντως, αποκηρύσσοντας τη μοιρολατρία, όπως έλεγε, που επιβάλλει η λενινιστική άποψη για την ιστορική ανα­ γκαιότητα της σύγκρουσης κομουνισμού και ιμπεριαλισμού, το μόνο που είχε στο νου του ήταν να περισώσει τον γραφειοκρα­ τικά διευθετημένο κομουνιστικό παράδεισο επί της γης. Δηλαδή τον εαυτό του. Και τη νομενκλατούρα, όπως χαρακτήρισε κάπο­ τε ο Βοσλένσκι, με έναν λατινικό όρο δανεισμένο απ’ τη Ρωμαϊ­ κή Αυτοκρατορία, την ιεραρχημένη λίστα των προνομιούχων, που αγωνίζονται για... την κατάργηση των προνομίων! Τελικά, την εν λόγω λίστα θα την καταργήσει ο καπιταλισμός που ξαναζω­ ντάνεψε. Αλλά για να βάλει στη θέση της μια πιο παλιά λίστα Που, καθώς είναι άτσαλη και ακατάστατη, κάνει τον κάθε κα­ κομοίρη να πιστεύει πως είναι κι αυτός σε θέση να εξασφαλίσει μια θέση περιωπής στην καπιταλιστική ιεραρχική πυραμίδα. Ο κάθε βαρκάρης ονειρεύεται τον εαυτό του εφοπλιστή, και ο κάθε ψιλικατζής επιθυμεί διακαώς ένα σουπερμάρκετ. Μερικοί, ελά­ χιστοι επί του συνόλου των ονειρευομένων πλούτη και μεγα­ 17

λεία, το πετυχαίνουν και γίνονται φάροι ελπίδας για τους σκου­ ντούφληδες. Οι περισσότεροι θάβονται μαζί με την ελπίδα εις τόπον χλοερόν. Δεν έπιασαν την καλή, οι καημένοι. Έπιασαν τα τέτοια τους. Αυτή ακριβώς είναι η κρυφή γοητεία της μπουρ­ ζουαζίας, όπως λέει ο μέγας είρων Λουίς Μπουνιουέλ. Η εν λόγω γοητεία είχε κατακυριεύσει και τον Χρουστσιώφ. Τότε που τον κατακυρίευσε ήταν ακόμα εντελώς, μα εντελώς κρυφή. Θα γίνει φανερή με τον Γκορμπατσώφ. Και γκαγκστερι- κά κραυγαλέα με τον Γέλτσιν. Ο καπιταλισμός, επί ψυχολογικού επιπέδου, διαθέτει ένα τρομερό όπλο: Την ελπίδα για μια κατά μόνας οικονομική επιτυχία. Που συμβαίνει, βέβαια Αλλά με την ίδια έννοια που συμβαίνει κάποιοι να κερδίζουν τον πρώτο λα­ χνό του λαχείου. Ο καπιταλισμός είναι μια λαχειοφόρος αγορά. Εξ ου και η έκφραση «την έκανα λαχείο», προκειμένου για ξαφ­ νική και απροσδόκητη επιτυχία Όμως, αντί να περιμένεις επί ματαίω να κερδίσεις το λαχείο, δεν θα ήταν προτιμότερο να κάνεις κάτι για να κερδίσουν όλοι ένα καλύτερο μεροκάματο; Βέβαια, σ’ αυτή την περίπτωση τα κέρδη θα μοιάζουν μ’ αυτά που δίνει η τελευταία κατηγορία κερδών του ΛΟΤΤΟ, κι εδώ είναι το πρόβλημα με τους παίχτες. Ο καπιταλισμός, λοιπόν, είναι τζόγος. Πολλά βάζεις, πολλά κερδίζεις ή χάνεις, λίγα βάζεις, λίγα κερδίζεις ή χάνεις, τίποτα δεν βάζεις, γιατί δεν έχεις τίποτα, τίποτα δεν κερδίζεις. Είσαι χαμένος από χέρι. Αλλά συνεχίζεις να ελπίζεις. Μέχρι να το γυρίσεις στην ελπίδα για το μεγάλο κέρδος του παραδείσου και να ηρεμήσεις. Σπουδαίο ηρεμιστικό η προσδοκία του παραδεί­ σου στον άλλο κόσμο! Καθαρίζει απ’ τα ζιζάνια τον παράδεισο επί της γης και κάνει τα αρπαχτικά να κινούνται με μεγαλύτερη άνεση εντός του. Ως εν ουρανώ και επι της γης. Μόνο που στον ουρανό υπάρχουν μόνο ψυχές. Που, σαν τέτοιες, αποκλείεται να διεκδικήσουν βελτίωση συσσιτίου. Ενώ στη γη οι ψυχές είναι αγκιστρωμένες στο σώμα Που αν δεν το ταΐσεις, πάει η ψυχή, σού ’φυγε και τρέχα γύρευέ την στον ουρανό. Ο Χρουστσιώφ λέει ένα ακόμα μισοκαινούργιο, που θα γίνει δημοφιλέστατο, κυρίως στη Δύση: Υπάρχουν, λέει, διάφοροι δρόμοι που οδηγούν στο σοσιαλισμό. Πράγμα που είναι σωστό. Αλλά δεν λέει πως ένας απ’ αυτούς τους δρόμους οδηγεί στον καπιτα­ λισμό απ’ την πίσω πόρτα Κι έτσι, θα προκύψει αργότερα το 18

ανέκδοτο που λέει πως ο σοσιαλιασμός είναι ο πιο μακρύς και δύσκολος δρόμος για να φτάσεις οτον καπιταλισμό. Μας πήραν στο ψιλό, τα καθίκια. Καλά να πάθουμε. Ας προσέχαμε. Ελπίζω την επόμενη φορά να προσέξουμε. Γιατί δεν υπάρχει περίπτωση να μην υπάρξει επόμενη φορά. Γ ι’ αυτό σας λέω: γελάει καλά όποιος γελάει τελευταίος. Πρός το παρόν ο τελευταίος είναι ο Γέλτσιν. Αλλά, για κάθε τελευταίο υπάρχει και ένας ουραίος αντι­ καταστάτης, αν δεις τα πράγματα διαλεκτικά. Η ζωή, λοιπόν, συνεχίζεται. Και μαζί της η ιστορία Μπορεί το μυαλό να μη δουλεύει καλά σε πολλούς, όμως το στομάχι δουλεύει καλά σε όλους. Οι ανατροπές, οι επαναστάσεις, ακόμα και οι ειρηνικές αλλαγές δεν γίνονται με το μυαλό, γίνονται με το στομάχι. Ο υπαρχτός σοσιαλισμός πέρασε στην ανυπαρξία γιατί τον άφησαν νηστικό. Όμως, νηστικοί υπάρχουν και στη Δύση. Και αυξάνονται με καλπάζοντα ρυθμό. Αλλωστε, καπιτα­ λισμός δεν είναι μόνο η Αμερική, η Γερμανία, η Γαλλία, η Αγ­ γλία, είναι και το Μπαγκλαντές, και η Ινδία, και η Βραζιλία, και η Νιγηρία, κι η Ρόυάντα Εμπρός της γης οι πεινασμένοι! Χαίρε Καίσαρ Λαέ, οι μελλοθάνατοι καπιταλιστές σε χαιρετούν! Βέβαια, είναι φοβερό να γλυτώσεις απ’ τα λιοντάρια και να σε φάνε οι κοριοί, όπως λέει ο Μπρεχτ, αλλά κάποιοι από μας θα γλυτώσουμε κι απ’ τους κοριούς. Μόνο που θα χρειαστούμε πολύ ισχυρά εντομοκτόνα Ελπίζω πάντως όχι τόσο ισχυρά, όσο ήταν αυτά του Στάλιν. Που μαζί με τα έντομα εξαφάνισαν και τα λιοντάρια. Η αποσταλινοποίηση που εγκαινιάζει δειλά ο Χρουστσιώφ υποτίθεται πως αποσκοπεί στην εξαφάνιση των κοριών του συστήματος. Αντί όμως να εξαφανίσει τους κοριούς του συστή­ ματος, κατέληξε τελικά να εξαφανίσει το ίδιο το σύστημα Αλλω­ στε, τα έντομα είναι τα πιο ανθεκτικά όντα που υπάρχουν στη γη. Βλέπε για παράδειγμα το ζωΰφιο Γέλτσιν. Αντεξε το σκα­ σμένο και επί Στάλιν, και επί Χρουστσιώφ, και επί Μπρέζνιεφ, και επί Γκορμπατσώφ. Το εν λόγω ζωύφιο τράφηκε, μεγάλωσε και δυνάμωσε μέσα στον γραφειοκρατικό κομουνισμό και διά του γραφειοκρατικού κομουνισμού. Όπως, άλλωστε, και οι ηγέ­ τες των άλλων νεοκαπιταλιστικών χωρών, μη εξαιρουμένου του Γκλιγκόρωφ, που ήταν ο αγαπημένος οικονομολόγος του Τιτο, που τον υπηρέτησε πιστά. Ενώ ο Μπερίσα ήταν ο έμπιστος 19

προσωπικός γιατρός του Χότζα. Οι σταλινικές εκκαθαρίσεις δεν έγιναν προς τη σωστή μεριά. Την επόμενη φορά, λοιπόν, εκτός απ’ τους κοριούς πρέπει να προσέξουμε και τους ψύλλους. Διό­ τι οι ψύλλοι είναι δεινοί άλτες στο άλμα εις μήκος και εις ύψος ταυτόχρονα. Μπορούν να περάσουν απ’ το ένα σύστημα στο άλλο μ’ ένα μόνο πήδημα Ε, είναι γελοίο να σε «πηδούν» οι ψύλλοι όταν πηδούν! 3. Η χρουστοιωφική περίοδος Παρά την μη ουσιώδη και εντελώς τυπική αποσταλινοποίηση, που από τη μεριά του Χρουστσιώφ, που την εγκαινιάζει, έχει έναν χαρακτήρα πολιτικάντικο και δημαγωγικό και ουδόλως θίγει τις οργανωτικές δομές του σταλινισμού, οι διανοούμενοι επωφε­ λούνται και απ’ το 1957 αρχίζει μια διακριτική, στην αρχή, άγρια στη συνέχεια κριτική του καθεστώτος, άλλοτε απ’ τα αριστερά και άλλοτε απ’ τα δεξιά. Τώρα δεν γίνονται πια εκτελέσεις και ο καθένας μπορεί να μιλάει με μεγαλύτερη άνεση, αν και προ­ σεχτικά, γιατί κανείς δεν ξέρει ακόμα τι του επιφυλάσσει ο εκ­ δημοκρατισμός των λόγων αλλά όχι και των έργων. Ο Χρουστσιώφ φαίνεται ζαλισμένος από την αποσταλινοποίηση που αρχίζει με το 20ό Συνέδριο το 1956 και προσπαθεί όπως όπως να κλείσει τους ασκούς του Αιόλου που ο ίδιος άνοιξε εντελώς ξαφνικά και χωρίς τίποτα να προοιωνίζεται. Όμως δεν μπορεί να κάνει τίποτα το πολύ σοβαρό, κυρίως έξω απ’ την ΕΣΣΔ, στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Που, σημειωτέον, λέγονται έτσι διότι υποτίθεται πως τα πράγματα εκεί είναι διαφορετικά απ’ ό,τι στη μητρική ΕΣ ΣΔ , δεδομένου ότι, πρώτον προέκυψαν απ’ την επέμβαση των Ρώσων αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκο­ σμίου Πολέμου και όχι απ’ τη δράση του ντόπιου προλεταριά­ του, και δεύτερον δεν ήταν ακριβώς κομουνιστικές αλλά μετω­ πικές, αφού στις κυβερνήσεις, ουσιαστικά στην αρχή, τυπικά στη συνέχεια και καθόλου, πιο μετά, μετέχουν και άλλα προοδευτι­ κά κόμματα πλην των κομουνιστικών. Τα οποία ωστόσο εκπα- ραθυρώθηκαν σύντομα, χωρίς να πάψουν να φέρουν βαρέως τον εμπαιγμό κατά τη διάρκεια της μισοπαρανομίας στην οποία κι­ νούνταν. Κι έτσι, η έναρξη της αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ, 20

σε μερικές Λαϊκές Δημοκρατίες παίρνει έναν χαρακτήρα συνθή­ ματος για εξέγερση κατά της ασφυκτικής «προστασίας» της μαμάς-Ρωσίας. Τον Οκτώβριο του 1956, μόλις εφτά μήνες μετά το 20ό Συνέδριο, έκπληχτος ο κόσμος πληροφορείται πως το σοβιετικά τανκς εισέβαλαν στην Ουγγαρία για να καταστείλουν μια αντι- κομουνιστική επανάσταση. Που ωστόσο είναι κομουνιστικότα- τη, αφού υποκινείται από κομουνιστές κι αφού δεν ζητάει την ανατροπή του κομουνισμού, αλλά την απομάκρυνση της κομμα­ τικής γραφειοκρατίας και την εγκαθίδρυση πραγματικής Λαϊ­ κής Δημοκρατίας. Το ισχυρότατο κομουνιστικό κόμμα της Ουγ­ γαρίας, που με τον Μπέλα Κουν λίγο έλειψε να εδραιωθεί στην εξουσία το 1919, όταν την κατέλαβε για τέσσερις μόνο μήνες για να γίνει παραλίγο η Ουγγαρία το δεύτερο μετά την ΕΣ ΣΔ κομουνιστικό κράτος στον κόσμο από τότε ακόμα, δεν έχει ξε- χάσει το 1956 πως ο μεγάλος ήρωας των ούγγρων κομουνιστών, ο Μπέλα Κούν, εκτελέστηκε («εκκαθαρίστηκε») απ’ τον Στάλιν το 1939 σαν τροτσκιστής. Η ουγγρική «αντεπανάσταση» του 1956 έχει αδιοράτως έναν χαρακτήρα φιλοτροτσκιστικό, τουλά­ χιστον στις προθέσεις της, αν και παρεισέφρησαν σ’ αυτήν πολ­ λοί γνησίως αντικομουνιστές, για να μπερδευτούν τελικά τα πράγ­ ματα αξεδιάλυτα, για να τα ξεδιαλύνουν τα ρωσικά τανκς, που θα λύσουν το Γόρδιο Δεσμό και θα δείξουν απ’ την αρχή της αποσταλινοποίησης πως άλλο πράγμα είναι η αποσταλινοποίη- ση, κι άλλο η υπακοή στην ΕΣΣΔ. Έκαστος στο είδος του και η ΕΣ ΣΔ στις προλεταριακές επαναστάσεις. Που αποκλείεται να είναι γνησίως προλεταριακές, χωρίς το δικό της πιστοποιητικό γνησιότητας. Τα ίδια και χειρότερα θα γίνονταν και στην Πολωνία λίγους μήνες νωρίτερα, τον Αύγουστο του 1956, αν την κατάσταση δεν την έσωζε τελικά η πιο παράδοξη μορφή στο παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα, ο Βλαντισλάβ Γκομούλκα, ένας μεγάλος ήρωας της αντίστασης κατά των Γερμανών, που γίνεται Γραμ­ ματέας της ΚΕ του ΚΚ Πολωνίας, που επισήμως λέγεται Πο­ λωνικό Εργατικό Κόμμα, στη διάρκεια του πολέμου, το 1943, αν και η εκλογή του θα επισημοποιηθεί μετά την απελευθέρω­ ση, το 1945. Και είναι τότε, το 1945, που ο Γκομούλκα θ’ αρχίσει το ανελέητο κυνηγητό των αντικομουνιστών, προστατεύοντας 21

όμως τους σοσιαλιστές. Τότε επίσης θα διαλύσει το ισχυρό Αγρο­ τικό Κόμμα, απαγορεύοντας όμως τη βίαιη κολεχτιβοποίηση. Ανθρωπος χαρισματικός και Πολωνός μέχρι μυελού οστέων, θα καταφέρει να γίνει ο μεγάλος ήρωας όλων των Πολωνών, αλλά θα κατηγορηθεί τελικά για «εθνικιστική παρέκκλιση» και μέχρι το 1949 θα χάσει όλα του τα κομματικά αξιώματα, ακόμα κι αυτό του μέλους του κόμματος. Θα καθήσει φυλακή μέχρι το 1954 και το 1956 θα αποκατασταθεί πλήρως στην κομματική ιεραρχία Και, ω του θαύματος, θα ξαναγίνει πρώτος Γραμματέας της ΚΕ μετά την εργατική εξέγερση του Πότσνταμ. Αν δεν γινόταν για να κατευνάσει τα πνεύματα, αυτός ο μεγάλος εθνικός ήρωας κι ακόμα πιο μεγάλος κομουνιστής, απ’ τους πιο φανατικούς αλλά και τους πιο ειλικρινείς κομουνιστές που εμφανίστηκαν ποτέ στο παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα, η επέμβαση των ρωσικών τανκς στην Πολωνία τον Αύγουστο του 1956 θα έπρεπε να θεωρείται απολύτως βέβαιη. Μέχρι το 1982, που θα πεθάνει, και παρά τις τεράστιες αλλαγές που θα γίνουν σ’ αυτήν την άκρως σοβινιστική χώρα, ο Γκομούλκα θα παραμείνει η μεγάλη πολιτική και κομματική προσωπικότητα που ήταν πάντα, αν και δεν παίζει πλέον σημαντικό ρόλο λόγω γήρατος αλλά και λόγω ξεροκεφαλιάς. Αυτός ο άνθρωπος κατάφερε να διαφυλάξει απαράλλαχτη τη φοβερή προσωπικότητά του μέσα σε ταχύτατα μεταβαλλόμενες συνθήκες, που θα είχαν συντρίψει οποιονδήπο- τε άλλον. Ούτε ο Χρουστσιώφ ούτε κάποιος άλλος θα τολμήσει να αναμετρηθεί σοβαρά μαζί του. Κρίμα που ένας τέτοιος σπου­ δαίος κομουνιστής ηγέτης ήταν Πολωνός και όχι Ρώσος. Αν ήταν Ρώσος, θα ήταν οπωσδήποτε ο αυτονόητος διάδοχος του Στάλιν και θα γλυτώναμε απ’ τον σαχλεπίσαχλο διαδρομιστή Χρουστσιώφ. Ο Μάο Τσε Τούνγκ υποστηρίζει δημοσίως τον Χρουστσιώφ για την αποφασιστικότητα που δείχνει στην Ουγγαρία, αν και δεν εγκρίνει καθόλου, όπως θα φανεί αργότερα, την αποσταλι- νοποίηση. Και είναι μονίμως οργισμένος με τον Χρουστσιώφ, γιατί ο νέος σοβιετικός ηγέτης δεν τον λογαριάζει. Ποτέ δεν ζητάει τη γνώμη του για τίποτα Η περίφημη διεθνιστική κομουνιστική αλληλεγγύη θα πάθει στραπάτσο μεγάλο με τον Χρουστσιώφ, που έχει στρέψει την προσοχή του στον Τρίτο Κόσμο και σχε­ 22

δόν αδιαφορεί, τόσο για τον Δεύτερο, τον κομουνιστικό, όσο και τον Πρώτο, τον καπιταλιστικό. Πιστεύει αφελώς πως ο Τρίτος Κόσμος θα προαχθεί και θα γίνει Δεύτερος, αλλά αυτός προτι­ μάει να περάσει κατ’ ευθείαν στον Πρώτο. Θα συμμαχήσει με τον Πρώτο μέσα στα πλαίσια της νεοαποικιοκρατίας, που δια­ φέρει από την κλασική αποικιοκρατία κατά το ότι στην αποι­ κιοκρατία κυριαρχείς με τα όπλα, ενώ στην νεοαποικιοκρατία με το χρήμα. (Και η Ελλάδα ανήκει στις νεοαποικιοκρατούμενες χώρες και μάλιστα απ’ το 1830 που γίνεται κράτος, σε μια εποχή που δεν υπάρχει ακόμα η νεοαποικιοκρατία). Η Ινδία και η Αίγυπτος είναι οι χώρες με τις οποίες ο Χρου­ στσιώφ προτιμάει να φλερτάρει. Αλλά αυτές θα προτιμήσουν να τα παίρνουν και απ’ τη Δύση και απ’ την Ανατολή, παραμένο- ντας τέτοιες που ήταν και παλιότερα, δηλαδή χώρες υπανάπτυ- χτες, ή υπό ανάπτυξιν, όπως τις λέμε αλλιώς, για να δίνουμε στην έννοια ανάπτυξη μια δυναμική, αλλά και για να την απο- μακρύνουμε από την άλλη, την υποτιμητική έννοια. Χώρα όντως υπό ανάπτυξιν και όχι υπανάπτυχτη είναι και η Σοβ. Ένωση, και μάλιστα με αναπτυξιακούς δείκτες που ήταν πολύ εντυπωσιακοί μέχρι την εποχή του Χρουστσιώφ. Γ ι’ αυτό ακριβώς η ηγεσία του κόμματος ανησυχεί πολύ με τις παράδο­ ξες και αυτοσχεδιαστικές πρωτοβουλίες του Χρουστσιώφ. Και με μια πλειοψηφία εφτά προς τέσσερα στο Πολιτικό Γραφείο ζητάει την παραίτησή του απ’ τη θέση του Γεν. Γραμματέα το Μάιο του 1957. Κανείς δεν έμαθε τι ακριβώς συνέβη και ο πονηρός Ουκρανός κατάφερε σχεδόν αμέσως να ανατρέψει προς όφελος του το δυσμενές αποτέλεσμα της ψηφοφορίας και να παραμείνει τελικά Γεν. Γραμματέας. Είναι απίστευτες οι ικανό- τητές του στους παρασκηνιακούς ελιγμούς, που θα καταλήξουν στην εκπαραθύρωση από το Π Γ των τριών βασικών αντιπάλων του, αυτών που επεχείρησαν να τον ανατρέψουν: του Μαλέν- κωφ, του Μολότωφ και του Κανγκάνοβιτς. Ένα μόλις χρόνο μετά το 20ό Συνέδριο, η Σοβ. Ένωση ανα­ κοινώνει την επιτυχή εκτόξευση του πρώτου διηπειρωτικού βαλ­ λιστικού πυραύλου στις 26 Αυγούστου 1957. Και στις 4 Οκτω­ βρίου της ίδιας χρονιάς, θέτει σε τροχιά τον πρώτο διαστημικό δορυφόρο, το θρυλικό Σπούτνικ 1. Τον ακολουθεί αμέσως μετά, στις 3 Νοεμβρίου της ίδιας σημαδιακής χρονιάς (1957), ο Σπούτ­ 23

νικ 2 με επιβάτη τη διασημότερη σκυλίτσα στη μακρά ιστορία των σκύλων, την περίφημη Λάικα, που θα γίνει σύμβολο. («Και γυρίζει, και γαβγίζει»). Το γόητρο της Σοβ. Ένωσης ποτέ δεν ήταν τόσο υψηλό. Όλος ο κόσμος παντού στον κόσμο, θαυμάζει αυτά τα συγκλονιστικά επιτεύγματα του σοσιαλισμού και οι Αμερικανοί, που τρέχουν κι αυτοί στο διάστημα αλλά δεν φτά­ νουν προς το παρόν τους Ρώσους, αρχίζουν να αναρωτιούνται μήπως πρέπει να κάνουν κι αυτοί κάποια ανοίγματα, αν όχι προς το σοσιαλισμό, τουλάχιστον προς το κράτος προνοίας, που θα έρθει σε λίγο με τον Κένεντυ. Όσο για τον Χρουστσιώφ προσωπικά, τινάζεται κι αυτός στα ύψη της παγκόσμιας αναγνώρισης μαζί με τους δυο Σπούτνικ και τη Λάικα Καμιά συνωμοσία δεν φαίνεται τώρα πλέον ικανή να τον κλονίσει. Οι διαστημικές επιτυχίες των Σοβιετικών και ο Χρουστσιώφ πηγαίνουν πακέτο. Το Διάστημα, ο Μεγάλος Ου­ ρανός, ο πρώτος θεός των ανθρώπων και μέχρι τις μέρες μας των Κινέζων, θα περισώσει, αλλά όχι για πολύ, και τον «μεγάλο ηγέτη» και τη μεγάλη χώρα Δυστυχώς, όπως γίνεται συνήθως μετά από κάθε μεγάλη επιτυχία, τα μυαλά του Χρουστσιώφ θα πάρουν αέρα φερμένο απ’ το διάστημα Ένα χρόνο μετά τις θεαματικές διαστημικές επιτυχίες, ζητάει τον τερματισμό του καθεστώτος κατοχής του Δυτ. Βερολίνου. Πράγμα που σημαίνει πως το, ευρισκόμενο εντός της Ανατ. Γερμανίας μοιρασμένο ανάμεσα στους συμμάχους, Βερολίνο πρέπει να εκκενωθεί απ’ τους άλλους τρεις συμμάχους και να μείνουν σ’ αυτό μόνο οι ανατολικοί Γερμανοί. Δηλαδή οι Ρώσοι. Κι έτσι αρχίζει η κρίση του Βερολίνου, που θα τρενάρει πολύ, με αποκλεισμούς και αερογέφυρες. Όμως, όλα τα μέτρα των Ρώσων σχετικά με το Βερολίνο θα πέσουν στο κενό. Οι Δυτικοί δεν είναι ανόητοι ν ’ αφήσουν αυτό το έξοχο προγεφύ­ ρωμα στην καρδιά της Ανατ. Γερμανίας, πού ενεργεί σαν φυσι­ κός Δούρειος ίππος. Και απειλούν τους Ρώσους με πόλεμο αν συνεχίσουν να θέλουν να κάνουν ολόκληρο το Βερολίνο, την ψυχή της παλιάς Γερμανίας, δικό τους. Οι ΗΠΑ είναι αυτόν τον καιρό η πρώτη θερμοπυρηνική δύ­ ναμη, κι αυτός είναι ο λόγος που δεν θα γίνει απ’ την αρχή η πρώτη διαστημική δύναμη. Αλλο να κάνεις επιδείξεις ισχύος στο μακρινό διάστημα κι άλλο να κάνεις επιδείξεις ισχύος στον γερο­ 24