Ένα φυσικό σώµα που είναι o)rganiko/ o)rganiko/ o)rganiko/ o)rganiko/nnnn

ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)\n e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=. (Peri\ yuxh=j II 1, 412b4-5)

Η ψυχή, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η πρώτη εντελέχεια ενός φυσικού σώµατος που είναι «οργανικό». Όπως έχουµε δει, η παραδοσιακή µετάφραση, η οποία έχει υποστηριχθεί από τους σηµαντικότερους µελετητές του Αριστοτέλη, κάνει λόγο για ένα σώµα που «είναι εξοπλισµένο µε όργανα» (δηλαδή αναφέρεται στο ορατό σώµα του φυτού, του ζώου και του ανθρώπου). Αυτή η ερµηνεία ξεκινάει από τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα, έναν από τους πρώτους υποµνηµατιστές του Αριστοτέλη.

Όπως έχουµε ήδη αναφέρει, σύµφωνα µε τον A. Bos, το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς απέδωσε τον όρο o)rganiko/n µε τη σηµασία του «εξοπλισµένος µε όργανα» δεν οφείλεται στην καλύτερη γνώση των ελληνικών που είχε σε σχέση µε τους υπόλοιπους αλλά στη φιλοσοφική του προσέγγιση.¹ Αξίζει να σηµειώσουµε ότι ο A. Bos θεωρεί τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα υπεύθυνο για την ερµηνεία της Αριστοτελικής θεωρίας της ψυχής, σύµφωνα µε την έννοια ότι η ψυχή είναι η (ασώµατη) µορφή του ορατού υλικού σώµατος, καθώς και για την απόδοση της άποψης ότι, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, µετά το θάνατο του σώµατος παύει να υπάρχει και η ψυχή.²

Συνεχίζοντας την αναφορά στις παραδεδοµένες µεταφράσεις του όρου

«οργανικόν», οφείλουµε να επισηµάνουµε το γεγονός ότι πολλοί από τους σχολιαστές του Αριστοτέλη προτιµούν να µεταφέρουν τον όρο o)rganiko/n αυτούσιο στη µετάφραση (o)rganiko/n=organic),³ αποφεύγοντας να τον ερµηνεύσουν. Η στάση αυτή,

1 Βλ. A. Bos (2003) 87.

2 Βλ. A. Bos (2003) 369-370.

3 Αυτή τη µέθοδο ακολουθούν πολλοί µελετητές, οι οποίοι αφήνουν τον όρο o)rganiko/n αµετάφραστο (o)rganiko/n=organic): T. Case (1910) 520B: ‘the primary actuality of an organic body capable of life’, A. E. Taylor, Aristotle (1919) 76: ‘the first entelechy (or actual realization) of a natural organic body’, Jaeger, Aristotle 334: ‘the entelechy of an organic body’, E. Zeller (Leipzig⁷ 1923; repr. Hildesheim 1963) vol II 2: ‘die Seele ist die erste Entelechie eines natürlichen organischen Körpers’, F. J. C. J.

που για ευνόητους λόγους είναι πιο εύκολο να τηρηθεί στην ελληνική µετάφραση των Αριστοτελικών έργων παρά στην ξενόγλωσση, υποδηλώνει, όπως ορθά παρατηρεί ο A. Bos, ότι η σηµασία του όρου o)rganiko/n στην αρχαία ελληνική γλώσσα είναι ταυτόσηµη µε τη σηµερινή έννοια της λέξης. Επιπροσθέτως, ακόµη και αν συµβαίνει κάτι τέτοιο –το νόηµα του όρου «οργανικόν» από την αρχαιότητα ως τις µέρες µας να είναι το ίδιο–, οι µεταφραστές, που επιλέγουν να διατηρήσουν τον ίδιο όρο στη µετάφραση, θα πρέπει να υποστηρίξουν τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή τους την επιλογή, καθώς ο όρος «οργανικός» σήµερα επιδέχεται ποικίλες ερµηνείες.⁴ Εποµένως, πάλι θα χρειαστεί να ερµηνεύσουν τον όρο o)rganiko/n επιλέγοντας µία από τις πολλές σηµασίες του όρου σήµερα.⁵

Nuyens (1939) 220: ‘organisch’, W. D. Ross (1961) 211: ‘an organic natural body’, C. H. Kahn (1966) 47: ‘the form and realisation of an organic body’, D. J. Allan The philosophy of Aristotle (²1970) 50, J.

Owens (1971) 129: ‘the form and actuality of an organic body potentially endowed with life’, G.

Verbeke (1978) 204: la première entéléchie d’un corps physique organique’, F. Inciarte (1984) 49:

‘Seele ist die erste Verwirklichung einer natürlichen organischen Körpers’, T. Irwin (1988) 285: ‘the first actuality of a natural organic body’, M. Tweedale (1990) 130: ‘the first actuality of an organic body’, S. Broadie (1993) 329: ‘la première actualité d’un corps organique naturel’, H. Seidl (1995) 63:

‘die erste Vollendung eines natürlichen, organischen Körpers’, J. Hübner (1999): ‘die erste Wirklichkeit eines physischen organischen Körpers’.

4 οργανικός -ή -ό [orγanikós] E1: 1. που αναφέρεται σε ορισµένο όργανο του σώµατος ή σε ολόκληρο τον οργανισµό: Oργανική πάθηση / αλλοίωση / βλάβη / διαταραχή / ανάγκη. Oργανικά αισθήµατα, που αφορούν την εσωτερική κατάσταση του οργανισµού. Oργανικά όντα, έµβια. ANT ανόργανα όντα. 2α.

που προέρχεται από ζωντανούς οργανισµούς: Oργανικά λιπάσµατα. ANT χηµικά. β. (χηµ.) µε αναφορά στον άνθρακα. ANT ανόργανος: Oργανική ένωση, που περιέχει άνθρακα. Oργανική χηµεία, που µελετά τις οργανικές ενώσεις. Oργανική ανάλυση / καύση. 3. (µτφ.) α. που είναι βασικός, που παίζει ουσιαστικό ρόλο στη συγκρότηση ή στη λειτουργία ενός συνόλου: H οικογένεια χαρακτηρίζεται ως οργανικό κύτταρο της κοινωνίας. β. που αφορά ορισµένη κρατική υπηρεσία, οργανισµό κτλ.: ~ νόµος, που καθορίζει τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας δηµόσιας υπηρεσίας ή οργανισµού. Oργανική θέση (σε υπηρεσία ή οργανισµό), που προβλέπεται από το νόµο ή ορίζεται από τη διοίκηση: Yπάλληλος που υπηρετεί στην οργανική του θέση. 4. (µουσ.) που αναφέρεται σε µουσικά όργανα: Oργανική µουσική, ενόργανη. Tο οργανικό µέρος µιας παρτιτούρας, που αφορά την ορχήστρα. 5. (γραµµ.) που αναφέρεται στο όργανο, στο µέσο µε το οποίο γίνεται µια πράξη: ∆οτική οργανική, η δοτική του οργάνου. H οργανική πτώση, πτώση που δηλώνει το µέσο µε το οποίο τελείται µια πράξη: Στην ινδοευρωπαϊκή γλώσσα αποκαθίσταται ξεχωριστή οργανική πτώση. || (ως ουσ.) η οργανική, η οργανική πτώση: Στη σανσκριτική διατηρείται η αρχαία ινδοευρωπαϊκή οργανική. οργανικά EΠIPP στη σηµ. 3:

Στοιχείο που δεν εντάσσεται ~ στο σύνολο. [λόγ.: 1: αρχ. o)rganiko/j· 2, 3: σηµδ. γαλλ. organique (στις νέες σηµ.) < λατ. organicus < αρχ. o)rganiko/j 4, 5: σηµδ. γαλλ. instrumental]. Οι ερµηνείες και τα παραδείγµατα προέρχονται από το Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, (Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 1998).

5 Έτσι, ο W. D. Ross µεταφράζει ‘organic’, αλλά ερµηνεύει το sw=ma o)rganiko/n ως το «σώµα προικισµένο µε όργανα, δηλαδή αποτελούµενο από διάφορα µέρη κατάλληλα προσαρµοσµένα σε διαφορετικές δραστηριότητες». Βλ. W. D. Ross (1993) 192-193. Πβ. την ερµηνεία του Αλέξανδρου Αφροδισιέα, De an., 16,11-12: e)/sti ga\r o)rganiko\n sw½ma to\ e)/xon plei/w te kai\ diafe/ronta me/rh yuxikai=j duna/mesin u(phretei=sqai duna/mena.

Από την άλλη, αρκετοί είναι και οι Αριστοτελικοί µελετητές που µεταφράζουν τον όρο o)rganiko/n ως το «οργανωµένο»,⁶ γεγονός που, σύµφωνα µε τον A. Bos –και στο σηµείο αυτό συµφωνούµε µαζί του–, αποτελεί µία λήψη ζητουµένου,⁷ και ως τέτοια πρέπει να απορριφθεί. Επιπλέον, πρέπει να προσθέσουµε ότι τα φυσικά σώµατα των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων δεν είναι

«οργανωµένα» από την πρώτη στιγµή της σύλληψης (ως κυήµατα, δηλαδή, δεν είναι όπως τα σώµατα των ενηλίκων που έχουν αναπτύξει όλες τις αρχές της ψυχής) παρότι είναι έµψυχα (Peri\ z%/wn gen. 736b5-7, 740a2-9). Θεωρούµε, δηλαδή, ότι ο όρος

«οργανωµένο» µπορεί να ειπωθεί µόνο για το σώµα που έχει αναπτύξει όλα του τα όργανα και έχει αποκτήσει όλες τις αρχές της ψυχής, που του αναλογούν.

Όσον αφορά την πρώτη ερµηνεία (εξοπλισµένο µε όργανα) είναι αυτή που απαντάται, ως επί το πλείστον, στην εξήγηση του Αριστοτελικού ορισµού της ψυχής.

Ωστόσο, θεωρούµε ότι και η ερµηνεία του όρου o)rganiko/n ως «αυτού που είναι εξοπλισµένο µε όργανα» δεν συνάδει ακριβώς µε αυτό που ο Σταγειρίτης είχε στο µυαλό του, όταν χρησιµοποιούσε τον όρο o)rganiko/n, καθώς σε όλες τις περιπτώσεις χρησιµοποιείται ο πληθυντικός του οργάνου και ποτέ ο ενικός.⁸ Η θέση µας θα γίνει

6 Αυτή τη µετάφραση (o)rganiko/n=organized) ακολουθούν οι: G. Rodier (1900): ‘l’acte premier d’un corps naturel organisé’, A. J. Festugière (1931) 90: “l’ âme, acte d’un corps ‘organisé’, ayant la vie en puissance”, C. Lefèvre (1978) 21: ‘l’ acte premier du corps naturel organisé’, S. Mansion (1978) 11-12:

‘soul is the formal ousia, the first entelechy of a natural body having life potentially in it, that is of an organized body’ (ο όρος organized εξηγείται στη σ. 12: “made of various tissues and organs”), P.

Thillet (1981) 5: ‘l’entéléchie première d’un corps organisé’, J. Barnes (1982) 66: ‘an actuality of the first kind of a natural organized body’, J. A. Smith (J. Barnes ed. 1984): ‘an actuality of the first kind of a natural organized body’, P. Allen (1985) 88: ‘the first grade of actuality of a natural body having life potentially in it. The body so described is a body which is organized’. Ο Β. Τατάκης (5, 83) στην ελληνική µετάφραση του Peri\ yuxh=j ακολουθεί τη µετάφραση «οργανωµένο», αλλά στην εισαγωγή του ερµηνεύει τον όρο o)rganiko/n ως «εκείνο που έχει όργανα».

7 Αυτό αφορά την ερµηνεία ως το «οργανωµένο», διότι, για να είναι κάτι οργανωµένο, θα πρέπει κάτι άλλο να το έχει οργανώσει πρωτύτερα. Σε αυτό το σηµείο δεν µπορούµε παρά να συµφωνήσουµε µε τον A. Bos, ο οποίος θεωρεί ότι η χρήση του όρου «οργανωµένο» αποτελεί µία petitio principii, ενώ είναι συνώνυµο µε το έµψυχο. Βλ. A. Bos (2003) 86-87 και σηµ.76.

8 Σε αυτούς που ακολουθούν αυτή την ερµηνεία περιλαµβάνουµε και όσους έχουν ερµηνεύσει τον όρο o)rganiko/n ως το «έχον όργανα», «µε όργανα», «κατέχον όργανα» και «προµηθευµένο µε όργανα», καθώς θεωρούµε ότι η ερµηνεία είναι παραπλήσια (σηµαντικό είναι ότι όλες οι ερµηνείες χρησιµοποιούν τον πληθυντικό του o)rga/nou, γεγονός που θα µας απασχολήσει στη συνέχεια). Οι µελετητές είναι: Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, De an. 16, 11-12: e)/sti ga\r o)rganiko\n sw½ma to\ e)/xon plei/w te kai\ diafe/ronta me/rh yuxikai=j duna/mesin u(phretei=sqai duna/mena. Quaest. 54, 9-10: to\ d' o)rganiko/n e)stin o(\ e)/xei mo/ria diaferou/saij e)nergei/aij u(phretei=sqai duna/mena. Θεµίστιος, In De an. 5,3.42.4-8:

pa/nta ga\r tau=ta prosdei=tai trofh=j kai\ ou)de\n au)tw½n ge/gone kai\ e)stin a(plw½j... dio/per o)rga/nwn prosdei=tai tw½n pro\j tou=to diakonou/ntwn. kai\ e)pi\ me\n tw½n zw/wn dh=lon, sto/ma ga\r kai\ gasth\r kai\ fle/bej kai\ ta\ loipa\ o)/rgana th=j trofh=j. Φιλόπονος, In De an. 217, 13: o)rganiko\n de/ e)/sti to\ e)/xon o)/rgana. R. D.

Hicks (1907) 51; ‘the first actuality of a natural organic body furnished with organs’, W. S. Hett (1936;

repr. 1995) 69: ‘the first actuality of a natural body possessed of organs’, A. L. Peck, Ar. Gener. of anim (1942) lvii: ‘the first realization of a body furnished with organs’, O. Gigon (1950) 286: ‘mit

πιο σαφής αν πάρουµε ως αφετηρία αυτό που ο φιλόσοφος έχει πει σχετικά µε το πώς πρέπει να είναι ένας ορισµός˙ διότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ προσεκτικός στους ορισµούς του. Και θεωρεί πολύ σηµαντικό να περιλάβει τον όρο o)rganiko/n στον ορισµό της ψυχής, θέλοντας έτσι να προσδιορίσει ποιο φυσικό σώµα έχει ψυχή.

Όταν ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τον ορισµό της ψυχής, πρέπει να τηρήσει τις προϋποθέσεις που, σύµφωνα µε τον ίδιο, πρέπει να πληροί ένας ορισµός:

(α) να περιέχει την αιτία⁹ και (β) να ανήκει σε συγκεκριµένο είδος.¹⁰ Επίσης, έχουµε επισηµάνει το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης (θέλοντας ο ορισµός της ζωής να περιλαµβάνει όλα τα έµβια όντα) έχει ήδη ορίσει τη ζωή µε τη βασική µορφή της.¹¹ Κατά συνέπεια, θεωρούµε ότι και στον ορισµό της ψυχής έχει στο µυαλό του ακριβώς το ίδιο: να ορίσει την ψυχή µε τo κατώτατο είδος της, ώστε να περιλάβει όλα τα έµψυχα όντα (όπως επίσης και τα έµβρυα, που έχουν µόνο τη θρεπτική ψυχή ενεργεία)˙ διότι η θρεπτική ψυχή περιλαµβάνεται σε όλες τις υπόλοιπες που ακολουθούν. Ο Σταγειρίτης, εξάλλου, δηλώνει και ο ίδιος ότι έχει ορίσει την ψυχή µε την µόνη κοινή της αρχή σε κάθε ον (που δεν είναι άλλη από τη θρεπτική) στον τελικό ορισµό της ψυχής:

ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)\n e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=. (Peri\ yux. II 1, 412b4-5)

Organen ausgestattet’, W. Theiler (1959) 25: ‘dia vorlaüfige Erfüllung des natürlichen mit Organen ausgestatteten Körpers’, R. Bambrough (et all.) (1963) 247: ‘the primary realisation of a natural body that possesses organs’, D. W. Hamlyn (1968) X και 9; ‘the first actuality of a natural body which has organs’, J. L. Ackrill (1972-73) 119 και (1979) 65: ‘the first actuality of a natural body that has organs’, C. Lefèvre (1972) 70; ‘doté d’organes’, R. Sorabji (1974) 64 και (1979) 163: ‘the soul is…the first actuality of a natural body with organs’, E. Hartman (1977) 97: ‘the first actuality of a natural body that has organs’, H. Flashar (1983) 413: ‘die erste Erfüllung eines natürlichen, mit Organen versehenen Körpers’, L. Couloubaritsis (1985) 148: ‘entéléchie première d’un corps naturel possésant des parties fonctionnelles’, M. Furth (1988) 150: ‘having organs; that has organs’, J. M. Rist (1985) 28:

‘a natural body equipped with organs’ και The mind of Aristotle (1989) 165, 173, R. Bodeüs (1993) 239: ‘la réalisation première d’un corps naturel… pourvu d’organes’, S. Everson στο J. Barnes, The Cambridge companion to Aristotle (1995) 173: ‘the first actuality of a body which has organs’, H. J.

Blumenthal (1996) 94; ‘equipped with organs’ και J. Anton, Αριστοτέλης: Η θεωρία της εναντιότητας (2001) 207: εφοδιασµένου µε όργανα.

9Peri\ yuxh=j II 2, 413a13-16: ou) ga\r mo/non to\ o(/ti dei= to\n o(ristiko\n lo/gon dhlou=n, w(/sper oi( plei=stoi tw½n o(/rwn le/gousin, a)lla\ kai\ th\n ai)ti/an e)nupa/rxein kai\ e)mfai/nesqai.

10 Peri\ yuxh=j II 3, 414b23-28: ge/noito d' a)\n kai\ e)pi\ tw½n sxhma/twn lo/goj koino/j, o(\j e)farmo/sei me\n pa=sin, i)/dioj d' ou)deno\j e)/stai sxh/matoj. o(moi/wj de\ kai\ e)pi\ tai=j ei)rhme/naij yuxai=j. dio\ geloi=on zhtei=n to\n koino\n lo/gon kai\ e)pi\ tou/twn kai\ e)f' e(te/rwn, o(\j ou)deno\j e)/stai tw½n o)/ntwn i)/dioj lo/goj, ou)de\ kata\ to\ oi)kei=on kai\ a)/tomon ei)=doj, a)fe/ntaj to\n toiou=ton.

11Peri\ yuxh=j II 1, 412a14-15: zwh\n de\ le/gomen th\n di' au(tou= trofh/n te kai\ au)/chsin kai\ fqi/sin.

Για να έχει ένα φυσικό σώµα ψυχή, πρέπει να είναι o)rganiko/n, δηλαδή, σύµφωνα µε την παραδοσιακή ερµηνεία, πρέπει να είναι «εξοπλισµένο µε όργανα».

Όλα τα όργανα έχουν πάντα µία λειτουργία.¹² Η πρώτη από τις λειτουργίες που πρέπει να επιτελούν είναι αυτή της θρεπτικής ψυχής. Ένα κατώτερο ον, όµως, έχει µόνο ένα όργανο, που του χρησιµεύει γι’ αυτήν τη λειτουργία (για να µπορεί να λαµβάνει τροφή) αφού, για τον Σταγειρίτη, µερικά έµψυχα όντα δεν έχουν παραπάνω από ένα όργανο για να έλκουν την τροφή (και µέσα σε αυτά συµπεριλαµβάνονται και τα έµβρυα, των οποίων η καρδιά σχηµατίζεται αµέσως, για να επιτελεί αυτήν τη λειτουργία). Και η ψυχή δεν ορίζεται µε τη θρεπτική ψυχή του ώριµου ανθρώπου, η οποία συνοδεύεται από όλες τις υπόλοιπες αρχές της ψυχής, αλλά µε αυτό που έχει µόνο αυτή (το έµβρυο, το φυτό, το οστρακόδερµο). Εποµένως, µόνο αν οριστεί έτσι η ψυχή (µε το βασικό είδος της, τη θρεπτική αρχή) θα περιλαµβάνει όλα τα έµψυχα όντα, ακόµη και εκείνα που έχουν µόνο ένα όργανο για να έλκουν την τροφή.

Αν όµως επιλέξουµε την ερµηνεία του όρου o)rganiko\n ως το «εξοπλισµένο µε όργανα» αφήνουµε έξω από τον ορισµό της ψυχής µερικά έµψυχα όντα (συµπεριλαµβανοµένων και των εµβρύων, που έχουν ψυχή),¹³ ενώ δεν αποδίδουµε αυτό που ήθελε ο Αριστοτέλης να πει όταν έλεγε ότι µερικά έµψυχα όντα έχουν µόνο µία αρχή της ψυχής, τη θρεπτική. Γιατί, για να λειτουργήσει αυτή η αρχή, αρκεί µόνο ένα όργανο (τουλάχιστον στους πιο απλούς οργανισµούς, που θεωρούµε ότι είναι η αφετηρία των Αριστοτελικών ορισµών της ζωής και της ψυχής).

Συνεπώς, αν ερµηνεύσουµε το o)rganiko\n ως «to\ e)/xon o/)rgano/n ti h)\ plei/ona tou/tou» (αυτό που έχει ένα όργανο ή και περισσότερα) θα αποδώσουµε ακριβώς αυτό που είχε στο µυαλό του ο Αριστοτέλης, όταν έλεγε ότι η ψυχή είναι η εντελέχεια ενός σώµατος φυσικού o)rganikou=. Η ίδια µετάφραση µπορεί να εφαρµοστεί και στο mo/rion o)rganiko/n (το µέρος που έχει ένα όργανο/τη θέση οργάνου) ή τα mo/ria o)rganika/.

12 Η J. Whiting (1995) 77 τονίζει ότι ο Αριστοτέλης δεν λέει µόνο ότι η ψυχή είναι η µορφή ορισµένου είδους σώµατος, αλλά ότι αυτό το σώµα πρέπει να είναι o)rganiko/n. Σύµφωνα µε την ίδια, αυτό σηµαίνει ότι (το φυσικό σώµα) έχει όργανα που καθορίζονται από τις λειτουργίες τους και για το λόγο αυτό χωρίς την παρουσία της ψυχής τα όργανα δεν µπορούν να τις επιτελέσουν.

13 Αυτό είναι και ένα από τα επιχειρήµατα του A. Bos (2003) 94, ο οποίος θεωρεί ότι δεν υπάρχουν διακριτά όργανα στην εµβρυακή φάση. Ωστόσο, στο Peri\ z%/wn gen.II 739b34- 740a23 ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ξεκάθαρα ότι η καρδιά σχηµατίζεται αµέσως στο έµβρυο, για να επιτελέσει τη θρεπτική λειτουργία. Το απόσπασµα που αφορά τον άµεσο σχηµατισµό της καρδιάς στο έµβρυο, δεν αναφέρεται από τον A. Bos, όπως και πολλά χωρία που δείχνουν την αναγκαιότητα να υπάρχει ένα όργανο (η καρδιά στα έναιµα, κάτι ανάλογο στα άναιµα) για να επιτυγχάνεται η θρεπτική λειτουργία, αφού χωρίς αυτήν τη λειτουργία της ψυχής δεν ζει τίποτα (Peri\ z%/wn mor. 678a27-b7, και 681a10- 682a10, Peri\ u(/pn. 2, 456a32-b6, Peri\ neo/t. 2, 468b5-10, 3, 468b28-469a9, 4, 469b20-27).

Εξάλλου, ο Αριστοτέλης ονοµάζει o)/rgana (ή mo/ria o)rganika/) και τα εσωτερικά όργανα του φυσικού σώµατος (η καρδιά είναι το πρώτο mo/rion που σχηµατίζεται),¹⁴ αλλά και τα όργανα για κίνηση, δηλαδή τα µέλη (τα οποία λέγονται και kinhtika\

mo/ria).¹⁵

Αυτό γίνεται φανερό στο Peri\ z%/wn gene/sewj II 6 (742a16-b18),¹⁶ όπου ο Σταγειρίτης εξετάζει µε ποια σειρά δηµιουργούνται τα o)rganika\ mo/ria των ζώων, εννοώντας όλα τα µέρη του σώµατος (τα εσωτερικά όργανα, και τα µέλη). Το σηµαντικό για το Σταγειρίτη είναι ότι, εφόσον η φύση δεν κάνει τίποτε µάταια, όλα τα όργανα υπάρχουν για χάρη κάποιου σκοπού.

Προς το παρόν θα αναφέρουµε ότι ο A. Bos θεωρεί ότι o)rganiko/n σηµαίνει αυτό που υπηρετεί ως εργαλείο (instrument),¹⁷ και ότι τα o)rganika\ mo/ria θα έπρεπε να µεταφράζονται ως εργαλειακά µέρη (instrumental parts).¹⁸ Ο A. Bos στηρίζεται στο γεγονός ότι ο Αριστοτέλης χρησιµοποιεί την ίδια λέξη (o)/rganon) και µε τις δύο σηµασίες: όργανο και εργαλείο (π.χ. στο Peri\ yuxh=j II 1, 413a1 ονοµάζει τον πέλεκυ o)/rganon). Αυτή η ερµηνεία εφαρµόζεται σε όλα τα χωρία από τον A. Bos.¹⁹ Έτσι, στο Peri\ yuxh=j ΙΙΙ 9, 432b17-19 η προτεινόµενη µετάφραση θα ήταν: «Και τα φυτά θα ήταν κινητικά αν είχαν ένα µέρος που θα υπηρετούσε ως εργαλείο (mo/rion o)rganiko/n)

14Peri\ z%/wn mori/wn III 4, 666a20-22: e)n ga\r toi=j e)mbru/oij eu)qe/wj h( kardi/a fai/netai kinoume/nh tw½n mori/wn kaqa/per ei) z%½on, w¨j a)rxh\ th=j fu/sewj toi=j e)nai/moij ou)=sa.

15 Peri\ z%/wn gene/sewj II 6, 742b8-10: parempi/ptei ga\r ta\ kinhtika\ tw½n mori/wn pro/teron o)/nta tv=

gene/sei tou= te/louj, ta\ de\ kinhtika\ pro\j ta\ o)rganika\ dielei=n ou) r(#/dion. Επίσης, βλ. Peri\ ou)ranou= ΙΙ 8, 290a30-35, όπου λέγεται ότι η φύση επίτηδες απάλλαξε τους πλανήτες από όργανα για κίνηση και προεξέχοντα µέρη (δηλαδή πόδια που βοηθούν στην κατά τόπον κίνηση).

16 Αν και ο A. Bos δεν αναφέρεται στο απόσπασµα του Peri\ z%/wn gene/sewj II 6 (742a16-b18), το θεωρούµε πολύ σηµαντικό ως προς τη χρήση του όρου o)rganiko/n, και θα εξεταστεί σε επόµενο κεφάλαιο, όταν θα συζητηθεί η διαφορά µεταξύ των δύο απόψεων: του να υπάρχει ένα όργανο για χάρη κάποιου σκοπού και του να υπηρετεί ως εργαλείο.

17 Ο A. Bos (2003) 87 σηµειώνει τη µετάφραση του όρου o)rganiko/n όπως απαντάται στο Ελληνοαγγλικό Λεξικό των H. G. Liddell, R. Scott, H. S. Jones, η οποία αναφέρεται µόνο στον Αριστοτέλη: ‘serving as organs or instruments, instrumental’. Στην ελληνική έκδοση του ιδίου λεξικού, Η. G. Liddell, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, µτφρ. Ξ. Μόσχου, επιµ. έκδ.

Μ. Κωνσταντινίδου (Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 1997), συναντούµε τη µετάφραση: «ο χρησιµεύων ως όργανον, µάλιστα επί των διαφόρων µερών του σώµατος».

18 Βλ. A. Bos (2003) 39.

19 Ο A. Bos προτείνει σε όλες τις περιπτώσεις τη µετάφραση ‘serve as an instrument’ και

‘instrumental’. Βλ. A. Bos (2003) 87 κ.ε.

αυτή την κίνηση».²⁰ Θεωρούµε ότι η µετάφραση είναι πιο συνεπής αν µεταφράσουµε το mo/rion o)rganiko/n ως το µέρος που αποτελεί όργανο/έχει τη θέση οργάνου, το όργανο, (το οποίο υπάρχει για χάρη ενός σκοπού), και όχι ως το µέρος που «υπηρετεί ως εργαλείο». Επίσης, θεωρούµε ότι και στο Peri\ porei/aj z%/wn 705b22-23 η µετάφραση του A. Bos δεν µπορεί να σταθεί. Το χωρίο ξεκινά: «o(/sa me\n ga\r o)rganikoi=j me/resi xrw/mena (le/gw d' oi(=on posi\n h)\ pte/rucin h)\ tini a)/ll% toiou/t%)», άρα η µετάφραση του A. Bos θα ήταν: «όσα χρησιµοποιούν µέρη που υπηρετούν ως εργαλεία (ή εργαλειακά µέρη)». Το εργαλείο, όµως, δεν είναι µέρος του οργανισµού, αλλά κάτι που ο άνθρωπος χρησιµοποιεί επιπλέον για κάποιο σκοπό (αυτή, εξάλλου, είναι η σηµασία του εργαλείου). Τα o)rganika\ mo/ria, από την άλλη, δεν υπηρετούν ως εργαλεία, αλλά είναι όργανα, ή µέρη µε όργανα, που υπάρχουν για χάρη ενός σκοπού.

∆εν µπορούµε να πούµε, δηλαδή, ότι τα πόδια ή οι φτερούγες είναι µέρη που

«υπηρετούν ως εργαλεία», αλλά µπορούµε κάλλιστα να πούµε ότι είναι µέρη «που έχουν τη θέση οργάνου» (τα οποία χρησιµεύουν σε κάποιο σκοπό).

Εποµένως, το να υπάρχει κάτι για χάρη ενός σκοπού (τα πόδια ή οι φτερούγες) είναι διαφορετικό από το να «υπηρετεί ως εργαλείο». Ο A. Bos, όµως, ταυτίζει το o)/rganon µε το εργαλείο, το mo/rion o)rganiko/n (το µέρος που αποτελεί όργανο) µε το εργαλειακό µέρος, και το sw=ma o)rganiko/n (το σώµα που έχει όργανο) µε το εργαλειακό (το σώµα που υπηρετεί ως εργαλείο), ενώ ταυτόχρονα χρησιµοποιεί το ρήµα υπηρετώ (serve) στη θέση του ρήµατος χρησιµοποιώ (use), για να καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η σχέση σώµατος-ψυχής, είναι σχέση αφέντη-δούλου (master- servant) και η ψυχή «απελευθερώνεται» µε τον θάνατο του σώµατος.²¹ Επιπροσθέτως, η ερµηνεία του όρου o)rganiko/n του A. Bos είναι στενά συνδεδεµένη µε την ερµηνεία της έκφρασης fusika\ sw/mata, ώστε να οδηγήσει στο δυϊσµό ψυχής και σώµατος. Ωστόσο, θεωρούµε ότι ο Αριστοτέλης θέλοντας να δώσει την περιγραφή της απλούστερης ψυχής στον ορισµό της ψυχής µε τον όρο o)rganiko/n εννοεί το σώµα που έχει τουλάχιστον ένα όργανο –και όχι περισσότερα.

20Peri\ yuxh=j ΙΙΙ 9, 432b17-19: )/Eti ka)\n ta\ futa\ kinhtika\ h)=n, ka)\n ei)=xe/ ti mo/rion o)rganiko\n pro\j th\n ki/nhsin tau/thn. Βλ. και Peri\ ou)ranou= ΙΙ 8, 290a30-35, όπου οι πλανήτες δεν έχουν όργανα για κίνηση.

21 Βλ. A. Bos (2003) κεφ. 13, 14.

Κάτι αντίστοιχο, εξάλλου, συµβαίνει µε το sw=ma ai)sqhtiko/n: είναι το σώµα που αισθάνεται.²² Σύµφωνα, όµως, µε το Σταγειρίτη, για να αισθάνεται ένα σώµα (για να έχει την αισθητική ικανότητα) δεν χρειάζεται να υπάρχουν όλες οι αισθήσεις – όπως για να είναι ένα σώµα o)rganiko/n δεν είναι απαραίτητο να έχει όλα τα όργανα που του αναλογούν– παρά µόνο η απτική αίσθηση.²³ Εποµένως, ai)sqhtiko\n λέγεται και το σώµα που έχει µόνο την αίσθηση της αφής (που είναι η πιο βασική αίσθηση και µπορεί να απαντάται µόνη της), αλλά ταυτόχρονα και αυτό που έχει περισσότερες αισθήσεις από µία ή και όλες. Το σηµαντικό είναι να υπάρχει τουλάχιστον µία, η απτική.²⁴ Όπως, δηλαδή, για να είναι ένα σώµα ai)sqhtiko/n, δεν χρειάζεται να έχει όλες τις αισθήσεις (µία είναι αρκετή), έτσι για να ονοµαστεί ένα σώµα o)rganiko/n πρέπει να έχει τουλάχιστον ένα όργανο (ή και περισσότερα). Και το βασικό όργανο, που χρειάζεται ένα σώµα για να ζήσει, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, είναι αυτό που έλκει την τροφή (η ρίζα στα φυτά, η καρδιά στα έναιµα, κάτι ανάλογο στα άναιµα).

4.1.1. Με ποιον τρόπο έχει το έµβρυο ψυχή κατά τον Αριστοτέλη; ²⁵

Όταν ο Αριστοτέλης φτάνει στο σηµείο να ορίσει την ψυχή λέει:

dio\ h( yuxh/ e)stin e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= duna/mei zwh\n e)/xontoj. toiou=ton de\ o(\ a)\n v)= o)rganiko/n. =o)/rgana de\ kai\ ta\ tw½n futw½n me/rh,²⁶

22 Στο Peri\ yuxh=j ΙΙ 1, 412b23-25 διαβάζουµε: a)na/logon ga\r e)/xei w¨j to\ me/roj pro\j to\ me/roj, ou(/twj h(

o(/lh ai)/sqhsij pro\j to\ o(/lon sw½ma to\ ai)sqhtiko/n, v(= toiou=ton. ∆ηλαδή, το αισθητικό σώµα είναι αυτό που αισθάνεται, που έχει αίσθηση.

23Peri\ yuxh=j II 2, 413b1-9: to\ me\n ou)=n zh=n dia\ th\n a)rxh\n tau/thn u(pa/rxei toi=j zw½si, to\ de\ z%½on dia\ th\n ai)/sqhsin prw/twj: kai\ ga\r ta\ mh\ kinou/mena mhd' a)lla/ttonta to/pon, e)/xonta d' ai)/sqhsin, z%½a le/gomen kai\

ou) zh=n mo/non. ai)sqh/sewj de\ prw½ton u(pa/rxei pa=sin a(fh/: w(/sper de\ to\ qreptiko\n du/natai xwri/zesqai th=j a(fh=j kai\ pa/shj ai)sqh/sewj, ou(/twj h( a(fh\ tw½n a)/llwn ai)sqh/sewn =qreptiko\n de\ le/gomen to\ toiou=ton mo/rion th=j yuxh=j ou(= kai\ ta\ fuo/mena mete/xei), ta\ de\ z%½a pa/nta fai/netai th\n a(ptikh\n ai)/sqhsin e)/xonta.

24Peri\ yuxh=j III 12, 434b23-24: kai\ fanero\n o(/ti ou)x oi(=o/n te a)/neu a(fh=j ei)=nai z%=on.

25 Ένα µέρος της ανάλυσης που ακολουθεί παρουσιάστηκε στο 10^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας,

«Φιλοσοφία των Επιστηµών», Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 6-8 Μαΐου 2006, µε θέµα: Με ποιον τρόπο έχει το έµβρυο ψυχή κατά τον Αριστοτέλη. Βλ. Ελισάβετ Νικολαΐδου,

«Με ποιον τρόπο έχει το έµβρυο ψυχή κατά τον Αριστοτέλη;», Φιλοσοφία των Επιστηµών: Κείµενα από το 10^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, επιµ. εισ. ∆.

Σφενδόνη-Μέντζου, σσ. 151-160, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., 2006.

a)lla\ pantelw½j a(pla=, oi(=on to\ fu/llon perikarpi/ou ske/pasma, to\ de\

perika/rpion karpou=: ai( de\ r(i/zai²⁷ t%½ sto/mati a)na/logon: a)/mfw ga\r e(/lkei th\n trofh/n). ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)\n e)ntele/xeia h(

prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=.

(Peri\ yux. II 1, 412a27-b6) Λίγο παρακάτω εξηγεί ποιο σώµα έχει τη δυνατότητα για ζωή:

e)/sti de\ ou) to\ a)pobeblhko\j th\n yuxh\n to\ duna/mei o)\n w(/ste zh=n, a)lla\ to\ e)/xon:

to\ de\ spe/rma kai\ o( karpo\j to\ duna/mei toiondi\ sw½ma.

(Peri\ yux. II 1, 412b25-27) Το σπέρµα και ο καρπός έχουν, δηλαδή, τη δυνατότητα να γίνουν σώµα (φυσικό) o)rganiko/n, να αποκτήσουν, κατ’ αρχάς, ένα όργανο για να έλκουν την τροφή στον εαυτό τους. Τότε θα έχουν αποκτήσει και τη θρεπτική ψυχή, ώστε να ονοµάζονται έµψυχα, όπως και τα φυτά που δεν έχουν καµία άλλη αρχή της ψυχής.

∆ιότι η ζωή υπάρχει στα έµψυχα όντα χάρη στη θρεπτική αρχή:

le/gomen ou)=n, a)rxh\n labo/ntej th=j ske/yewj, diwri/sqai to\ e)/myuxon tou=

a)yu/xou t%½ zh=n. pleonaxw½j de\ tou= zh=n legome/nou, ka)\n e(/n ti tou/twn e)nupa/rxv mo/non, zh=n au)to/ famen,²⁸ oi(=on nou=j, ai)/sqhsij, ki/nhsij kai\ sta/sij h( kata\

to/pon, e)/ti ki/nhsij h( kata\ trofh\n kai\ fqi/sij te kai\ au)/chsij. dio\ kai\ ta\

fuo/mena pa/nta dokei= zh=n: fai/netai ga\r e)n au(toi=j e)/xonta du/namin kai\ a)rxh\n toiau/thn, di' h(=j au)/chsi/n te kai\ fqi/sin lamba/nousi kata\ tou\j e)nanti/ouj to/pouj: ou) ga\r a)/nw me\n au)/cetai, ka/tw d' ou)/, a)ll' o(moi/wj e)p' a)/mfw kai\

pa/ntv, o(/sa a)ei/ tre/fetai/ te kai\ zv= dia\ te/louj, e(/wj a)\n du/nhtai lamba/nein trofh/n. xwri/zesqai de\ tou=to me\n tw½n a)/llwn dunato/n, ta\ d' a)/lla tou/tou a)du/naton e)n toi=j qnhtoi=j. fanero\n d' e)pi\ tw½n fuome/nwn: ou)demi/a ga\r au)toi=j u(pa/rxei du/namij a)/llh yuxh=j. to\ me\n ou)=n zh=n dia\ th\n a)rxh\n tau/thn u(pa/rxei

26 Κατά τον ίδιο τρόπο δεν µπορεί να ειπωθεί ότι η ρίζα είναι το εργαλείο του φυτού, ή ότι είναι ένα σώµα που υπηρετεί ως εργαλείο, αλλά ένα όργανο που υπάρχει για χάρη κάποιου σκοπού, ή

«υπηρετεί» κάποιο σκοπό. Εφόσον αποτελεί µέρος του φυτού, δεν µπορεί να ιδωθεί ως εργαλείο.

27 Στο Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 4, 740a1 ο Αριστοτέλης (φέρνοντας πάλι το παράδειγµα του φυτού που λαµβάνει την τροφή) λέει: au(/th [η ρίζα] d' e)sti/n v(= th\n trofh\n lamba/nei. Το γεγονός ότι στο Peri\ yuxh=j II 1, 412a27-b5 χρησιµοποιείται το ίδιο παράδειγµα αλλά στον πληθυντικό (φυτά–ρίζες), ίσως είναι αυτό που οδήγησε τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα και τους υπόλοιπους µελετητές να αποδώσουν το o)rganiko\n ως το «εξοπλισµένο µε όργανα», θεωρώντας ότι το φυτό είναι εξοπλισµένο µε όργανα για να έλκει την τροφή. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις (όπως και στην αναφερθείσα) το φυσικό σώµα του φυτού και του εµβρύου έχει µόνο ένα όργανο για να έλκει την τροφή.

28 Όπως παρατηρούµε τα χαρακτηριστικά που ο Αριστοτέλης αποδίδει στη ζωή είναι αντίστοιχα µε τα µέρη της ψυχής που ενδέχεται να έχει ένα έµψυχο ον.

toi=j zw½si, to\ de\ z%½on dia\ th\n ai)/sqhsin prw/twj: kai\ ga\r ta\ mh\ kinou/mena mhd' a)lla/ttonta to/pon, e)/xonta d' ai)/sqhsin, z%½a le/gomen kai\ ou) zh=n mo/non.

ai)sqh/sewj de\ prw½ton u(pa/rxei pa=sin a(fh/: w(/sper de\ to\ qreptiko\n du/natai xwri/zesqai th=j a(fh=j kai\ pa/shj ai)sqh/sewj, ou(/twj h( a(fh\ tw½n a)/llwn ai)sqh/sewn =qreptiko\n de\ le/gomen to\ toiou=ton mo/rion th=j yuxh=j ou(= kai\ ta\

fuo/mena mete/xei), ta\ de\ z%½a pa/nta fai/netai th\n a(ptikh\n ai)/sqhsin e)/xonta. (Peri\ yux. II 2, 413a21-413b9) Ώστε, για να µπορέσει να ζήσει ένα ον και να θεωρηθεί έµψυχο, πρέπει να µπορεί να επιτελεί µόνο του τη λειτουργία της θρέψης. Τα φυτά έχουν όµως µόνο ένα όργανο γι’ αυτή τη λειτουργία, γεγονός που ο Αριστοτέλης επαναλαµβάνει και σε άλλα έργα, όπως το Peri\ tw=n z%/wn mori/wn:

Nu=n de\ le/gwmen oi(=on a)p' a)rxh=j pa/lin, a)rca/menoi prw½ton a)po\ tw½n prw/twn.

Pa=si ga\r toi=j z%/oij toi=j telei/oij du/o ta\ a)nagkaio/tata mo/ria/ e)stin, v(= te de/xontai th\n trofh\n kai\ v(= to\ peri/ttwma a)fh/sousin: ou)/te ga\r ei)=nai ou)/te au)ca/nesqai e)nde/xetai a)/neu trofh=j. Ta\ me\n ou)=n futa/ =kai\ ga\r tau=ta zh=n famen) tou= me\n a)xrh/stou perittw/matoj ou)k e)/xei to/pon: e)k th=j gh=j ga\r lamba/nei pepemme/nhn th\n trofh/n, a)nti\ de\ tou/tou proi/+etai ta\ spe/rmata kai\

tou\j karpou/j. Tri\ton de\ me/roj e)n pa=si/n e)sti to\ tou/twn me/son, e)n %(= h( a)rxh/

e)stin h( th=j zwh=j. (H me\n ou)=n tw½n futw½n fu/sij ou)=sa mo/nimoj ou) polueidh/j e)sti tw½n a)nomoiomerw½n: pro\j ga\r o)li/gaj pra/ceij o)li/gwn o)rga/nwn h( xrh=sij:

dio\ qewrhte/on kaq' au(ta\ peri\ th=j i)de/aj au)tw½n. Ta\ de\ pro\j t%½ zh=n ai)/sqhsin e)/xonta polumorfote/ran e)/xei th\n i)de/an, kai\ tou/twn e(/tera pro\ e(te/rwn ma=llon, kai\ poluxouste/ran, o(/swn mh\ mo/non tou= zh=n a)lla\ kai\ tou= eu)= zh=n h( fu/sij metei/lhfen. Toiou=to d' e)sti\ to\ tw½n a)nqrw/pwn ge/noj: h)\ ga\r mo/non mete/xei tou=

qei/ou tw½n h(mi=n gnwri/mwn z%/wn, h)\ ma/lista pa/ntwn.

(Peri\ tw=n z%/. mor. ΙΙ 10, 655b28- 656a8) Στο Peri\ z%/wn gene/sewj είναι πιο αναλυτικός. Θεωρεί αναγκαία προϋπόθεση για το νεοσυσταθέν ον να µπορεί να αυξάνεται µόνο του, να µεγαλώνει µε δικά του µέσα, και αυτό το κατορθώνει µε τη βοήθεια της θρεπτικής αρχής της ψυχής:

ei)/te ga\r futo\n ei)/te z%½on o(moi/wj tou=to pa=sin u(pa/rxei to\ qreptiko/n. a)na/gkh de\ dia\ to/de o(/ti o(/tan ti ge/nhtai au)ca/nesqai a)na/gkh. e)ge/nnhse me\n toi/nun to\

sunw/numon oi(=on a)/nqrwpoj a)/nqrwpon, au)/cetai de\ di' e(autou=²⁹. au)to\ a)/ra ti o)\n au)/cei. (Peri\ z%/wn gen. II 1, 735a16-26) Τα ζώα όµως και οι άνθρωποι έχουν επιπλέον µέρη της ψυχής. Τα αποκτούν και αυτά από την πρώτη αρχή της σύλληψης; Χρειάζεται δηλαδή να έχουν περισσότερα από ένα όργανα, για να ονοµαστούν και αυτά έµψυχα όντα κατά το Σταγειρίτη; Η απάντηση δίνεται στο Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 2, όπου ο Αριστοτέλης αναλύει µε ποια σειρά αποκτούν τα ζώα (συµπεριλαµβανοµένων των ανθρώπων) τα µέρη της ψυχής που έχει το καθένα:

diori/sai de\ dei= po/teron metalamba/nei to\ sunista/menon e)n t%½ qh/lei a)po\ tou=

ei)selqo/ntoj ti h)\ ou)qe/n, kai\ peri\ yuxh=j kaq' h(\n le/getai z%½on =z%½on d' e)sti\

kata\ to\ mo/rion th=j yuxh=j to\ ai)sqhtiko/n) po/teron e)nupa/rxei t%½ spe/rmati kai\ t%½ kuh/mati h)\ ou)/, kai\ po/qen. ou)/te ga\r w¨j a)/yuxon a)\n qei/h tij to\ ku/hma kata\ pa/nta tro/pon e)sterhme/non zwh=j: ou)de\n ga\r h(=tton ta/ te spe/rmata kai\

ta\ kuh/mata tw½n z%/wn zv= tw½n futw½n, kai\ go/nima me/xri tino/j e)stin. o(/ti me\n ou)=n th\n qreptikh\n e)/xousi yuxh\n fanero/n =di' o(/ti de\ tau/thn prw½ton a)nagkai=o/n e)sti labei=n e)k tw½n peri\ yuxh=j diwrisme/nwn e)n a)/lloij fanero/n), proi+o/nta de\ kai\ th\n ai)sqhtikh\n kaq' h(\n z%½on: ou) ga\r a(/ma gi/gnetai z%½on kai\

a)/nqrwpoj ou)de\ z%½on kai\ i(/ppoj,³⁰ o(moi/wj de\ kai\ e)pi\ tw½n a)/llwn z%/wn:

u(/staton ga\r gi/gnetai to\ te/loj, to\ d' i)/dio/n e)sti to\ e(ka/stou th=j gene/sewj te/loj. (Peri\ z%/wn gen. II 2, 736a27-b5)

Σύµφωνα, λοιπόν, µε το Σταγειρίτη, το σπέρµα και το κύηµα αποκτούν πρώτα τη θρεπτική αρχή της ψυχής. Αλλά το πότε την αποκτούν έχει σηµασία˙ διότι δεν µπορεί ο Αριστοτέλης να υποστηρίξει ότι το σπέρµα είναι έµψυχο, αφού δεν µπορεί να τραφεί για να µεγαλώσει και να παρακµάσει (δεν έχει το όργανο για τη θρεπτική ψυχή). Εποµένως, χρειάζεται κάτι ακόµη για να έρθει στη ζωή. Πρέπει το ίδιο να µπορεί να έλκει την τροφή, για να µπορεί να επιτελεί το έργο της θρεπτικής ψυχής:

29 Αυτό είναι και το νόηµα του di' au(tou= στον Αριστοτελικό ορισµό της ζωής: zwh\n de\ le/gomen th\n di' au(tou= trofh/n te kai/ au)/chsin kai/ fqi/sin. (Peri\ yux. II 1, 412a13-15).

30 Πβ. Peri\ yuxh=j Ι 1, 402b1-10.

Th\n me\n ou)=n qreptikh\n yuxh\n ta\ spe/rmata kai\ ta\ kuh/mata ta\ mh/pw xwrista\³¹ dh=lon o(/ti duna/mei me\n e)/xonta qete/on, e)nergei/# d' ou)k e)/xonta pri\n h)\ kaqa/per ta\ xwrizo/mena tw½n kuhma/twn e(/lkei th\n trofh\n kai\ poiei= to\ th=j toiau/thj yuxh=j e)/rgon: prw½ton me\n ga\r a(/pant' e)/oike zh=n ta\ toiau=ta futou=

bi/on. e(pome/nwj de\ dh=lon o(/ti kai\ peri\ th=j ai)sqhtikh=j lekte/on yuxh=j kai\ peri\

th=j nohtikh=j: pa/saj ga\r a)nagkai=on duna/mei pro/teron e)/xein h)\ e)nergei/#.

a)nagkai=on de\ h)/toi mh\ ou)/saj pro/teron e)ggi/gnesqai pa/saj h)\ pa/saj prou+parxou/saj h)\ ta\j me\n ta\j de\ mh/, kai\ e)ggi/gnesqai h)\ e)n tv= u(/lv mh\

ei)selqou/saj e)n t%½ tou= a)/rrenoj spe/rmati h)\ e)ntau=qa me\n e)kei=qen e)lqou/saj, e)n de\ t%½ a)/rreni h)\ qu/raqen e)ggignome/naj a(pa/saj h)\ mhdemi/an h)\ ta\j me\n ta\j de\ mh/. o(/ti me\n toi/nun ou)x oi(=o/n te pa/saj prou+pa/rxein fanero/n e)stin e)k tw½n toiou/twn: o(/swn ga/r e)stin a)rxw½n h( e)ne/rgeia swmatikh/, dh=lon o(/ti tau/taj a)/neu sw/matoj³² a)du/naton u(pa/rxein, oi(=on badi/zein a)/neu podw½n.

(Peri\ z%/wn gen. II 2, 736b 8-24)³³ Αυτή η αρχή της ψυχής (η θρεπτική) –όπως και όλες όσες αφορούν το σώµα (εκτός του ενεργητικού νου)– δεν µπορεί να εισέρχεται από έξω, άρα πρέπει να µεταδίδεται.³⁴ Και φυσικά την αρχή αυτή δεν µπορεί να τη µεταδίδει το σπέρµα του

31 Ο γονέας από τον οποίο πρέπει να «χωριστεί» το σπέρµα στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι ο άνδρας. ∆ιότι το σπέρµα που έχει δυνάµει ψυχή είναι το σπέρµα του αρσενικού και όχι του θηλυκού:

to\ ga\r qh=lu w(/sper a)/rren e)sti\ pephrwme/non kai\ ta\ katamh/nia spe/rma, ou) kaqaro\n de/: e(\n ga\r ou)k e)/xei mo/non: th\n th=j yuxh=j a)rxh/n (Peri\ z%/wn gen. II 737a27-30).

32 Κατά την άποψή µας, ο Αριστοτέλης δεν λέει, φυσικά, ότι η κάθε αρχή της ψυχής χρειάζεται το σώµα της, αλλά ότι χρειάζεται ένα όργανο (όχι εργαλείο), όπως φαίνεται από το παράδειγµα που ακολουθεί. Πβ. Peri\ yuxh=j III 4, 429a24-27, όπου αναφέρει ότι δεν µπορεί ο νους να είναι αναµεµειγµένος µε το σώµα, όπως οι υπόλοιπες αρχές της ψυχής, διότι θα αποκτούσε ένα όργανο, όπως η αισθητική αρχή.

33 «Τη θρεπτική ψυχή, λοιπόν, είναι φανερό ότι πρέπει να θεωρήσουµε πως τα σπέρµατα και τα κυήµατα που δεν είναι χωρισµένα [από τον γονέα] την κατέχουν δυνάµει, αλλά όχι ενεργεία, πριν αρχίσουν να έλκουν την τροφή και να εκτελούν το έργο αυτής της ψυχής [της θρεπτικής] όπως τα κυήµατα που έχουν χωριστεί [από τους γονείς]˙ διότι, κατ’ αρχάς, φαίνεται πως όλα αυτής της κατηγορίας ζουν τη ζωή ενός φυτού˙ εποµένως είναι φανερό πως το ίδιο θα πρέπει να ειπωθεί και για την αισθητική ψυχή και για τη νοητική˙γιατί το κάθε τι πρέπει να έχει πρώτα όλα τα είδη της ψυχής δυνάµει πριν να τα έχει ενεργεία. Είναι αναγκαίο λοιπόν να µην υπάρχει καµιά από αυτές προηγουµένως και να γίνονται όλες [ στο κύηµα], ή να προϋπάρχουν όλες, ή µερικές από αυτές να υπάρχουν και µερικές όχι, και να γίνονται ή µέσα στην ύλη [που παρέχεται από το θηλυκό] χωρίς να έχουν εισέλθει στο σπέρµα του αρσενικού, ή αφού έχουν εισέλθει έχοντας προέλθει από το αρσενικό˙

κι αν είναι έτσι τότε ή όλες ή καµιά από αυτές ή κάποιες από αυτές γίνονται µέσα στο αρσενικό από κάποια εξωτερική πηγή. Ότι λοιπόν δεν µπορούν όλες να προϋπάρχουν, γίνεται φανερό από τα παρακάτω. Από τις αρχές όσων η ενέργεια είναι σωµατική, είναι αδύνατο να υπάρχουν χωρίς σώµα, όπως το να βαδίζει χωρίς πόδια.» (Peri\ z%/wn gen. II 2, 736b8-24)

34Peri\ z%/wn gene/sewj II 3, 736b25-29.

θηλυκού, διότι δεν την έχει (είναι γνωστές οι Αριστοτελικές απόψεις πάνω στο θέµα).

Μόνο το σπέρµα του αρσενικού µπορεί να µεταδώσει αυτή την αρχή. Για να γίνει κύηµα, όµως, χρειάζεται και η συµµετοχή του θηλυκού.³⁵ Γιατί «το ζώο είναι έµψυχο σώµα».³⁶ Το σώµα προέρχεται πάντα από το θηλυκό και η ψυχή από το αρσενικό.³⁷

Το κύηµα, δηλαδή το πρώτο µείγµα του αρσενικού και του θηλυκού,³⁸ της µορφής και της ύλης, έγινε έµψυχο σώµα. Είναι όµως «εξοπλισµένο µε όργανα» ή έχει µόνο ένα όργανο;

Ο Αριστοτέλης είναι πολύ κατατοπιστικός, καθώς αναλύει πώς ξεκινά η θρέψη του εµβρύου και ποιες προϋποθέσεις χρειάζονται:

(/Otan de\ sustv= to\ ku/hma h)/dh paraplh/sion poiei= toi=j speirome/noij. h( me\n ga\r a)rxh\ kai\ e)n toi=j spe/rmasin e)n au)toi=j e)stin h( prw/th: o(/tan d' au(/th a)pokriqv= e)nou=sa duna/mei pro/teron, a)po\ tau/thj a)fi/etai o(/ te blasto\j kai\ h(

r(i/za. au(/th d' e)sti\n v(= th\n trofh\n lamba/nei: dei=tai ga\r au)ch/sewj to\ futo/n.

ou(/tw kai\ e)n t%½ kuh/mati tro/pon tina\ pa/ntwn e)no/ntwn tw½n mori/wn duna/mei h(

a)rxh\ pro\ o(dou= ma/lista e)nupa/rxei. dio\ a)pokri/netai prw½ton h( kardi/a e)nergei/#. kai\ tou=to ou) mo/non e)pi\ th=j ai)sqh/sewj dh=lon =sumbai/nei ga\r ou(/twj) a)lla\ kai\ e)pi\ tou= lo/gou.

(Peri\ z%/wn gen. 739b33-740a5)³⁹ Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η ζωή ξεκινά µόλις εµφανισθεί η πρώτη αρχή της ψυχής και το κύηµα, που είχε προηγουµένως δυνάµει ζωή και ψυχή, είναι πλέον σε θέση να αρχίσει να έλκει την τροφή (το αίµα) στον εαυτό του και να επιτελεί το έργο της θρεπτικής ψυχής. Τότε η ψυχή που ήταν δυνάµει γίνεται ενεργεία και το ον αρχίζει να ζει (Peri\ z%/wn gen. ΙΙ 3, 736b8-12). Το ίδιο και τα φυτά: µόλις ο καρπός βγάλει ρίζα, ώστε να µπορεί να τρέφει τον εαυτό του, ενεργοποιείται η ψυχή του και

35Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 3, 737a28-35.

36Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 4, 738b19.

37Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 4, 738b25-26.

38Peri\ z%/wn gene/sewj I 10, 728b34.

39 «Όταν συσταθεί το κύηµα, δρα όπως οι σπόροι που έχουν σπαρθεί. Γιατί αυτή η αρχή [η θρεπτική]

και στα ίδια τα σπέρµατα είναι αυτή που γίνεται πρώτη˙ και όταν αυτή γίνει ευδιάκριτη που ήταν δυνάµει προηγουµένως, από αυτήν εξαπολύεται και ο βλαστός και η ρίζα. Γιατί αυτή [η ρίζα] είναι που λαµβάνει την τροφή˙ διότι χρειάζεται αύξηση το φυτό. Έτσι και στο κύηµα κατά κάποιον τρόπο όλα τα µέρη υπάρχουν δυνάµει αλλά η αρχή προηγείται περισσότερο˙ γι’ αυτό και το πρώτο µέρος που γίνεται ενεργεία είναι η καρδιά. Και αυτό δεν είναι µόνο φανερό στις αισθήσεις (γιατί έτσι συµβαίνει), αλλά και στη λογική.» (Peri\ z%/wn gen. 739b33-740a5). Το χωρίο δεν εξετάζεται από τον A. Bos.

αρχίζει να ζει. Το έµβρυο, που µόλις έχει συσταθεί και µπορεί να έλκει την τροφή για τον εαυτό του, παροµοιάζεται από τον Αριστοτέλη µε τον γιο που έχει αποχωριστεί τον πατέρα και πρέπει µόνος του πλέον να φροντίζει τον εαυτό του.

o(/tan ga\r a)p' a)mfoi=n a)pokriqv= dei= au)to\ au(to\ dioikei=n to\ geno/menon kaqa/per a)poikisqe\n te/knon a)po\ patro/j. w(/ste dei= a)rxh\n e)/xein a)f' h(=j kai\ u(/steron h(

diako/smhsij tou= sw/matoj gi/gnetai toi=j z%/oij.

(Peri\ z%/wn gen. II 4 740a6-9) Για το λόγο αυτό η καρδιά είναι αυτή που σχηµατίζεται πρώτη, ώστε από τη µια να επιτελέσει το έργο της θρεπτικής ψυχής, και από την άλλη να βοηθήσει στη δηµιουργία των ανοµοιοµερών και των οµοιοµερών µερών του σώµατος, καθώς και των υπολοίπων αρχών της ψυχής.

dio\ prw½ton h( kardi/a fai/netai diwrisme/nh pa=si toi=j e)nai/moij: a)rxh\ ga\r au(/th kai\ tw½n o(moiomerw½n kai\ tw½n a)nomoiomerw½n. h)/dh ga\r a)rxh\n tau/thn a)/cion a)kou=sai tou= z%/ou kai\ tou= susth/matoj o(/tan de/htai trofh=j: to\ ga\r dh\ o)\n au)ca/netai. trofh\ de\ z%/ou h( e)sxa/th ai(=ma kai\ to\ a)na/logon, tou/twn d' a)ggei=on ai( fle/bej: dio\ h( kardi/a kai\ tou/twn a)rxh/. dh=lon de\ tou=to e)k tw½n i(storiw½n kai\ tw½n a)natomw½n.

(Peri\ z%/wn gen. ΙΙ 4, 740a17-24)⁴⁰ Είναι φανερό ότι, κατά τον Αριστοτέλη, το έµβρυο ζει στην αρχή τη ζωή του φυτού, έχοντας µόνο το θρεπτικό µέρος της ψυχής. Είναι δυνάµει ζώο,⁴¹ αφού το ζώο πρέπει να αποκτήσει και την αισθητική ψυχή. Ωστόσο, από την πρώτη στιγµή της σύλληψης, έχοντας αποκτήσει το πρωταρχικό όργανο, είναι έµψυχο ον, αφού µπορεί να επιτελεί το έργο της θρεπτικής ψυχής, τη θρέψη. Η καρδιά δίνει τη δυνατότητα στο έµβρυο να έλκει την τροφή και, ως εκ τούτου, να είναι ενεργεία sw=ma fusiko\n o)rganiko/n.

Συνεπώς, όταν ο Αριστοτέλης έδινε τον ορισµό της ψυχής είχε στο µυαλό του ότι έπρεπε να περιλάβει όλα τα έµψυχα όντα. ∆εν είναι µόνο τα φυτά που έχουν µόνο

40 «Γι΄αυτό το λόγο η καρδιά διακρίνεται πρώτα σε όλα τα έναιµα˙ γιατί αυτή είναι η αρχή τόσο των οµοιοµερών όσο και των ανοµοιοµερών. Αφού αυτή ορίζεται δικαιολογηµένα ως η [πρώτη] αρχή του ζώου και του οργανισµού του, όταν χρειαστεί τροφή. Η τελική δε τροφή του ζώου είναι το αίµα και το ανάλογό του και αγγεία του τα αιµοφόρα αγγεία˙ γι’ αυτό η καρδιά είναι και αυτών η αρχή. Αυτό είναι φανερό από τις (Istori/ej και τις )Anatome/j.» (Peri\ z%/wn gen. ΙΙ 4, 740a17-24)

41Peri\ z%/wn gene/sewj II 4, 740a24-29: )Epei\ de\ duna/mei me\n h)/dh z%½on a)tele\j de/, a)/lloqen a)nagkai=on lamba/nein th\n trofh/n: dio\ xrh=tai tv= u(ste/r# kai\ tv= e)xou/sv w(/sper gv= futo/n, tou= lamba/nein trofh\n e(/wj a)\n telewqv= pro\j to\ ei)=nai h)/dh z%½on duna/mei poreutiko/n. dio\ e)k th=j kardi/aj ta\j du/o fle/baj prw/taj h( fu/sij u(pe/grayen.

ένα όργανο (για να έλκουν την τροφή) αλλά και πολλά άλλα όντα (για παράδειγµα τα οστρακόδερµα), και οπωσδήποτε τα κυήµατα όλων των ζώων, που δεν έχουν πλέον δυνάµει ψυχή αλλά ενεργεία. Ως εκ τούτου, θεωρούµε ότι η ερµηνεία του όρου o)rganiko/n , ως «εξοπλισµένου µε όργανα», πρέπει να υποστεί µία µικρή διόρθωση, αν θέλουµε να είµαστε συνεπείς µε την Αριστοτελική σκέψη. ∆ιότι η παραδοσιακή ερµηνεία του όρου αφήνει έξω από τον ορισµό πολλά έµψυχα όντα, που ο ίδιος ο Σταγειρίτης είχε συµπεριλάβει στον ορισµό της ψυχής. Στο σηµείο αυτό, το επιχείρηµα του A. Bos ήταν πολύτιµο,⁴² καθώς υπήρξε το έναυσµα για περαιτέρω ανάλυση του όρου. Ωστόσο, θα αναφέρουµε και τις ενστάσεις που αφορούν την ερµηνεία του όρου o)rganiko/n ως «εργαλειακού», καθώς, όπως υποστηρίζουµε, το επίθετο o)rganiko/jέχει άµεση σχέση µε τα όργανα του σώµατος, τα οποία όµως δεν χρησιµοποιούνται ως εργαλεία.

4.1.2. ))))OOOOrganikarganikarganikarganika////και «εργαλειακά» µέρη. )/ )/ )/ )/OrganonOrganonOrganonOrganon ή εργαλείο;

Σύµφωνα µε την πάγια Αριστοτελική άποψη, κάθε όργανο του σώµατος εξυπηρετεί κάποιο σκοπό (καθώς η φύση δεν κάνει τίποτε µάταια). Ωστόσο, αυτό είναι τελείως διαφορετικό από το «να υπηρετεί ως εργαλείο». Ως εργαλεία υπηρετούν πράγµατα που δεν ανήκουν στον οργανισµό και όχι τα ίδια τα µέρη του. ∆εν µπορούµε να πούµε ότι τα πόδια ή οι φτερούγες των ζώων⁴³ (τα οποία χαρακτηρίζονται ως «οργανικά µέρη») υπηρετούν ως εργαλεία, θεωρώντας ότι αυτό εννοούσε ο Αριστοτέλης, αλλά

42 Ο A. Bos (2003) 94 υποστηρίζει ότι το σώµα του οποίου η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια, πρέπει να είναι παρόν για την ψυχή τη στιγµή της σύλληψης. Εποµένως, όπως παρατηρεί, η ερµηνεία του o)rganiko\n ως «εξοπλισµένου µε όργανα» πρέπει να απορριφθεί, εφόσον δεν υπάρχουν διακριτά όργανα στην εµβρυακή φάση. Όπως είδαµε, όµως, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η καρδιά σχηµατίζεται πρώτη, ώστε να βοηθήσει, από τη µια, στη θρέψη του εµβρύου και, από την άλλη, στη δηµιουργία των υπολοίπων µερών. Ωστόσο, ο A. Bos δεν λαµβάνει υπόψη του τα Αριστοτελικά αποσπάσµατα του Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙ 2, 3, 4, που αφορούν τη δηµιουργία του εµβρύου και της καρδιάς (δηλαδή του πρωταρχικού οργάνου που πρέπει να έχει ένας έµβιος οργανισµός κατά τον Αριστοτέλη), αλλά συζητά µόνο αυτά που αφορούν το πνεύµα, το οποίο εκλαµβάνεται ως έχον ζωή και κατά προέκταση ως

«εργαλειακό» σώµα της ψυχής.

43 Τα «οργανικά µέρη» (τα µέρη που έχουν όργανα) χρησιµοποιούνται για την κατά τόπον µεταβολή.

Βλ. Peri\ porei/aj z%/wn 4, 705b22-24: o(/sa me\n ga\r o)rganikoi=j me/resi xrw/mena =le/gw d' oi(=on posi\n h)\

pte/rucin h)\ tini a)/ll% toiou/t%) th\n ei)rhme/nhn metabolh\n poiei=tai. Τα ζώα προχωρούν, επειδή χρησιµοποιούν τα «οργανικά» τους µέρη (τα µέρη που έχουν όργανα): dio\ tw½n z%/wn o(/sa me/resin o)rganikoi=j xrw/mena proe/rxetai (Peri\ por. z%/. 4, 706b33-707a1).

ότι είναι µέρη του οργανισµού που χρησιµεύουν στο συγκεκριµένο σκοπό (την κατά τόπον κίνηση).

Αυτό γίνεται φανερό στο Peri\ porei/aj z%/wn, το οποίο ξεκινά µε την Αριστοτελική παρατήρηση ότι πρέπει να εξεταστούν τα µέρη που χρησιµεύουν στα ζώα για την κατά τόπον κίνηση,⁴⁴ εννοώντας τα «οργανικά µέρη» (δηλαδή τα µέρη που έχουν όργανα) και τα οποία χρησιµεύουν για κάποιο σκοπό (και όχι υπηρετούν ως εργαλεία). Κατά την άποψή µας, σε όλα τα χωρία του Peri\ porei/aj z%/wn δηλώνεται καθαρά ότι τα «οργανικά µέρη» (τα µέρη που αποτελούν όργανα/έχουν τη θέση οργάνου, τα σκέλη στη συγκεκριµένη περίπτωση), χρησιµοποιούνται όχι ως εργαλεία για την κίνηση, αλλά υπάρχουν για χάρη ενός σκοπού, που είναι η κατά τόπον κίνηση. Εποµένως, «οργανικό µέρος» δεν είναι αυτό που υπηρετεί ως εργαλείο, το εργαλειακό, αλλά αυτό που έχει ένα όργανο (ή και περισσότερα) για χάρη ενός σκοπού. Αυτό συνδέεται µε την πάγια Αριστοτελική άποψη ότι η φύση δεν κάνει τίποτε µάταια.⁴⁵

Όλα υπάρχουν για χάρη ενός σκοπού. Για τον ίδιο λόγο τα ψάρια, σύµφωνα µε τον Σταγειρίτη, δεν έχουν πόδια. Η φύση, που αποβλέπει πάντα στο σκοπό, τα έκανε άποδα, διαφυλάσσοντας µε αυτό τον τρόπο το σκοπό τους.⁴⁶ Κατά τον Αριστοτέλη, η φύση δεν έδωσε µονό αριθµό ποδιών στα ζώα, επειδή ο άρτιος αριθµός εξυπηρετεί καλύτερα αυτό το σκοπό (της κατά τόπον κινήσεως), αφού πάντα χρειάζεται ένα πόδι να µένει ακίνητο, ενώ το άλλο κινείται, και το ζώο τα χρησιµοποιεί εναλλάξ. Γι’ αυτό κανένα ζώο δεν µπορεί να βαδίσει χρησιµοποιώντας τρία πόδια ή ένα, αφού αναγκαστικά θα πέσει.⁴⁷ Ακόµα και τα πολύποδα έχουν άρτιο αριθµό ποδιών και σε περίπτωση ακρωτηριασµού ενός ποδιού τα υπόλοιπα πόδια βοηθούν στο περπάτηµα. Σε αυτή την Αριστοτελική παρατήρηση µπορούµε να προσθέσουµε ότι στην περίπτωση ενός ανθρώπου µε αναπηρία µόνο ένα εργαλείο

44Peri\ por. z%/.1, 704a4-6: Peri\ de\ tw½n xrhsi/mwn mori/wn toi=j z%/oij pro\j th\n ki/nhsin th\n kata\ to/pon e)piskepte/on dia\ ti/na ai)ti/an toiou=to/n e)stin e(/kaston au)tw½n kai\ ti/noj e(/neken u(pa/rxei au)toi=j.

45 Βλ. Peri\ yuxh=j III 9, 432b21, Peri\ ou)ranou= 271a33, 291b13, Peri\ z%/wn gene/sewj II 741b4, Peri\

porei/aj z%/wn 704b15, 708a9, 711a18, Peri\ tw=n z%/wn mori/wn 658a8, Politika\ 1256b21.

46 Βλ. Peri\ porei/aj z%/wn 8, 708a 9-12: toi=j d' o)/fesin ai)/tion th=j a)podi/aj to/ te th\n fu/sin mhqe\n poiei=n ma/thn, a)lla\ pa/nta pro\j to\ a)/riston a)poble/pousan e(ka/st% <e)k> tw½n e)ndexome/nwn, diasw/zousan e(ka/stou th\n i)di/an ou)si/an kai\ to\ ti/ h)=n au)t%½ ei)=nai. Ωστόσο, όταν οποιοδήποτε ζώο έχει ένα ανάπηρο πόδι δεν προχωράει κανονικά (Peri\ por. z%/.8, 708b5-20).

47Peri\ porei/aj z%/wn 8, 708a 20-b 5.

(π.χ. ένα µπαστούνι) θα µπορούσε να «υπηρετήσει ως εργαλείο» το σκοπό της κατά τόπον κίνησης. Το εργαλείο, βέβαια, δεν µπορεί να ονοµαστεί «οργανικό µέρος», όπως έχει ονοµαστεί το πόδι ή η φτερούγα που έχουν δοθεί από τη φύση για κάποιο σκοπό, αλλά όργανο (εργαλείο) που αντικαθιστά µε τη χρήση του το σκοπό του βαδίσµατος. Εποµένως, «οργανικά µέρη» κατά το Σταγειρίτη δεν είναι αυτά που υπηρετούν ως εργαλεία, αλλά εκείνα που αποτελούν µέρος του οργανισµού του ζώου,⁴⁸ τα µέρη που έχουν κάποιο όργανο και εξυπηρετούν κάποιο σκοπό (όργανα ονοµάζονται πέρα από τα εσωτερικά, και τα σκέλη ή τα µέλη). Θεωρούµε ότι σε κάθε περίπτωση η µετάφραση του όρου o)rganiko/j πρέπει να είναι «αυτός που έχει τουλάχιστον ένα όργανο», ενώ το ότι υπάρχει για κάποιο σκοπό δεν περιέχεται στην µετάφραση, αλλά είναι επεξηγηµατικό.

Τόσο το όργανο όσο και το εργαλείο υπηρετούν κάποιο σκοπό. Η διαφορά είναι ότι το πρώτο ανήκει στον οργανισµό, αποτελεί µέρος του, ενώ το δεύτερο όχι.

Το πρώτο περιέχει στη φύση του το σκοπό (διαθέτει µια έµφυτη τάση προς κίνηση), ενώ το δεύτερο χρησιµοποιείται από κάποιον για να πετύχει το σκοπό του. ∆ηλαδή, στην πρώτη περίπτωση, του οργάνου, υπάρχει µία εσωτερική σχέση µε το σκοπό.

Στην περίπτωση όµως του εργαλείου η σχέση είναι εξωτερική.

Εποµένως, το o)rganiko\n mo/rion δεν είναι το εργαλειακό αλλά αυτό που έχει κάποιο όργανο. Και επειδή το όργανο χρησιµεύει για κάποιο σκοπό, µπορεί να ειπωθεί ότι και το o)rganiko\n mo/rion (αυτό που έχει όργανο) υπάρχει για χάρη κάποιου σκοπού. Αυτό δεν σηµαίνει ότι πρέπει να µεταφράζουµε κάθε φορά, χωρίς να αναφέρεται από το Σταγειρίτη, το o)rganiko\n mo/rion ως «το µέρος που χρησιµεύει για κάποιο σκοπό», αλλά ως «το µέρος που έχει κάποιο όργανο». Εποµένως, o)rganiko/n είναι το σώµα που έχει ένα τουλάχιστον όργανο, ενώ o)rganika\ mo/ria ή me/rh αυτά που έχουν κάποιο όργανο και όχι όσα χρησιµοποιούνται ως εργαλεία.

Κατά τον A. Bos, ωστόσο, o)rganiko\n sw=ma είναι το εργαλειακό σώµα, ενώ o)rganiko\n mo/rion το εργαλειακό. Αυτό γίνεται, επειδή, όπως προαναφέραµε, ο Αριστοτέλης χρησιµοποιεί την ίδια λέξη (o/)rganon) και µε τις δύο σηµασίες. Παρά

48 Αλλά και γραµµατολογικά, στην αρχαία ελληνική γλώσσα, τα επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά και έχουν την κατάληξη -ικός ή -κός είναι όσα σηµαίνουν (α) αυτόν που ανήκει σε εκείνο που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη ή (β) αυτόν που έχει σχέση µε αυτό. Έτσι, το επίθετο o)rganiko/j (o)/rganon: o)rgan-iko/j) ανήκει σε αυτήν την κατηγορία. Εποµένως, δεν µπορούµε να συµφωνήσουµε µε τον A. Bos στη µετάφραση του όρου ως εργαλειακό. ∆ιότι µπορεί το «οργανικό µέρος» να ανήκει στον οργανισµό (είναι το µέρος που έχει ένα όργανο, και κατά προέκταση το ίδιο το όργανο), αλλά δεν µπορούµε να το ερµηνεύσουµε ως «αυτό που υπηρετεί ως εργαλείο».

ταύτα, ο Σταγειρίτης δεν έχει χρησιµοποιήσει ποτέ τη λέξη o)rganiko/j για κάποιο εργαλείο (τον πέλεκυ, ή τον αυλό), παρά µόνο για µέρη που ανήκουν ή έχουν σχέση µε το ζωντανό οργανισµό. Άρα, ο όρος δεν χρησιµοποιείται για να υποδηλώσει την έννοια ότι «χρησιµοποιείται ως εργαλείο», ή «υπηρετεί ως εργαλείο», αλλά µόνο σε σχέση (α) µε αυτό που έχει όργανα (το σώµα) ή (β) µε τα µέρη του οργανισµού (τα µέλη του) ή (γ) µε τα όργανά του, τα οποία χρησιµεύουν πάντοτε για κάποιο σκοπό.

Ως εκ τούτου, ο όρος o)rganiko/j έχει να κάνει είτε µε αυτό που ανήκει στον οργανισµό είτε µε αυτό που σχετίζεται (µε το όργανο), και όχι µε το εργαλείο που είναι κάτι ξένο προς τον οργανισµό.

Εποµένως, θεωρούµε ότι, όταν ο Αριστοτέλης έδινε τον ορισµό της ψυχής, επιθυµούσε να περιλάβει στον ορισµό του την εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση του να υπάρχει τουλάχιστον ένα όργανο. Αλλά το απαραίτητο όργανο είναι αυτό που επιτελεί τη λειτουργία της βασικής ψυχής. Έτσι δεν µας κάνει εντύπωση η αναφορά στα όργανα τροφής των φυτών που ακολουθεί τον ορισµό της ψυχής, διότι σε αυτά αναφέρεται ο όρος o)rganiko/n. Ο Θεµίστιος δείχνει να κατανοεί τη σύνδεση του όρου o)rganiko/n µε τη λειτουργία της θρέψης:

a)ll' e)pei\ tw½n swma/twn ta\ me\n fusika\ ta\ de\ ou)xi/, kai\ tw½n fusikw½n ta\ me\n e)/xei zwh\n ta\ de\ ou)xi/, ou)/te panto\j sw/matoj e)ntele/xeia h( yuxh/, a)lla\ tou=

fusikou=, ou)/te panto\j fusikou=, a)lla\ tou= kai\ zw½ntoj. pa=n de\ to\ zwh=j mete/xon o)rganiko/n, le/gw de\ o(/sa qnhta\ kai\ e)n gene/sei: pa/nta ga\r tau=ta prosdei=tai trofh=j kai\ ou)de\n au)tw½n ge/gone kai\ e)/stin a(plw½j, a)ll' ai)ei\ kai\ sunexw½j gi/netai th=j toiau/thj yuxh=j ou) duname/nhj pote\ h)remh=sai: dio/per o)rga/nwn prosdei=tai tw½n pro\j tou=to diakonou/ntwn. kai\ e)pi\ me\n tw½n zw/wn dh=lon, sto/ma ga\r kai\ gasth\r kai\ fle/bej kai\ ta\ loipa\ o)/rgana th=j trofh=j: e)pi\ de\ tw½n futw½n to\ a)na/logon qhreute/on e)k tw½n e)/rgwn: ai( me\n ga\r r(i/zai t%½ sto/mati a)na/logon (a)/mfw ga\r e(/lkei th\n trofh/n), i)=nej de\ kai\ e)nteriw½nai fleyi/, kai\

floio\j me\n kai\ cu/lon w(/sper o)stou=n kai\ sa/rc, to\ fu/llon de\ oi)=on ske/pasma perikarpi/ou, to\ de\ perika/rpion karpou=, le/gw de\ perika/rpion me/n, %(= ta\

spe/rmata a)mfie/nnusin h( fu/sij, ei)/te e)dw/dimon tou=to ei)/te kai\ mh\, karpo\n de\

to\ spe/rma. ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)/n h( yuxh\

e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=. (In De an. 41,40-42,15) Η σηµασία των οργάνων στη λειτουργία της πρώτης ψυχής είναι, για τον Σταγειρίτη, αναµφισβήτητη. Το γεγονός αυτό τονίζεται όχι µόνο στο Peri\ yuxh=j αλλά και σε άλλα έργα, ενώ συνδέεται και µε µία Αριστοτελική θεωρία που

No documento Επανερµηνεία του Αριστοτελικού ορισµού της ψυχής, µέσα από µία κριτική αντιπαράθεση προς τη θεωρία του Abraham Bos για τον «εργαλειακό» χαρακτήρα της ψυχής (páginas 170-200)