Ψηφιακή Ενιαία Αγορά

Ήδη από το 2010, στα πλαίσια της συντονισµένης ευρωπαϊκής προσπάθειας «Ευρώπη 2020», τέθηκε σε εφαρμογή μία νέα πρωτοβουλία για την ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας, που περιελάμβανε επιτεύξιμους στόχους, όπως μειωμένες τιμές στην αγορά των τηλεπικοινωνιών, καλύτερη ταχύτητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο και αποτελεσματικότερη προστασία των καταναλωτών ³⁵⁶. Στη συνέχεια το 2011, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνώρισε ότι η ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας προσέκρουε στην έλλειψη εμπιστοσύνης των καταναλωτών κυρίως λόγω της έλλειψης ασφάλειας και αποτελεσματικού σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων³⁵⁷. Μία από τις βασικές

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32002L0020&from=EL

349 Οδηγία 2002/21/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με κοινό κανονιστικό πλαίσιο για δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών (οδηγία πλαίσιο), 07/03/2002, διαθέσιμη σε:

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32002L0021&from=EL

350 βλ. ο.π. υποσημ. 59, 2002/22/ΕΚ

351 Σύμφωνα με το άρθρο 125 της νέας Οδηγίας 2018/1972, οι εν λόγω Οδηγίες καταργούνται με ισχύ από τις 21 Δεκεμβρίου 2020.

352 Οδηγία 2009/140/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση των οδηγιών 2002/21/ΕΚ σχετικά με κοινό κανονιστικό πλαίσιο για δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών, 2002/19/ΕΚ σχετικά με την πρόσβαση σε δίκτυα ηλεκτρονικών επικοινωνιών και συναφείς ευκολίες καθώς και με τη διασύνδεσή τους, και 2002/20/ΕΚ για την αδειοδότηση δικτύων και υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών, 25/11/2009, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal- content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32009L0140&from=EL

353 Ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με το Ν. 4070/2012, ο οποίος έκτοτε έχει υποστεί πληθώρα αλλαγών.

354 βλ. ο.π. υποσημ. 160, Οδηγία (EE) 2018/1972

355 Η Οδηγία ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με το Ν. 4727/2020, αρ. 109 επ., διαθέσιμος σε:

https://www.e-nomothesia.gr/kat-epikoinonies-telepikoinonies-telephonia/nomos-4727-2020-phek-184a- 23-9-2020-2.html

356 βλ. συνοπτικά: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Digital Agenda for Europe, διαθέσιμο σε:

https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/64/digital-agenda-for-europe

357 Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή

131

πολιτικές της θεμελιώδους πρωτοβουλίας «Ευρώπη 2020»³⁵⁸ είναι η επίτευξη μίας ψηφιακής ενιαίας αγοράς, στην οποία διασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων ή των υπηρεσιών και στην οποία τα άτομα και οι επιχειρήσεις μπορούν να έχουν αδιάλειπτη πρόσβαση και να ασκούν διαδικτυακές δραστηριότητες σε συνθήκες θεμιτού ανταγωνισμού και με υψηλό επίπεδο προστασίας των καταναλωτών και των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Η επίτευξη αυτού του στόχου θα βοηθούσε τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους σε παγκόσμιο επίπεδο και θα δημιουργούσε τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη των ψηφιακών δικτύων και υπηρεσιών³⁵⁹.

Η παραπάνω πρωτοβουλία καθιστά φανερό ότι η Ευρώπη είναι αφοσιωμένη και αποφασισμένη να ξεκαθαρίσει το τοπίο των ψηφιακών αγορών, θέτοντας συγκεκριμένους και επιτεύξιμους στόχους³⁶⁰. Ειδικότερα για το Ανοικτό Διαδίκτυο, αναγνωρίστηκε η ανάγκη οικοδόμησης ενός ασφαλούς, αξιόπιστου, υψηλής ταχύτητας και οικονομικά προσιτού δικτύου που βασίζεται σε έναν ισχυρό, ανταγωνιστικό και δυναμικό τομέα τηλεπικοινωνιών.

Στα πλαίσια της Ψηφιακής Ενιαίας Αγοράς, η Ευρώπη έπρεπε να καθορίσει τον ρόλο των πλατφορμών, καθώς και της συνεργατικής οικονομίας (sharing economy) ως ενδιάμεσων φορέων. Πράγματι, το 2016 έθεσε ως στόχο την επίτευξη ενός ισορροπημένου ρυθμιστικού πλαισίου για τις επιγραμμικές πλατφόρμες, καθώς και ενός ανόθευτου

Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Η Πράξη για την Ενιαία αγορά -

∆ώδεκα δράσεις για την τόνωση της ανάπτυξης και την ενίσχυση της εμπιστοσύνης «Μαζί για µια νέα ανάπτυξη», COM(2011) 206, 13/04/2011, σελ. 15, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal- content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52011DC0206&from=EL

358 βλ. αναλυτικά: Ανακοίνωση της Επιτροπής, Ευρώπη 2020 – Στρατηγική για έξυπνη, διατηρήσιµη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη, COM(2010), 03/03/2010, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal- content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52010DC2020&from=en

359 Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Στρατηγική για την ψηφιακή ενιαία αγορά της Ευρώπης, COM(2015) 192, 06/05/2015, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal- content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52015DC0192&from=EL

360 βλ. τις 16 προτάσεις της ΕΕ για την επίτευξη της ψηφιακής ενιαίας αγοράς σε: Δελτίο Τύπου Επιτροπής, Μια ψηφιακή ενιαία αγορά για την Ευρώπη: η Επιτροπή παρουσιάζει 16 πρωτοβουλίες για την υλοποίησή της, 06/05/2015, διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_15_4919

132

ανταγωνισμού που βασίζεται στην διαφάνεια και την πληροφόρηση και προωθεί ανοικτές και χωρίς διακρίσεις αγορές για οικονομία βασιζόμενη στα δεδομένα³⁶¹.

Ίσως από τις σημαντικότερες νομοθετικές εξελίξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων³⁶². Ο εν λόγω Κανονισμός είναι θεμελιώδους σημασίας για τα Big Data, ήτοι τα προσωπικά και μη δεδομένα, αφού αναγνώρισε ότι οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις δημιούργησαν νέες προκλήσεις για την προστασία των χρηστών και την ασφάλεια δικαίου στην ψηφιακή οικονομία.

Τέλος, πολύ σημαντικό για το μέλλον της ενωσιακής ψηφιακής πολιτικής κρίνεται και το πρόσφατο “Digital Market Act”, το οποίο υπόσχεται να εγκαθιδρύσει κανόνες για τις πλατφόρμες – πυλωρούς, με σκοπό την ομαλότερη λειτουργία και συνεργασία των τελευταίων με τους καταναλωτές αλλά και τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στο Διαδίκτυο. Οι πλατφόρμες – πυλωροί (gatekeepers) στις οποίες αναφέρεται η ως άνω πρωτοβουλία έχουν μία σταθερή θέση στην ψηφιακή αγορά, ήτοι μία σταθερή οικονομική επιρροή με τη δυνατότητα να επηρεάσουν ένα μεγάλο καταναλωτικό κοινό³⁶³. Η πρωτοβουλία κάνει λόγο για κάποια “do’s” και “don’ts” των εν λόγω ψηφιακών πλατφορμών, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η αυξημένη ευθύνη και ο σεβασμός στον ψηφιακό χρήστη – καταναλωτή, ενώ μεγάλη σημασία δίνεται στην επιβολή ποινών σε περίπτωση παράβασης κάποιων από των υποχρεώσεων των πλατφορμών, με νομική βάση το 114 ΣΛΕΕ.

3. Ο Κανονισμός 2015/2120

Η σημαντικότερη, όμως, ευρωπαϊκή νομοθετική εξέλιξη για τη θεματική μας ήταν ο Κανονισμός 2015/2120³⁶⁴ ο οποίος εισήγε για πρώτη φορά την έννοια του ουδέτερου ανοικτού Διαδικτύου στην Ευρώπη και κατήργησε τα τέλη περιαγωγής (roaming charges). Με τον εν λόγω Κανονισμό, θεσπίστηκαν για πρώτη φορά κοινοί κανόνες για

361 ο.π., υποσημ. 253, Ανακοίνωση Επιτροπής, COM (2016) 288, 25/05/2016

362 βλ. ο.π. υποσημ. 106, Κανονισμός 2016/679

363 βλ. αναλυτικά: Δελτίο Τύπου Επιτροπής, Digital Markets Act: Ensuring fair and open digital markets, 15/12/2020, διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/QANDA_20_2349

364 βλ. ο.π. υποσημ. 115, Κανονισμός 2015/2120

133

τη διασφάλιση της ισότιμης και μη διακριτικής διαχείρισης της κίνησης κατά την παροχή υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο και των σχετικών δικαιωμάτων των τελικών χρηστών. Πράγματι, συμφωνήθηκε ότι δεν θα πρέπει, σύμφωνα με τις γενικές αρχές του ενωσιακού δικαίου και την παγιωμένη νομολογία, να αντιμετωπίζονται με διαφορετικό τρόπο παρόμοιες καταστάσεις, ούτε να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο διαφορετικές καταστάσεις στον ψηφιακό κόσμο. Πρωταρχικός σκοπός είναι να προστατεύσει τους τελικούς χρήστες και παράλληλα να διασφαλίσει τη συνεχή λειτουργία του διαδικτυακού οικοσυστήματος ως κινητήριας δύναμης της καινοτομίας, όπως και να αποφευχθεί ο κατακερματισμός της εσωτερικής αγοράς που οφείλεται στα μέτρα που λαμβάνουν τα επιμέρους κράτη – μέλη. Όλα τα παρακάτω περιγραφόμενα μέτρα πρέπει να συμμορφώνονται με την αρχή της τεχνολογικής ουδετερότητας, δηλαδή με την ιδέα ότι δεν επιβάλλονται διακρίσεις υπέρ της χρήσης ενός συγκεκριμένου είδους τεχνολογίας³⁶⁵.

3.1 Διαχείριση της κίνησης

Αναφορικά με τη διαχείριση της κίνησης, απαγορεύεται η, με οποιοδήποτε τρόπο, παρεμπόδιση, αλλοίωση, υποβάθμιση, ο περιορισμός και εν γένει κάθε πρακτική που επιβάλλει διακρίσεις έναντι συγκεκριμένου περιεχομένου, εφαρμογών ή υπηρεσιών ή συγκεκριμένων κατηγοριών αυτών³⁶⁶. Έγινε, βέβαια, σαφές ότι το Ανοικτό Διαδίκτυο μπορεί να υπόκειται σε πρακτικές εύλογης διαχείρισης της κίνησης, εφ’ όσον, με αυτόν τον τρόπο γίνεται αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων του διαδικτύου αλλά και βέλτιστη χρήση της συνολικής ποιότητας μετάδοσης, ανταποκρινόμενη στις αντικειμενικά διαφορετικές απαιτήσεις της τεχνικής ποιότητας των υπηρεσιών για τις επιμέρους κατηγορίες κίνησης και, ως εκ τούτου, για το περιεχόμενο, τις εφαρμογές και τις υπηρεσίες που μεταδίδονται. Τα μέτρα διαχείρισης της κίνησης που εφαρμόζουν οι πάροχοι υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο θα πρέπει να είναι, σε κάθε περίπτωση, εύλογα, διαφανή, να μην προκαλούν διακρίσεις, να είναι αναλογικά και να μη βασίζονται σε εμπορικά κριτήρια. Ενδεικτικά, τα παραπάνω μέτρα αφορούν συμμόρφωση με μέτρα γενικής ισχύος, απόφαση δικαστηρίου ή δημόσιας αρχής, την τεχνική ακεραιότητα και

365 ο.π. Κανονισμός 2015/2120, σκ. 1-8

366 βλ. ο.π. αρ. 3§3

134

ασφάλεια του δικτύου, π.χ. για την αποφυγή επίθεσης στον κυβερνοχώρο και πρακτικές για την αποτροπή επικείμενης συμφόρησης του δικτύου³⁶⁷.

3.2 Εξειδικευμένες υπηρεσίες

Πέραν των ως άνω εξαιρέσεων, ο Κανονισμός φαίνεται να τάσσεται υπέρ των εξειδικευμένων και βελτιστοποιημένων υπηρεσιών (specialised services), εφ’ όσον οι ISPs δεν παρεμποδίζονται να εφαρμόζουν, προκειμένου να βελτιστοποιήσουν τη συνολική ποιότητα μετάδοσης, μέτρα διαχείρισης της κίνησης που διαφοροποιούν μεταξύ αντικειμενικά διαφορετικών κατηγοριών κίνησης μέχρι του απαιτούμενου βαθμού. Περαιτέρω, σε ορισμένες εφαρμογές ή υπηρεσίες που ανταποκρίνονται, για παράδειγμα, στο δημόσιο συμφέρον, κρίνεται ότι η βελτιστοποίηση είναι αναγκαία ώστε να ικανοποιείται η απαίτηση για συγκεκριμένο επίπεδο ποιότητας ³⁶⁸³⁶⁹. Προκειμένου να αποφευχθεί ο αρνητικός αντίκτυπος της παροχής αυτών των λοιπών υπηρεσιών στη διαθεσιμότητα ή στη γενική ποιότητα των υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο των τελικών χρηστών, είναι ανάγκη να διασφαλισθεί επαρκής χωρητικότητα καθώς και να αναλύονται, οι ποιοτικοί παράμετροι καθώς και οι συνέπειες των εξειδικευμένων υπηρεσιών από τις ΕΡΑ³⁷⁰.

3.3 Προστασία των καταναλωτών

Ο Κανονισμός ρυθμίζει, επίσης, την προστασία των καταναλωτών στα πλαίσια της πρόσβασής τους στο Διαδίκτυο αλλά και της σύναψης συμβάσεων με ISPs. Ορίζει ότι οι καταναλωτές πρέπει να έχουν την ευχέρεια να κάνουν συνειδητές επιλογές, να επιλέγουν ανάμεσα σε διάφορα είδη τερματικού εξοπλισμού καθώς και να συμφωνούν με τους παρόχους υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο σχετικά με τις τιμές των συγκεκριμένων όγκων δεδομένων και ταχυτήτων των υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο ³⁷¹ . Σημαντικό είναι, επίσης, να ενημερώνονται οι τελικοί χρήστες για τον αντίκτυπο που

367 βλ. ο.π. αρ. 3§3 α-γ και σκ. 13-15

368 βλ. ο.π. αρ. 3§5 και σκ. 9, 16

369 Μεγάλο ερώτημα είχε δημιουργηθεί μετά την εφαρμογή του Κανονισμού γύρω από τις πρακτικές μηδενικού τέλους, οι οποίες καταδικάστηκαν από την Επιτροπή με τις πρόσφατες συνεκδικαζόμενες αποφάσεις ΔΕΕ C-807/18 και C-39/19, βλ. ο.π. υποσημ. 241

370 βλ. ο.π. Κανονισμός 2015/2120, σκ. 17

371 βλ. ο.π. σκ. 5,7, 18

135

μπορεί να έχουν οι τυχόν πρακτικές διαχείρισης κίνησης στην ιδιωτική ζωή τους και την προστασία προσωπικών δεδομένων. Τέλος κάθε συνεχής ή τακτικώς επαναλαμβανόμενη, απόκλιση μεταξύ των πραγματικών επιδόσεων των υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο, όσον αφορά την ταχύτητα ή άλλες παραμέτρους ποιότητας των υπηρεσιών, και των επιδόσεων που δηλώνει ο ISP, θεωρείται ότι συνιστά μη συμμόρφωση των επιδόσεων και μπορεί να θεμελιώσει το δικαίωμα του καταναλωτή για καταγγελία της σύμβασης ή οποιοδήποτε άλλο μέσο αποκατάστασης του εκάστοτε εθνικού δικαίου.

3.4 Ο ρόλος των εθνικών ρυθμιστικών αρχών

Για την επιβολή όλων των παραπάνω υποχρεώσεων, πρωταρχικό ρόλο έχουν οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές, οι οποίες διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στο να διασφαλίζουν ότι οι τελικοί χρήστες μπορούν όντως να ασκούν τα δικαιώματά τους και ότι τηρούνται οι κανόνες σχετικά με τη διασφάλιση της πρόσβασης στο ανοικτό διαδίκτυο Προς τον σκοπό αυτό, οι ΕΡΑ θα πρέπει να έχουν υποχρεώσεις παρακολούθησης και υποβολής εκθέσεων και θα πρέπει να διασφαλίζουν τη συμμόρφωση των ISPs. Αυτές θα πρέπει, επίσης, να έχουν την εξουσία να επιβάλλουν απαιτήσεις σχετικά με τεχνικά χαρακτηριστικά, απαιτήσεις για την ελάχιστη ποιότητα των υπηρεσιών και άλλα κατάλληλα μέτρα στο σύνολο ή σε επιμέρους παρόχους ηλεκτρονικών επικοινωνιών στο κοινό, εφόσον αυτό είναι αναγκαίο για να διασφαλίζεται η συμμόρφωση με τις διατάξεις του παρόντος κανονισμού σχετικά με τη διασφάλιση της πρόσβαση στο ανοικτό διαδίκτυο ή να αποφεύγεται η υποβάθμιση της γενικής ποιότητας των υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο για τους τελικούς χρήστες³⁷².

3.5 Ο ρόλος του BEREC

Παράλληλα με τα προαναφερθέντα, οι εθνικές ρυθμιστικές αρχές θα πρέπει να λαμβάνουν δεόντως υπ’ όψιν, χωρίς να είναι βέβαια υποχρεωμένες, τις σχετικές κατευθυντήριες γραμμές του Φορέα Ευρωπαϊκών Ρυθμιστικών Αρχών για τις Ηλεκτρονικές Επικοινωνίες (BEREC) και να δημοσιεύουν ετήσιες εκθέσεις σχετικά με την παρακολούθηση και τις διαπιστώσεις τους και να τις διαβιβάζουν στον BEREC³⁷³.

372 βλ. ο.π. αρ. 5 και σκ. 7, 16-19

373 ο.π. αρ. 5§1 και σκ. 19

136

Πρέπει να αναφερθεί ότι ο BEREC, ενώ αποτελεί ένας απλός οργανισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει καταλήξει να μην παρέχει έναν απλό συμβουλευτικό ρόλο, αλλά να ασκεί αποφασιστική επιρροή στην εφαρμογή του Κανονισμού για το Ανοικτό Διαδίκτυο. Πράγματι, έχει δημοσιεύσει πληθώρα εκθέσεων³⁷⁴ και αναφορών αναφορικά με τα ζητήματα του Ανοικτού Διαδικτύου, εκπροσωπεί τους ηλεκτρονικούς ρυθμιστές της Ευρώπης και παρατηρεί τυχόν αθέμιτες εμπορικές πρακτικές στην αγορά των τηλεπικοινωνιών. Οι περισσότερες ΕΡΑ εφαρμόζουν τις κατευθυντήριες γραμμές του οργανισμού αυτού, δεδομένου ότι οι κατευθύνσεις που δίνονται είναι σαφέστερες από τον ίδιο τον Κανονισμό.

Πράγματι, οι κατευθυντήριες γραμμές του BEREC φαίνεται να στοχεύουν στη συνεκτική εφαρμογή του Κανονισμού, στη συμπλήρωσή του αλλά και στη διασαφήνιση ορισμένων ερωτημάτων που δημιουργούνται στα πλαίσια της αρχής της ουδετερότητας. Πράγματι, ο BEREC αναλύει εξαντλητικά τους ορισμούς του Κανονισμού³⁷⁵, επεξηγεί το θεμελιώδες θέμα της εύλογης και μη διαχείρισης της κίνησης, των πρακτικών μηδενικού τέλους καθώς και των εξειδικευμένων υπηρεσιών³⁷⁶, ενώ διασαφηνίζει τα μέτρα διαφάνειας και πληροφόρησης³⁷⁷ αλλά και τον τρόπο εποπτείας των ΕΡΑ και την επιβολή κυρώσεων³⁷⁸. Μετά από δημόσιες διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη (stakeholders)³⁷⁹, o BEREC αναθεώρησε και εμπλούτισε το 2020 τις κατευθυντήριες γραμμές του³⁸⁰ με σημεία που επεσήμαναν οι χρήστες, οι αγοραστές και εν γένει όλοι οι παίκτες στην αγορά.

3.6 Επισκόπηση του Κανονισμού

Αναντίρρητα ο ανωτέρω Κανονισμός συνέβαλε στην εισαγωγή της έννοιας του Ανοικτού Διαδικτύου στον ευρωπαϊκό χώρο και σε μία πιο αρμονική προσέγγιση στην εφαρμογή

374 βλ. ενδεικτικά: έκθεση BEREC, BEREC findings on traffic management practices in Europe, BoR (12) 30, 29/05/2012

375 βλ. ο.π. υποσημ. 116, Κατευθυντήριες γραμμές BEREC, 10/2017, σελ. 5-10

376 ο.π., σελ. 11-36

377 ο.π., σελ. 36-46

378 ο.π., σελ. 46-52

379 βλ. BEREC Report on the outcome of the public consultation on draft BEREC Guidelines on the Implementation of the Open Internet Regulation, BoR (20) 111, 11/06/2020

380 βλ. BEREC Guidelines on the Implementation of the Open Internet Regulation, BoR (20) 112, 11/06/2020

137

και επιβολή της αρχής της ουδετερότητας στην Ευρώπη. Καθιέρωσε (τουλάχιστον θεωρητικά) την ανοιχτή πρόσβαση στο δίκτυο, βελτίωσε τη διαφάνεια στη σχέση των καταναλωτών με τους διάφορους παρόχους υπηρεσιών Διαδικτύου και σίγουρα σταθεροποίησε την κατάσταση του Ανοικτού Διαδικτύου στην Ευρώπη³⁸¹. Πέραν αυτού, αποτελεί αναμφισβήτητα ένα σύνολο κανόνων βασιζόμενων σε εφαρμόσιμες αρχές που στοχεύουν στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και υπηρεσιών, υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί θα παραμένουν συνεπείς με το οικοσύστημα του ανοικτού διαδικτύου. Πράγματι, στα αμέσως επόμενα χρόνια της εισαγωγής του Κανονισμού, η Ευρώπη ασχολήθηκε ιδιαίτερα με νέες καινοτόμες υπηρεσίες, όπως την ευρωπαϊκή κοινωνία των Gigabit³⁸², το σχέδιο δράσης για το 5G³⁸³ με σκοπό την παροχή 5G σε όλη την Ευρώπη μέχρι το 2025³⁸⁴ και βέβαια τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών³⁸⁵.

Είναι, εντούτοις, αναμενόμενο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, θα συναντούσε δυσκολίες στην αρμονική εφαρμογή του Κανονισμού στα 27 κράτη – μέλη της. Πράγματι, ενώ άλλοι νομοθέτες ασχολούνται με μία μόνο έννομη τάξη, ο ενωσιακός νομοθέτης είναι αντιμέτωπος με πολλές και διαφορετικές εθνικές έννομες τάξεις. Στην περίπτωση των κανονισμών, αυτοί είναι δεσμευτικές νομοθετικές πράξεις, με την εφαρμογή τους σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να είναι υποχρεωτική. Οι κανόνες δικαίου που διαπλάθονται, επομένως, στα πλαίσια του εν λόγω Κανονισμού έχουν σημασία μόνο εάν εναρμονιστούν σε κάθε έννομη τάξη. Στις περισσότερες περιπτώσεις, δίνεται η δυνατότητα στα κράτη, εν προκειμένω, στις ΕΡΑ, να διαλέξουν τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι κανόνες θα εφαρμοστούν. Αυτό, όμως, παρά τις εξασφαλίσεις του νομοθέτη, δημιουργεί ανασφάλεια δικαίου, αφού εξακολουθεί και δημιουργεί κατακερματισμό στη

381 Bird & Bird/Ecorys, Study on the implementation of the open internet provisions of the Telecoms Single Market Regulation, (SMART 2017/0011), διαθέσιμη σε: https://ec.europa.eu/digital-single- market/en/news/study-implementation-open-internet

382 Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Συνδεσιμότητα για ανταγωνιστική ψηφιακή ενιαία αγορά - Προς μια ευρωπαϊκή κοινωνία των Gigabit, COM(2016) 587, 14/09/2016, διαθέσιμη σε: https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/EL/1-2016-587-EL-F1- 1.PDF

383 Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, 5G για την Ευρώπη: σχέδιο

δράσης, COM(2016) 588, 14/09/2016, διαθέσιμη σε:

https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/EL/1-2016-588-EL-F1-1.PDF

384 βλ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Towards 5G, σε: https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/towards-5g

385 βλ. ο.π. υποσημ. 160, Οδηγία (EE) 2018/1972

138

νομοθεσία των διάφορων κρατών – μελών, με την κάθε ΕΡΑ να ερμηνεύσει τον Κανονισμό με τον δικό της τρόπο.

Πέραν των ΕΡΑ, ο Κανονισμός είναι έτσι γραμμένος ώστε και ο οποιοσδήποτε ISP ή άλλος παίκτης στην αγορά να μπορεί να παρακάμψει τη συχνά άτεχνη διατύπωση των άρθρων και των σκέψεων. Τα εμπορικά κριτήρια στα οποία αναφέρεται, για παράδειγμα, ο Κανονισμός είναι ένας γενικής φύσεως όρος και μπορεί να τον ερμηνεύσει, και εν τέλει να τον δικαιολογήσει και να τον εκμεταλλευτεί, κάθε μία επιχείρηση διαφορετικά.

Σημαντικό ελάττωμα, επίσης, του Κανονισμού είναι η ασάφειά του, αναφορικά με συγκεκριμένες παραβάσεις της αρχής της ουδετερότητας, ειδικότερα των πρακτικών μηδενικού τέλους³⁸⁶, το οποίο, όπως είδαμε, λύθηκε νομολογιακά και όχι από την ίδια την Επιτροπή ή κάποιο άλλο θεσμικό νομοθετικό όργανο.

Τέλος, ο εν λόγω Κανονισμός, όπως και όλη η ιδέα του Open Internet δοκιμάστηκαν με την αύξηση της διαδικτυακής κίνησης, ως συνέπεια των μέτρων κοινωνικής απόστασης που τέθηκαν σε ισχύ για την καταπολέμηση της πανδημίας COVID-19. Σε κοινή της δήλωση με τον BEREC³⁸⁷, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε νέους μηχανισμούς αναφοράς και νέα μέτρα για την αποφυγή συμφόρησης του δικτύου και άλλων τυχόν προβλημάτων χωρητικότητας και διαθεσιμότητας στις τηλεπικοινωνίες. Μεταξύ άλλων, αποφασίστηκε ότι οι υπηρεσίες που αφορούν εκπαιδευτικό ή επαγγελματικό περιεχόμενο θα προσφέρονται δωρεάν και ότι τα πακέτα δεδομένων κινητής τηλεφωνίας θα αυξηθούν χωρίς επιπρόσθετη χρέωση για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Τονίστηκε, βέβαια, ότι και οι ίδιοι οι χρήστες, οι πλατφόρμες και γενικά όλοι όσοι δραστηριοποιούνται στην αγορά τηλεπικοινωνιών έχουν κοινή ευθύνη για τη συμπεριφορά τους και πρέπει να

386 Η Επιτροπή ανέφερε ότι «μολονότι ο όρος “μηδενική χρέωση” δεν αναφέρεται στον κανονισμό, οι εν λόγω εμπορικές προσφορές ελήφθησαν υπόψη από τους συννομοθέτες», ενώ στη συνέχεια εναποθέτει την ευθύνη στον BEREC, ο οποίος θα «αποσαφηνίσει τις κατευθυντήριες γραμμές, όπου είναι δυνατόν, και [θα]

παράσχει αναλυτική μεθοδολογία για την αξιολόγηση περιπτώσεων μηδενικής χρέωσης» σε: Έκθεση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, σχετικά με την υλοποίηση των διατάξεων του κανονισμού (ΕΕ) 2015/2120 όσον αφορά την πρόσβαση στο ανοικτό διαδίκτυο, COM(2019) 203, 30/04/2019, σελ. 4-6, διαθέσιμη σε: https://eur-lex.europa.eu/legal- content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52019DC0203&from=GA

387 Κοινή Δήλωση Επιτροπής/BEREC, Joint Statement from the Commission and the Body of European Regulators for Electronic Communications (BEREC) on coping with the increased demand for network connectivity due to the Covid-19 pandemic, BoR (20) 66, 19/03/2020

139

συμβάλουν στην εξομάλυνση της λειτουργίας του Διαδικτύου. Για αυτό το λόγο, οι πλατφόρμες θα πρέπει να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε κανονική και όχι σε υψηλή ανάλυση, ενώ κάποια έκτακτα μέτρα διαχείρισης της κίνησης πρέπει να γίνουν ανεκτά από τους τηλεπικοινωνιακούς χρήστες. Ο BEREC, με συνεχείς εκθέσεις ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση του Ανοικτού Διαδικτύου³⁸⁸, παρακολουθούσε στενά τη διαδικτυακή κίνηση και επιβεβαίωσε ότι, ενώ αυτή αυξήθηκε την προαναφερόμενη περίοδο, δεν προέκυψε μεγάλο πρόβλημα συμφόρησης, πλην ορισμένων αναμενόμενων καθυστερήσεων που, όμως, δεν οδήγησαν σε κάποιο bottleneck. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο Κανονισμός 2015/2120 πρέπει να αποδείξει ότι μπορεί να προσαρμοστεί σε τέτοιες έκτακτες περιπτώσεις και να εφαρμοστεί αποτελεσματικά για την προστασία των δικαιωμάτων των τελικών χρηστών.

4. Ο Κανονισμός 2019/1150

Εκτός από το ουδέτερο δίκτυο, σημαντική νομοθετική εξέλιξη για την Ευρώπη αποτέλεσε ο Κανονισμός 2019/1150³⁸⁹, ο οποίος σκόπευε στην προώθηση της δίκαιης μεταχείρισης και της διαφάνειας για τους επιχειρηματικούς χρήστες επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης, ήτοι των πλατφορμών. Παρακάτω αναφέρονται τα κυριότερα σημεία του.

4.1 Αντικείμενο και πεδίο εφαρμογής

Το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού περιλαμβάνει τις υπηρεσίες διαμεσολάβησης, και ειδικότερα την αυξημένη εξάρτηση των πολύ μικρών, μικρών και των μεσαίων επιχειρήσεων από τις πλατφόρμες προκειμένου να προσεγγίσουν τους καταναλωτές, και την μειωμένη διαπραγματευτική ισχύ τους. Πράγματι, οι πλατφόρμες, όπως έχουμε ήδη αναλύσει, έχουν τη δυνατότητα και το κίνητρο να συμπεριφέρονται με τρόπο μονομερή και ενδεχομένως άδικο και επιβλαβή για τα νόμιμα συμφέροντα των επιχειρηματικών χρηστών τους και, εμμέσως, των καταναλωτών. Οι επιγραμμικές υπηρεσίες διαμεσολάβησης θα πρέπει να καθορίζονται με ακριβή και τεχνολογικά

388 βλ. ενδεικτικά: BEREC Summary Report on the status of internet capacity, regulatory and other measures in light of the Covid-19 crisis, BoR (20) 117, 28/05/2020

389 βλ. ο.π. υποσημ. 80, Κανονισμός 2019/1150

140

ουδέτερο τρόπο, και να έχουν πρωταρχικό στόχο την διευκόλυνση άμεσων συναλλαγών μεταξύ επιχειρηματικού χρήστη και καταναλωτή. Συνεπώς, κεντρικό σημείο και αυτού του Κανονισμού είναι η έμμεση προστασία του καταναλωτή μέσω της εφαρμογής ενός ανταγωνιστικού, δίκαιου και διαφανούς επιγραμμικού οικοσυστήματος, όπου οι επιχειρήσεις συμπεριφέρονται με υπευθυνότητα.

Το υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού περιλαμβάνει, από τη μία, τους παρόχους επιγραμμικών μηχανών αναζητήσεων και τους παρόχους επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης, ήτοι όσους επιτρέπουν στους επαγγελματικούς χρήστες να προσφέρουν προϊόντα ή υπηρεσίες σε καταναλωτές προκειμένου να διευκολύνουν την έναρξη άμεσων συναλλαγών μεταξύ των εν λόγω επιχειρηματικών χρηστών και των καταναλωτών, ανεξαρτήτως του τόπου όπου διενεργούνται τελικά οι εν λόγω συναλλαγές. Περιλαμβάνει, από την άλλη, τους ίδιους τους καταναλωτές ως τελικούς αποδέκτες των υπηρεσιών καθώς και τους επιχειρηματικούς χρήστες, ήτοι όσους προσφέρουν προϊόντα ή υπηρεσίες, μέσω επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης, όπως αγορές ηλεκτρονικού εμπορίου, συνεργατικές αγορές (sharing economy) ή καταστήματα εφαρμογών³⁹⁰.

Η τοπική εφαρμογή του Κανονισμού αφορά τις επιγραμμικές υπηρεσίες διαμεσολάβησης και μηχανών αναζήτησης ανεξάρτητα από την εγκατάσταση των παρόχων στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή όχι, υπό τον όρο, όμως, ότι οι επιχειρηματικοί χρήστες είναι εγκατεστημένοι στην Ένωση ή ότι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε καταναλωτές που είναι εγκατεστημένοι στην Ένωση.

4.2 Διαφάνεια στους συμβατικούς όρους

Οι υπηρεσίες επιγραμμικής διαμεσολάβησης παρέχονται στους καταναλωτές βάσει συμβατικών σχέσεων μεταξύ της πλατφόρμας και του επιχειρηματικού χρήστη που προσφέρει τις εν λόγω υπηρεσίες. Εντούτοις, οι συμβάσεις αυτές περιέχουν πολύ συχνά προδιατυπωμένους γενικούς όρους και προϋποθέσεις οι οποίοι, ανεξάρτητα από το όνομα

390 Δεν εφαρμόζεται σε υπηρεσίες επιγραμμικών πληρωμών ή σε εργαλεία επιγραμμικής διαφήμισης που δεν συνεπάγονται συμβατική σχέση με τους καταναλωτές, βλ. ο.π., αρ. 1-2 και σκ. 11

141

ή τη μορφή τους, ορίζονται μονομερώς από τον πάροχο των επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης. Θα πρέπει, βέβαια, σε κάθε περίπτωση, να γίνεται συνολική εκτίμηση και να εξετάζεται ξεχωριστά σε κάθε σύμβαση εάν υπήρξε ουσιαστική διαπραγμάτευση, ενημέρωση και διαφάνεια. Βασικό κριτήριο για τα παραπάνω είναι η σαφήνεια των όρων και των προϋποθέσεων, η απλή και κατανοητή διατύπωσή τους, και γενικότερα η παροχή ενός ευλόγου βαθμού προβλεψιμότητας για τους χρήστες όσον αφορά τις βασικές πτυχές της συμβατικής σχέσης³⁹¹.

Οι όροι και οι προϋποθέσεις πρέπει να είναι, επίσης, εύκολα διαθέσιμοι στους χρήστες ακόμη και στο προσυμβατικό στάδιο και οποιεσδήποτε τυχόν τροποποιήσεις των όρων αυτών κοινοποιούνται με σταθερό μέσο στους χρήστες εντός εύλογης και αναλογικής καθορισμένης προθεσμίας προειδοποίησης. Οι αιφνιδιαστικές αλλαγές των υφιστάμενων όρων και προϋποθέσεων ενδέχεται να διαταράξουν σημαντικά τη δραστηριότητα των επιχειρηματικών χρηστών. Για αυτό το λόγο, αλλά και για λόγους ασφάλειας δικαίου για αμφότερες τις πλευρές, μη συμμορφούμενοι και μη συμφωνημένοι όροι και προϋποθέσεις θα πρέπει να είναι άκυροι, δηλαδή σαν να μην υπήρχαν ποτέ, με έννομα αποτελέσματα erga omnes και ex tunc. Τέλος, για να επικρατεί ένα κλίμα καλής πίστης και χρηστών συναλλακτικών ηθών, ειδικότερα σε καταστάσεις άνισης διαπραγματευτικής ισχύος, απαγορεύονται οι αναδρομικές, μη συμφωνημένες αλλαγές, με την επιφύλαξη της νομικής ή κανονιστικής υποχρέωσης, ενώ κρίνεται απαραίτητο να περιλαμβάνονται πληροφορίες για την διακοπή της συμβατικής σχέσης με την πλατφόρμα³⁹².

4.3 Υποχρεώσεις παρόχων επιγραμμικών υπηρεσιών

Οι πάροχοι επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης ενδέχεται να έχουν νόμιμους λόγους να αποφασίσουν να περιορίσουν, να αναστείλουν ή να διακόψουν την παροχή των υπηρεσιών τους σε συγκεκριμένο επιχειρηματικό χρήστη. Ωστόσο, δεδομένου ότι οι αποφάσεις αυτές μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τα συμφέροντα των εκάστοτε

391 Εκτός από τα βασικά στοιχεία, μία σύμβαση μπορεί να περιέχει και λεπτομερέστερες πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις των όρων και των προϋποθέσεων, ειδικότερα σε περιπτώσεις δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, βλ. ο.π., σκ. 14-17

392 βλ. ο.π. αρ. 8 και σκ. 20, 32

142

επιχειρηματικών χρηστών, θα πρέπει να τους παρέχεται, κατά περίπτωση, πριν ή κατά τον χρόνο έναρξης ισχύος του περιορισμού ή της αναστολής ή διακοπής, αιτιολόγηση της εν λόγω απόφασης σε σταθερό μέσο, τουλάχιστον τριάντα ημέρες προτού τεθεί σε ισχύ η διακοπή της παροχής. Η εμπρόθεσμη προειδοποίηση του επιχειρηματικού χρήστη θα μπορούσε να αποτρέψει τις πιθανές επιπτώσεις για τους επιχειρηματικούς χρήστες, όπως τη μείωση της δυνατότητάς τους να ασκήσουν με τον δέοντα τρόπο τα δικαιώματα του εξεταζόμενου Κανονισμού. Ο περιορισμός, η αναστολή ή η διακοπή παροχής πρέπει να είναι αιτιολογημένη, ήτοι να αναφέρεται σε συγκεκριμένα πραγματικά περιστατικά και περιστάσεις ή να αφορά επανειλημμένη παράβαση των ισχύοντων όρων και προϋποθέσεων από τον επιχειρηματικό χρήστη³⁹³.

Πέραν αυτού, οι πάροχοι επιγραμμικών μηχανών αναζήτησης είναι υποχρεωμένοι να κατατάσσουν τα αποτελέσματα με έναν συναφή, λογικό και μη αυθαίρετο τρόπο.

Πράγματι, η κατάταξη των προϊόντων και των υπηρεσιών από τους παρόχους επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης έχει σημαντικό αντίκτυπο στην επιλογή των καταναλωτών και, κατά συνέπεια, στην εμπορική επιτυχία των επιχειρηματικών χρηστών που προσφέρουν τα εν λόγω προϊόντα και τις εν λόγω υπηρεσίες στους καταναλωτές. Για αυτό το λόγο, οι πάροχοι επιγραμμικών υπηρεσιών πρέπει να περιγράφουν εκ των προτέρων στις συμβάσεις τις κύριες παραμέτρους που καθορίζουν την κατάταξη, προκειμένου οι επιχειρηματικοί χρήστες να έχουν βελτιωμένη προβλεψιμότητα, να κατανοούν καλύτερα τη λειτουργία του μηχανισμού κατάταξης και να μπορούν να συγκρίνουν τις πρακτικές κατάταξης που εφαρμόζουν οι διάφοροι πάροχοι. Η έννοια της κύριας παραμέτρου θα πρέπει να θεωρείται ότι αναφέρεται σε γενικά κριτήρια, διαδικασίες, συγκεκριμένα σήματα που ενσωματώνονται σε αλγόριθμους ή σε άλλους μηχανισμούς προσαρμογής ή υποβιβασμού που χρησιμοποιούνται σε σχέση με την κατάταξη. Αυτό σημαίνει ότι οι πάροχοι επιγραμμικών υπηρεσιών δεν είναι υποχρεωμένοι να αποκαλύπτουν τη λεπτομερή λειτουργία των μηχανισμών κατάταξής τους, συμπεριλαμβανομένων και των αλγορίθμων³⁹⁴.

393 βλ. ο.π. αρ. 4 και σκ. 22-23

394 βλ. ο.π. αρ. 5 και σκ. 24-27

143 4.4 Διακριτική μεταχείριση

Όπως έχουμε προαναφέρει, τις περισσότερες φορές, ο πάροχος επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης προσφέρει ο ίδιος ορισμένα προϊόντα ή υπηρεσίες σε καταναλωτές μέσω δικών του επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης ή μέσω επιχειρηματικού χρήστη τον οποίο ελέγχει και μπορεί να ανταγωνιστεί απευθείας άλλους επιχειρηματικούς χρήστες των επιγραμμικών του υπηρεσιών διαμεσολάβησης οι οποίοι δεν ελέγχονται από αυτόν. Αυτό μπορεί να προσφέρει στον πάροχο ένα οικονομικό κίνητρο και την ικανότητα να χρησιμοποιεί τον έλεγχό του επί των υπηρεσιών επιγραμμικής διαμεσολάβησης ώστε να παρέχει τεχνικά ή οικονομικά πλεονεκτήματα στη δική του προσφορά ή στην προσφορά που προσφέρει μέσω επιχειρηματικού χρήστη που αυτός ελέγχει, που θα μπορούσε να αρνηθεί σε ανταγωνιστές επιχειρηματικούς χρήστες. Μια τέτοια συμπεριφορά θα μπορούσε να υπονομεύσει τον θεμιτό ανταγωνισμό και να περιορίσει τις επιλογές των καταναλωτών.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, ειδικότερα, είναι σημαντικό ο πάροχος επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης να ενεργεί κατά τρόπο διαφανή και να παρέχει την κατάλληλη περιγραφή και τις παραμέτρους πίσω από κάθε διαφοροποιημένη μεταχείριση, με τη χρήση νομικών, εμπορικών ή τεχνικών μέσων. Συγκεκριμένα, ο πάροχος πρέπει να επεξηγεί τυχόν ειδικά μέτρα που θα πάρει σε σχέση με την κατάταξη ή άλλες ρυθμίσεις που εφαρμόζει στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων, κάθε άμεση ή έμμεση αμοιβή που χρεώνεται για τη χρήση των υπηρεσιών διαμεσολάβησης ή άλλων υπηρεσιών και λειτουργιών³⁹⁵. Πέραν αυτού, εάν προσφέρει και παρεπόμενα προϊόντα ή υπηρεσίες, ήτοι προϊόντα που τυπικά εξαρτώνται και είναι άμεσα συνδεδεμένα με το αρχικό προϊόν ή υπηρεσία ώστε να λειτουργήσουν, πρέπει να το περιλαμβάνει και αυτό στους όρους και τις προϋποθέσεις των συμβάσεων³⁹⁶.

4.5 Πρόσβαση σε δεδομένα

Πέρα των ανωτέρω περιγραφόμενων πληροφοριών, μία σύμβαση πρέπει να περιλαμβάνει, σε κάθε περίπτωση, πληροφορίες για την πρόσβαση την οποία ο πάροχος

395 βλ. ο.π. αρ. 7 και σκ. 31-32

396 βλ. ο.π. αρ. 6 και σκ. 29

144

έχει σε οποιαδήποτε προσωπικού χαρακτήρα δεδομένα ή άλλα δεδομένα, ή και τα δύο, τα οποία οι επιχειρηματικοί χρήστες, οι χρήστες εταιρικών ιστότοπων ή οι καταναλωτές παρέχουν για τη χρήση των σχετικών επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης.

Επιπλέον, πρέπει να διαπιστώνεται κατά πόσον οι επιχειρηματικοί χρήστες έχουν πρόσβαση σε προσωπικού χαρακτήρα δεδομένα ή άλλα δεδομένα, ή και τα δύο, μεταξύ άλλων, σε συγκεντρωτική μορφή, τα οποία παρέχονται ή παράγονται κατά την παροχή των επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης σε όλους τους επιχειρηματικούς χρήστες και τους καταναλωτές και, εάν ναι, σε ποιες κατηγορίες των εν λόγω δεδομένων και υπό ποιους όρους. Η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα θα πρέπει να είναι σύμφωνη με το ενωσιακό νομικό πλαίσιο για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, και για τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής και την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, και ιδίως σύμφωνη με τον ΓΚΠΔ.

4.6 Εναλλακτική επίλυση διαφορών

Πολύ σημαντική καινοτομία του Κανονισμού είναι η πρόβλεψη της πρόσβασης των επιχειρηματικών χρηστών σε άμεσες, κατάλληλες και αποτελεσματικές δυνατότητες προσφυγής, οι πάροχοι των υπηρεσιών αυτών θα πρέπει να προβλέπουν εσωτερικό σύστημα διεκπεραίωσης καταγγελιών. Το εν λόγω εσωτερικό σύστημα διεκπεραίωσης καταγγελιών θα πρέπει να είναι θεμελιωμένο στις αρχές της ίσης μεταχείρισης σε αντίστοιχες καταστάσεις, και να αποσκοπεί στο να διασφαλίζει ότι σημαντικό ποσοστό των καταγγελιών μπορεί να επιλύεται διμερώς από τον πάροχο των επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης και από τον ενδιαφερόμενο επιχειρηματικό χρήστη μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Η καταγγελία μπορεί, δηλαδή, διεκπεραιωθεί από ένα εσωτερικό σύστημα καταγγελιών του ίδιου του παρόχου ή ακόμη και με τη χρήση της διαμεσολάβησης, με σκοπό την ταχύτατη επίλυση των διαφορών³⁹⁷.

397 βλ. αρ. 11-13 και σκ. 36-44

145 4.7 Επισκόπηση του Κανονισμού

Γίνεται δεκτό ότι ο εξεταζόμενος Κανονισμός είναι ένα θετικό βήμα προς τη δίκαιη και ίση μεταχείριση των επιχειρηματικών χρηστών στην Ευρώπη. Επιβάλλει, πράγματι, σε διαμεσολαβητικές πλατφόρμες, όπως στις μηχανές αναζήτησης, επιπρόσθετες υποχρεώσεις διαφάνειας ώστε να είναι πληροφορημένος ο επιχειρηματικός χρήστης για την προσφερόμενη παροχή, ενώ παρουσιάζει ενδιαφέρον η δυνατότητα εναλλακτικής επίλυσης διαφορών. Εντούτοις, όπως και στον Κανονισμό 2015/2120, υπάρχει ακόμη ασάφεια ως προς την άτεχνη διατύπωση κάποιων όρων, ενώ θα υπάρξει μεγάλη δυσκολία στην από κοινού εφαρμογή του Κανονισμού με την υπόλοιπη ενωσιακή νομοθεσία για τις τηλεπικοινωνίες. Γεννάται, επίσης, το ερώτημα, εάν είναι αρκετή η εξασφάλιση της διαφάνειας στις πλατφόρμες, τη στιγμή που αυτές έχουν δυσανάλογα μεγάλη διαπραγματευτική δύναμη απέναντι στους επιχειρηματικούς και μη χρήστες τους.

Πιθανολογείται ότι ο εν λόγω Κανονισμός είναι το πρώτο βήμα ρύθμισης και πολιτικής ανταγωνισμού για τον τομέα επιγραμμικών πλατφορμών και ότι θα ακολουθήσουν μελλοντικά παρόμοιες πρωτοβουλίες³⁹⁸.

Β. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στην Ελλάδα

Το σύγχρονο δίκαιο τηλεπικοινωνιών στην Ελλάδα αποτελούσε ανέκαθεν μεταφορά στο εθνικό δίκαιο ευρωπαϊκών νομοθετικών πράξεων με στόχο το άνοιγμα στον ανταγωνισμό πρώην μονοπωλιακών κρατικών επιχειρήσεων³⁹⁹. Συγκεκριμένα για τη θεματική μας, η αρμόδια ελληνική ρυθμιστική αρχή των τηλεπικοινωνιών είναι η ΕΕΤΤ, ενώ από το 2020 ισχύει στην Ελλάδα ο επικαιροποιημένος Εθνικός Κανονισμός Ανοικτού Διαδικτύου⁴⁰⁰, με τον οποίο ρυθμίζονται επιμέρους θέματα για την εφαρμογή του Κανονισμού στην ελληνική αγορά, ειδικότερα η τήρηση της αρχής της διαφάνειας και της

398 K. Bania, The platform-to-business regulation: Taming the “big tech” beast?, Concurrences N° 2-2020, σελ. 64, διαθέσιμο σε: https://www.concurrences.com/en/review/issues/no-2-2020/articles/the-platform-to- business-regulation-taming-the-big-tech-beast-94429-en

399 βλ. ο.π. υποσημ. 162, Μ-Θ Μαρίνος, σελ. 296

400 βλ. Εθνικός Κανονισμός Ανοικτού Διαδικτύου, ΕΕΤΤ ΑΠ. 876/7Β/17-12-2018, όπως τροποποιήθηκε με τις Αποφάσεις ΕΕΤΤ ΑΠ. 909/2/30-9-2019, 946/17/13-7-2020, Εξειδίκευση θεμάτων του Κανονισμού (ΕΕ) 2015/2120 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου «για τη θέσπιση μέτρων σχετικά με την πρόσβαση στο ανοικτό διαδίκτυο και την τροποποίηση της οδηγίας 2002/22/ΕΚ για την καθολική υπηρεσία και τα δικαιώματα των χρηστών όσον αφορά δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών»,

07/2020, διαθέσιμος σε:

https://www.eett.gr/opencms/export/sites/default/admin/downloads/telec/OpenNetNationalReg072020.pdf

146

πληροφόρησης.⁴⁰¹ Η ΕΕΤΤ, σε συμμόρφωση με τον Κανονισμό, στέλνει ετησίως εκθέσεις σχετικά με την εφαρμογή των άρθρων 1-6 του ως άνω Κανονισμού, στις οποίες αναφέρει, μεταξύ άλλων, τις φραγές περιεχομένου ιστότοπων λόγω αντίθεσης σε κανόνα δικαίου, τις εξειδικευμένες υπηρεσίες με αναβαθμισμένη ποιότητα, τις υπηρεσίες διαφοροποιημένης χρέωσης καθώς και τα παράπονα και καταγγελίες των χρηστών⁴⁰².

Το 2020, οι μόνες διατάξεις του Κανονισμού που δεν έχουν ενεργοποιηθεί ακόμα είναι αυτές που αφορούν τις αποζημιώσεις προς τους συνδρομητές λόγω απόκλισης στις ταχύτητες. Η Ελλάδα, ακόμη και μετά την εφαρμογή του Κανονισμού, εξακολουθούσε να έχει χαμηλές ταχύτητες και παράπονα από τους χρήστες ότι οι ISPs δεν μπορούσαν στην πραγματικότητα να προσφέρουν την υψηλή ταχύτητα που διαφήμιζαν. Πράγματι, το 2020 υπάρχουν ακόμα αρκετές καταγγελίες για τη γενικότερη ποιότητα υπηρεσίας, όπως χαμηλή ταχύτητα πρόσβασης στο Internet, καθυστερήσεις στη μετάδοση των δεδομένων, υψηλό ρυθμό απωλειών πακέτων και μεγάλη διακύμανση καθυστέρησης (jitter). Η εν λόγω μείωση της απόδοσης θα μπορούσε βέβαια να οφείλεται στην αυξημένη κίνηση του δικτύου λόγω του COVID-19.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ξανά ότι την υποχρέωση επιβολής των ως άνω Κανονισμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχαν στην ελληνική επικράτεια από κοινού η ΕπΑντ και η ΕΕΤΤ. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ήδη κατηργημένο άρθρο 12 περ. στ’

του Ν. 4070/2012, η ΕΕΤΤ «μεριμνά για την τήρηση της νομοθεσίας περί ηλεκτρονικών επικοινωνιών και ταχυδρομικών υπηρεσιών και εφαρμόζει τις διατάξεις του ν. 3959/2011, σε σχέση με την άσκηση των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων ηλεκτρονικών επικοινωνιών, καθώς και τις διατάξεις των άρθρων 101 και 102 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ενοποιημένη Απόδοση), καθώς και τον Κανονισμό 1/2003/ΕΚ. Η Ε.Ε.Τ.Τ. δύναται να ζητά τη συνδρομή της Επιτροπής Ανταγωνισμού σε όσες περιπτώσεις κρίνει αναγκαίο». Τίθεται υπό αμφισβήτηση η

401 Οι μεγαλύτεροι πάροχοι (Cosmote, Vodafone, Forthnet, Wind) έχουν στην ιστοσελίδα τους ειδικό κείμενο όπου οι τελικοί χρήστες μπορούν να βρουν εύκολα πληροφορίες για τις βασικές πρακτικές διαχείρισης κίνησης, τις παραμέτρους ποιότητας, τους περιορισμούς στις χρήσεις δεδομένων κ.ο.κ.

402 βλ. αναλυτικά: Έκθεση ΕΕΤΤ Ανοικτού Διαδικτύου 2019-2020, 07/2020, διαθέσιμη σε:

https://www.eett.gr/opencms/export/sites/default/EETT/Electronic_Communications/Telecoms/OpenIntern et/AnnualReport/NN_report_2019-2020_EETT.pdf

147

αναγκαιότητα χαρακτηρισμού της ΕΕΤΤ ως αρχής ανταγωνισμού, τη στιγμή που η Επιτροπή Ανταγωνισμού θεωρείται η πλέον αρμόδια αρχή για την εφαρμογή του Ν.

3959/2011, καθώς και των άρθρων 101-102 ΣΛΕΕ που αφορούν θέματα ανταγωνισμού.

Γ. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στις ΗΠΑ

Γίνεται δεκτό ότι, η φιλοσοφία του αντιμονοπωλιακού αμερικάνικου δικαίου⁴⁰³ είναι διαφορετική από το ευρωπαϊκό δίκαιο. Ενώ η ενωσιακή νομοθεσία σκοπεύει, όπως είδαμε, στη δημιουργία μίας ενιαίας αγοράς, η αμερικάνικη νομοθεσία προστατεύει τον ανταγωνισμό σε μία αγορά με ενιαία όρια. Πράγματι, εμφανίζει πολλές διαφορές με την ευρωπαϊκή έννομη τάξη, με την έννοια ότι εκτείνεται σε περιορισμούς του ανταγωνισμού που απειλούν τόσο το διαπολιτειακό όσο και το εξωτερικό εμπόριο των ΗΠΑ, έχει κυρίως ποινικό χαρακτήρα και χρησιμοποιεί τον κανόνα της λογικής (rule of reason) ο οποίος εφαρμόζεται από τα ίδια τα εθνικά δικαστήρια⁴⁰⁴. Ο κανόνας της λογικής έγκειται στην ιδέα ότι όποιος ερευνά τα πραγματικά περιστατικά μίας υπόθεσης οφείλει να υποβάλλει την εξεταζόμενη πρακτική σε έναν ουσιαστικό έλεγχο νομιμότητας, σταθμίζοντας κάθε φορά τα αντικρουόμενα συμφέροντα⁴⁰⁵.

Αυτόν ακριβώς τον κανόνα της λογικής φαίνεται να εφαρμόζει η Αμερική και στην ουδετερότητα του δικτύου. Κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση των τηλεπικοινωνιών και του Διαδικτύου παίζει ο ανεξάρτητος κυβερνητικός οργανισμός FCC (Federal Communications Commission). Στις ΗΠΑ, το Διαδίκτυο, όπως και στην Ευρώπη, δεν είχε αρχικά αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς ρύθμισης και βασιζόταν στην αυτορρύθμιση. Η ουδετερότητα του δικτύου, όπως προαναφέρθηκε, δεν ξεκίνησε παρά ως ένας διάλογος για τον έλεγχο των τηλεπικοινωνιακών δικτύων και τη διασφάλιση ενός αξιόπιστου δικτύου, είτε αυτό ονομάζεται “common carrier” είτε “neutral network”. Με το πέρασμα του χρόνου, υιοθετήθηκαν οι λεγόμενες τέσσερις ελευθερίες (four freedoms) του FCC, οι οποίες έγκεινται στην ελευθερία των καταναλωτών για πρόσβαση σε νόμιμο

403 Στην αμερικάνικη έννομη τάξη δεν χρησιμοποιείται ο όρος του ελεύθερου ή αθέμιτου ανταγωνισμού (“competition law”), αλλά γίνεται λόγος για “antitrust law”, ήτοι για αντιμονοπωλιακό δίκαιο.

404 Λ.Ε. Κοτσίρης, Δίκαιο Ανταγωνισμού (Αθέμιτου και Ελεύθερου), 6^η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε., 2011, σελ. 394-395

405 Α.Π. Μικρουλέα, Περιορισμός Ανταγωνισμού σε: Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού (επιμέλεια Δ. Ν.

Τζουγανάτου), Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σελ. 264

148

περιεχόμενο, σε νόμιμες εφαρμογές και υπηρεσίες, σε χρήση νόμιμων συσκευών και σε εξασφάλιση ανταγωνισμού ανάμεσα στους ISPs⁴⁰⁶.

Η καινούρια κυβέρνηση των ΗΠΑ το 2009 είχε ως βασικό στόχο τη ρύθμιση και τη νομοθετική κατοχύρωση της αρχής της ουδετερότητας, γεγονός που οδήγησε στην πρωτοφανή Open Internet Order⁴⁰⁷, η οποία θεμελίωνε την ανοιχτή πρόσβαση στο Διαδίκτυο με τα εχέγγυα της ουδετερότητας και της σχεδόν απόλυτα ίσης και δίκαιης μεταχείρισης. Ο ISP Verizon, ωστόσο, στράφηκε κατά αυτής της διαταγής, ισχυριζόμενος ότι ο FCC, χωρίς να έχει το δικαίωμα και την εξουσία να το κάνει, είχε κατατάξει τους παρόχους πρόσβασης υπηρεσιών Διαδικτύου ως common carriers. Η εκδοθείσα απόφαση⁴⁰⁸ αποτέλεσε ένα βήμα πίσω για την αρχή της ουδετερότητας στην Αμερική, εφ’ όσον κατέστησε ουσιαστικά ανεφάρμοστες τις αρχές του μη αποκλεισμού περιεχομένου και της μη διακριτικής μεταχείρισης. Εντούτοις, δεδομένης της σημασίας που είχε το net neutrality για την κυβέρνηση, η FCC, αν και ανεξάρτητος οργανισμός, ακολούθησε την προτροπή του τότε αμερικανού προέδρου και εξέδωσε νέα διαταγή⁴⁰⁹ υπέρ του ουδέτερου δικτύου, το οποίο διαφαινόταν πλέον όχι μόνο σαν απλό ρυθμιστικό ζήτημα αλλά σαν θεμελιώδες δικαίωμα του τελικού χρήστη.

Με τη νέα κυβέρνηση, το FCC, σε μία αμφιλεγόμενη κίνησή του, πρότεινε την αναίρεση της εφαρμογής των κανόνων του ουδέτερου δικτύου, όμως, μετά από αντιδράσεις των μεγαλύτερων CAPs, αλλά και μετά από μία άνευ προηγουμένου συμμετοχή του κοινού στην δημόσια διαβούλευση, τελικά ο οργανισμός ενέμεινε στην προηγούμενη απόφασή του, και επανέθεσε ως σκοπό τη δημιουργία ενός κλίματος καινοτομίας και ελεύθερης έκφρασης για τους χρήστες του Διαδικτύου⁴¹⁰. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι η πορεία της

406 βλ. FCC Internet Policy Statement 05-151, 23/09/2005, αλλά και Remarks of Michael K. Powell Chairman, FCC, Preserving Internet Freedom: Guiding Principles for the Industry, 08/02/2004

407 Διαταγή FCC, FCC Report and Order Preserving the Open Internet 10-201, Docket 09-191, 07-52, 23/12/2010, διαθέσιμη σε: https://www.fcc.gov/document/preserving-open-internet-final-rule

408 Απόφαση U.S. Court of Appeals Verizon v. FCC, No. 11-1355, 14/01/2014, διαθέσιμη σε:

https://www.cadc.uscourts.gov/internet/opinions.nsf/3AF8B4D938CDEEA685257C6000532062/$file/11- 1355-1474943.pdf

409 Διαταγή FCC, FCC Open Internet Order 15-24, Docket 14-28, 12/03/2015, διαθέσιμη σε:

https://www.fcc.gov/document/fcc-releases-open-internet-order

410 Διαταγή FCC, FCC Restoring Internet Freedom Order, Docket 17-108, 04/01/2018, διαθέσιμη σε:

https://www.fcc.gov/document/fcc-releases-restoring-internet-freedom-order

149

αρχής της ουδετερότητας ακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις στις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα την αστάθεια της νομοθετικής κατοχύρωσής της, ωστόσο, θετικό φαίνεται το κλίμα για τη διατήρηση ενός ανοικτού Διαδικτύου.

Δ. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στην Αγγλία

Το ζήτημα του Ανοικτού Διαδικτύου στην Αγγλία είναι στενά συνδεδεμένο με τον ρυθμιστή της αγοράς Ofcom, οι στόχοι του οποίου έγκεινται στην προστασία των καταναλωτών, μέσω της διαφάνειας και της ενίσχυσης του ανταγωνισμού στη σχετική αγορά. Αν και οι αρχικές προσπάθειες ένταξης της αρχής της δίκαιης μεταχείρισης βασίζονταν στην ιδέα της αυτορρύθμισης ή συρρύθμισης⁴¹¹, έγινε γρήγορα αναγκαία η ύπαρξη ενός ουσιαστικού νόμου που να προστατεύει την ουδέτερη διακίνηση δεδομένων. Αν και η χώρα είναι εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 2016, βρίσκεται ακόμη σε μεταβατικό στάδιο και στέλνει ακόμη ετήσιες εκθέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την κατάσταση και την εξέλιξη του Ανοικτού Διαδικτύου⁴¹².

Ε. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στην Ολλανδία

Η Ολλανδία είναι μία από τις πρώτες χώρες στον κόσμο που κατοχύρωσε νομοθετικά αυστηρούς κανόνες και εξέδωσε δικές της κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με την αρχή της ουδετερότητας, πριν ακόμη την δημοσίευση του Κανονισμού 2015/2120. Ο ολλανδικός νόμος⁴¹³ προβλέπει τις βασικές αρχές του ανοικτού Διαδικτύου, ήτοι, μεταξύ άλλων, την απαγόρευση του περιορισμού της διαχείρισης δεδομένων, αλλά και των πρακτικών διακριτικής μεταχείρισης και δέσμευσης προϊόντων. Σε νομολογιακό επίπεδο, ερμηνεύτηκε, επίσης ο Κανονισμός 2015/2120 ως προς τις πρακτικές μηδενικού τέλους, οι οποίες θεωρήθηκαν ότι αποτελούν κατηγορηματική άνιση μεταχείριση βάσει τιμών και ότι είχαν ως αποτέλεσμα την άμεση ζημία των καταναλωτών⁴¹⁴.

411 βλ. αναλυτικά, ο.π. υποσημ. 118, C. Τ. Marsden, Open Internet self-regulation in the UK, σελ. 159-184

412 βλ. Έκθεση Ofcom, Monitoring compliance with the EU Open Internet Regulation: A report to the

European Commission and BEREC, 08/07/2020, διαθέσιμη σε:

https://www.ofcom.org.uk/__data/assets/pdf_file/0033/197709/net-neutrality-report-2020.pdf

413 βλ. Dutch Telecommunications Act, άρθρο 7.4, 07/06/2012, διαθέσιμος σε:

https://www.government.nl/documents/policy-notes/2012/06/07/dutch-telecommunications-act

414 Απόφαση Δικαστηρίου του Ρόττερνταμ, Bits of Freedom κατά AMC, ECLI: NL: RBROT: 2019: 414,

24/01/2019, διαθέσιμη στα ολλανδικά σε:

https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:RBROT:2019:414

150 ΣΤ. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στη Γαλλία

Η Γαλλία και συγκεκριμένα ο ανεξάρτητος κυβερνητικός ρυθμιστής της αγοράς ARCEP εισήγε σε δημόσια διαβούλευση ήδη από το 2010⁴¹⁵ κάποια ζητήματα αναφορικά με την αρχή της ουδετερότητας, καταλήγοντας το 2012⁴¹⁶ στο συμπέρασμα ότι μόνη η διαφάνεια και ο ανταγωνισμός δεν αρκούν για να προστατευτεί το ουδέτερο δίκτυο, αλλά ότι χρειάζεται ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο που να ομοιάζει με αυτό της Ολλανδίας. Η Γαλλία ανέπτυξε γρήγορα νομολογία⁴¹⁷ που καταδίκαζε τις zero-rating πρακτικές ενώ μάζεψε πληροφορίες αναφορικά με τις πρακτικές διαχείρισης κίνησης των ISPs, με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να αναλύσει αποτελεσματικά την επίπτωση τυχόν διακριτικής μεταχείρισης στον τηλεπικοινωνιακό τομέα.

Ζ. Το Ανοικτό Διαδίκτυο στη Νορβηγία

Η Νορβηγία έχει εκδώσει κατευθυντήριες γραμμές για την αρχή της ουδετερότητας από το 2009, οι οποίες ανανεώνονται κάθε χρόνο για να υπάρχει συνεχής επίβλεψη και προσαρμογή στις πρόσφατες εξελίξεις. Η εν λόγω χώρα αποτελεί ένα σπάνιο παράδειγμα μίας χώρας που, αν και δεν είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προχώρησε εθελοντικά σε νομική κατοχύρωση του ανοικτού Διαδικτύου, χωρίς πολλές φιλοδικίες και κατασκεύασε ένα πλήρες πλαίσιο κανόνων net neutrality, οι οποίοι, μεταξύ άλλων, απαγορεύουν τις πρακτικές μηδενικού τέλους και εφαρμόζονται από τις ΑΑ αλλά και τον ρυθμιστή της αγοράς⁴¹⁸.

Η. Το Ανοικτό Διαδίκτυο σε λοιπές χώρες

Η Σλοβενία ήταν η δεύτερη χώρα στην Ευρώπη, μετά την Ολλανδία, που εισήγαγε αυστηρούς κανόνες σχετικά με το Ανοικτό Διαδίκτυο το 2012, μεταξύ άλλων, αποκλεισμό των zero-rating πρακτικών. Λόγω των γλωσσικών δυσκολιών αλλά και του

415 ARCEP, Discussion Points and Initial Policy Directions on Internet and Network Neutrality, 05/2010, διαθέσιμο σε: https://archives.arcep.fr/uploads/tx_gspublication/consult-net-neutralite-200510-ENG.pdf

416 Έκθεση ARCEP, Report to Parliament and the Government on Net Neutrality, 09/2012, διαθέσιμη σε:

https://archives.arcep.fr/uploads/tx_gspublication/rapport-parlement-net-neutrality-sept2012-ENG.pdf

417 βλ. ενδεικτικά απόφαση ARCEP, Νο. 2012-0366 on the implementation of a process for gathering information on the technical and pricing terms governing data conveyance and interconnection, 29/03/2012, διαθέσιμη στα αγγλικά σε: https://archives.arcep.fr/fileadmin/reprise/dossiers/net- neutralite/12-0366-eng.pdf

418 βλ. αναλυτικά: ο.π., υποσημ. 118, C.T. Marsden, σελ. 40-42

151

μικρού πληθυσμού της χώρας, δεν έχει εξεταστεί εκτενώς η νομοθεσία και η νομολογία της χώρας. Ωστόσο, μας είναι γνωστό ότι ο ρυθμιστής της αγοράς AKOS δραστηριοποιείτο στον τομέα των τηλεπικοινωνιών και δεν ήταν υποστηρικτής του Ανοικτού Διαδικτύου. Παρ’ όλα αυτά, η χώρα εξακολουθεί να θεωρείται από τις πιο αυστηρές έννομες τάξεις στην Ευρώπη που αντίκειται στη διακριτική μεταχείριση των δεδομένων στο Διαδίκτυο⁴¹⁹.

H Χιλή έγινε το 2010⁴²⁰ η πρώτη χώρα σε όλον τον κόσμο που κατοχύρωσε τα δικαιώματα των τελικών χρηστών στο Διαδίκτυο, επέβαλε σε όλους τους ISPs να μη μεταχειρίζονται διακριτικά οποιαδήποτε κίνηση περνάει από το δίκτυο τους και ανέθεσε μεγάλη εξουσία στον ρυθμιστή της αγοράς.

Τέλος, στην Ινδία, κεντρικό ρόλο παίζει ο ρυθμιστής της αγοράς “Telecom Regulatory Authority of India” (TRAI), ο οποίος, το 2015, εισήγε προς δημόσια διαβούλευση το ζήτημα του net neutrality⁴²¹. Το κοινό απάντησε σχεδόν καθ’ ολοκλήρου θετικά και πήρε ξεκάθαρη θέση υπέρ της αρχής της ουδετερότητας. Ο TRAI έχει δημοσιεύσει πληθώρα συμβουλευτικών εγγράφων, μεταξύ άλλων, αναφορικά με τις over-the-top υπηρεσίες⁴²², για τις VoIP υπηρεσίες συγκεκριμένα⁴²³, για την προστασία των προσωπικών και μη δεδομένων⁴²⁴, για την ποιότητα των υπηρεσιών και τις επικοινωνίες M2M⁴²⁵. Το Ανοικτό Διαδίκτυο της Ινδίας αντιμετωπίζει αυστηρά κάθε είδους διακριτικής μεταχείρισης⁴²⁶ και

419 βλ. αναλυτικά: ο.π. υποσημ. 118, C.T. Marsden, σελ. 44-45

420 Νόμος Consagra el principio de neutralidad en la red para los consumidores y usuarios de Internet, 18/08/2010, διαθέσιμος στα ισπανικά σε: https://www.bcn.cl/leychile/navegar?idNorma=1016570

421 βλ. Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Net Neutrality, 04/01/2017, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/CP_NetNeutrality2017_01_04.pdf

422 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Regulatory Framework for Over-The-Top (OTT) communication Services, 12/11/2018, διαθέσιμη σε: https://www.trai.gov.in/sites/default/files/CPOTT12112018.pdf

423 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Internet Telephony (VoIP), No 13/2016, 22/06/2016, διαθέσιμη σε: https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper_on_Internet_Telphony.pdf_1.pdf

424 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Privacy, Security and Ownership of the Data in the Telecom

Sector, Νο. 09/2017, 09/08/2017, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper%20_on_Privacy_Security_ownership_of_dat a_09082017.pdf

425 Έκθεση TRAI,Consultation Paper on ‘Spectrum, Roaming and QoS related requirements in Machine- to-Machine (M2M) Communications’, No. 21/2016, 18/10/2016, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper_M2M%20_18_October_2016.pdf

426 Έχει αποκλείσει, μεταξύ άλλων, τη zero-rating εφαρμογή Airtel Zero του τηλεπικοινωνιακού παρόχου Airtel, καθώς και το αμφιλεγόμενο πρόγραμμα μηδενικού τέλος Free Basics του Facebook.

152

θεωρείται από τα πιο αποτελεσματικά στον κόσμο, δεδομένου, άλλωστε, ότι αφορά και επηρεάζει πάνω από 500 εκατομμύρια τελικούς χρήστες.

Θ. Συμπέρασμα

Όπως προελέχθη, δε θα ήταν πλήρης η ανάλυση μας στο Ανοικτό Διαδίκτυο εάν δε γινόταν αναφορά στους διεθνείς κανόνες δικαίου που εφαρμόζονται ανά χώρα. Έχοντας δει πώς πραγματώνεται η αρχή της ουδετερότητας σε διάφορες έννομες τάξεις, συμπεραίνεται ότι, ενώ κάθε χώρα χρησιμοποιεί δικούς της τρόπους για την κατοχύρωση ενός Ανοικτού Διαδικτύου, όλες έχουν ή πρέπει να έχουν ως τελικό σκοπό την προστασία του καταναλωτή και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων αυτού σε ένα συνεχώς αναπτυσσόμενο ψηφιακό περιβάλλον.

153

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σε συνέχεια όλων των ανωτέρω, έγινε κατανοητή η επιρροή του Διαδικτύου στη σύγχρονη οικονομία αλλά και η πρόκληση που αυτό παρουσιάζει για τους εφαρμοστές του δικαίου. Πράγματι, όπως έχουμε επανειλημμένως αναφέρει, το δίκαιο του ανταγωνισμού και η ρύθμιση πρέπει να αναπροσαρμόσουν τα εργαλεία τους για το συνεχώς αναπτυσσόμενο Διαδίκτυο. Το τελευταίο μπορεί να αποτελέσει μοναδικός μοχλός για προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ελλοχεύει όμως παράλληλα πολλούς κινδύνους όταν χρησιμοποιείται για την υπονόμευση των εν λόγω δικαιωμάτων ή για την πραγμάτωση εμπορικών σκοπών. Ένα ουδέτερο δίκτυο που δε διακρίνει μεταξύ δεδομένων, μπορεί, αν όχι να εξαλείψει πλήρως όλες τις διακρίσεις, τουλάχιστον να βοηθήσει στην προστασία των διαδικτυακών χρηστών, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά καταναλωτές. Με γνώμονα μία νέα ψηφιακή εποχή η οποία βασίζεται στην καινοτομία και στις πρωτόγνωρες ιδέες, τόσο οι αρχές Ανταγωνισμού όσο και οι ρυθμιστικές αρχές πρέπει να παρακολουθούν τις εξελίξεις της αγοράς και να παρατηρούν τυχόν νέες μορφές παράβασης της αρχής της ίσης μεταχείρισης. Αναμφισβήτητα, γίνονται ολοένα και περισσότερες προσπάθειες παγκοσμίως για ερμηνεία και ανάλυση της έννοιας του net neutrality, ενώ σταδιακά απομακρυνόμαστε από τον κατακερματισμό της νομοθεσίας και της νομολογίας, και οδεύουμε σε μία μελλοντική αρμονική πραγμάτωση της ιδέας του Ανοικτού ουδέτερου Διαδικτύου.

154

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Ελληνική βιβλιογραφία

 Ν. Βέττας/Γ. Κατσουλάκος, Πολιτική Ανταγωνισμού & Ρυθμιστική Πολιτική, Εκδόσεις Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός, 2004

 Λ.Ε. Κοτσίρης, Δίκαιο Ανταγωνισμού (Αθέμιτου και Ελεύθερου), 6η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Α.Ε., 2011

 Δ.Ν. Τζουγανάτος (επιμέλεια), Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού, Νομική Βιβλιοθήκη, 2013

 Γ.Δ. Τριανταφυλλάκης, Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού, Νομική Βιβλιοθήκη, 2014

2. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

 L. Belli (επιμέλεια), Net Neutrality Reloaded: Zero Rating, Specialised Service, Ad Blocking and Traffic Management– Annual Report of the UN IGF Dynamic Coalition on Net Neutrality, 2016

 L. Belli/P. De Filippi (επιμέλεια), Net Neutrality Compendium, Human Rights, Free Competition and the Future of the Internet, Springer International Publishing Switzerland, 2016

 F. Buchhold, Business to Business Internet-Marktplätze im Blickpunkt des europäischen und deutschen Kartellrechts, TENEA, 2005

 L. Lessig, The Future of Ideas: The Fact of the Commons in a Connected World, Random House, 2001

 C.T. Marsden, Net neutrality: towards a co-regulatory solution, Bloomsbury Academic, 2010

 Ιδίου, Network neutrality: from policy to law to regulation, Manchester University Press, 2017

 J.A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper & Brothers, 1942

 T. Wu, The Master Switch: The Rise and Fall of Information Empires, Vintage Books, 2011

155 3. Ελληνική αρθρογραφία

 Π. Βογιατζής, Η ελευθερία της έκφρασης στο Διαδίκτυο: ένας «θαυμαστός, καινούργιος κόσμος» στη νομολογία του ΕΔΔΑ, ΔΙΜΕΕ τ. 3/2016

 ΔΙΜΕΕ 4/2009, ΔΕφΑθ 2193/2009 [Διακριτική μεταχείριση. Καταχρηστική εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης]

 ΔΙΜΕΕ 1/2010, ΠΠρΠειρ 4980/2009 (Διαδικασία Εργατικών Διαφορών) [Οι διατάξεις περί Τύπου δεν εφαρμόζονται στα ιστολόγια](σημ. Σπ. Τάσσης)

 ΔΙΜΕΕ 4/2013, ΕΔΔΑ απόφ. της 10.10.2013, υπόθ. Del AS κατά Εσθονίας προσφ. Νο 64569/2009 [Ευθύνη διαχειριστών ιστοσελίδων](σημ. Γ.

Γιαννόπουλος)

 ΔΙΜΕΕ 4/2014, ΔΕΕ υπόθ. C-314/2012, απόφ. της 27.3.2014 [Ουδετερότητα διαδικτύου](σημ. Σ. Τάσσης)

 ΔΙΜΕΕ 2/2015, ΜΠρΑθ 13478/2014, [Απόρριψη ασφαλιστικών μέτρων κατά παρόχων πρόσβασης στο διαδίκτυο για διακοπή πρόσβασης σε ιστοσελίδες με περιεχόμενο που προσβάλλει δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικά δικαιώματα](σημ. Ε. Βαγενά)

 ΔΙΜΕΕ 2/2016, ΠΠρΑθ 457/2016 [Ιστολόγια]

 ΔΙΜΕΕ 2/2019, ΜΠλημΒολ 1456/2018 [Facebook. Ανάρτηση σχολίων στο Facebook] (σημ. Ε. Αναστασιάδου)

 ΔΙΜΕΕ 3/2019, ΔΕΕ υπόθ. C-507/2017 απόφ. της 24.9.2019 [Δικαίωμα στη λήθη. Αποτελέσματα μηχανής αναζήτησης] (σημ. Σ. Τάσσης)

 ΕφΔΔ Τεύχος ΙΙ-ΙΙΙ/2017, Σχόλιο: Νέες εξελίξεις σε σχέση με το δικαίωμα στη λήθη. Η απόφαση του ΔΕΕ στην υπόθεση Manni (C-398/15): Ιωάννης Δ.

Ιγγλεζάκης

 Λ. Ι. Κανέλλος, Η ουδετερότητα του Διαδικτύου: οι ατομικές ελευθερίες σε κίνδυνο;, ΝοΒ, Απρίλιος 2014

 Δ. Καραγκούνης, Η επιβολή περιορισμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μετά τον νέο γερμανικό Νόμο περί Βελτίωσης της Επιβολής της Νομοθεσίας στα Κοινωνικά Δίκτυα (Netzwerkdurchsetzungsgesetz) - Επίθεση στην ελευθερία

156

έκφρασης ή αναγκαίο μέσο καταπολέμησης της διαδικτυακής εγκληματικότητας;, ΔΙΜΕΕ 3/2018

 Ε. Κινινή, Οι πρακτικές tying και bundling - Αντικείμενο ex post και ex ante ελέγχου στο δίκαιο του ανταγωνισμού, ΔΕΕ 11/2008

 Δ. Κουκιάδης, “Fake News and Post-Truth Politics”: Μια προσέγγιση της διαδικτυακής επικοινωνίας από την οπτική της Θεωρίας του Δικαίου και του Συγκριτικού Δικαίου, Pro Justitia, τόμος 1/2018, διαθέσιμο σε:

http://ejournals.lib.auth.gr/projustitia/article/view/6651

 Μ.-Θ. Μαρίνος, Βασικά ζητήματα εφαρμογής του άρθρου 102 ΣΛΕΕ (απαγόρευση καταχρήσεως δεσπόζουσας θέσεως) στο ρυθμιστικό δίκαιο της ενέργειας και των τηλεπικοινωνιών, ΔΕΕ 4/2013

 Α.Π. Μικρουλέα, Η εφαρμογή των κανόνων του Ανταγωνισμού στις συμφωνίες πρόσβασης των φορέων παροχής υπηρεσιών (service providers) στις υποδομές των τηλεπικοινωνιακών δικτύων, ΕΕμπΔ 3/2001

 Ιδίας, Ηλεκτρονικές αγορές μεταξύ επιχειρήσεων (Β2Β) και Δίκαιο Ανταγωνισμού, ΕΕμπΔ 4/2003

 Ιδίας, Η κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης του άρθρου 2 ν.703/77, ΧρΙΔ τ. ΣΤ/2006

 Ιδίας, Επιχειρηματικός ανταγωνισμός μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών επιχειρήσεων (όταν το κράτος βλάπτει τον ανταγωνισμό), Ενέργεια & Δίκαιο, τ.

22/2015

 Γ. Μπουχαγιάρ, Το ακριβό τίμημα της «δωρεάν» πρόσβασης στην πληροφορία, ΕπισκΕΔ Α’2017

 Ιδίου, Modus operandi της Google: παραβίαση των διατάξεων του δικαίου του ανταγωνισμού ή (ευθεία) προσβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου;, ΕΕμπδ Β’2017

 Ν. Ξανθούλης, Το δικαίωμα στη λήθη υπό το φως των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ΔΙΜΕΕ 2/2013

 Α. Δ. Τασίκας, Άρση από Τρίτο της Προσβολής Προσωπικότητας (σε Ευθύνη από Προσβλητικό Περιεχόμενο Αναρτήσεων στο Διαδίκτυο), ΔΙΜΕΕ 3/2019

157

 Σ. Τάσσης, ΔΕΕ – δύο θεμελιώδεις αποφάσεις για τα προσωπικά μας δεδομένα και τα ηλεκτρονικά δίκτυα: Απόφαση C-131/12 (Google) και συνεκδικαζόμενες C-293/12 και C-594/12 (νομιμότητα υποχρεωτικής διατήρησης τηλεπικοινωνιακών δεδομένων), ΔΙΜΕΕ 1/2014

 Ιδίου, Η ιδιωτικότητα ως αντάλλαγμα για την ανάπτυξη τεχνολογικών καινοτομιών, ΔΙΜΕΕ 2/2014

 Δ.Ν. Τζουγανάτος, Περιπτώσεις καταχρηστικής τιμολόγησης στο Κοινοτικό

Δίκαιο Ανταγωνισμού, διαθέσιμο σε:

http://www.tzouganatoslaw.gr/images/records/periptwseis_kataxrhstikhs_timolog hshs_sto_koinotiko_dikaio_antagwnismou.pdf

 Β. Χατζόπουλος, Η οικονομία των πλατφορμών (“platform economy”) και η εσωτερική αγορά της ΕΕ, ΕυΔικ 4/2019

 Γ. Ψαρουδάκης, Ουδετερότητα των Μηχανών Αναζήτησης (Search Neutrality);, ΕΕμπΔ Β/2018, τομ. 69 τευχ. 2

4. Ξενόγλωσση αρθρογραφία

 S.O. Allen/B. Christensen/J. Conrad/N. Grimmer/J. Pratt, Market Definition in the Digital Economy: Considerations for How to Properly Identify Relevant Markets, American Antitrust Institute, 17/06/2020, διαθέσιμο σε:

https://www.antitrustinstitute.org/wp-content/uploads/2020/06/Allen.pdf

 I. Austen, A Canadian Telecom's Labor Dispute Leads to Blocked Web Sites and

Questions of Censorship, 01/08/2005,

https://www.nytimes.com/2005/08/01/business/worldbusiness/a-canadian- telecoms-labor-dispute-leads-to-blocked.html

 K. Bania, The platform-to-business regulation: Taming the “big tech” beast?, Concurrences N° 2-2020, 18/05/2020, διαθέσιμο σε:

https://www.concurrences.com/en/review/issues/no-2-2020/articles/the-platform- to-business-regulation-taming-the-big-tech-beast-94429-en

158

 D.A. Bolto/M.C. Lane, Monopolizing Water in a Tsunami: Finding Sensible Antitrust Rules for Big Data, 22/03/2016, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=2753249

 F. Bostoen, Online Platforms and Vertical Integration: The Return of Margin Squeeze? Journal of Antitrust Enforcement 2018, Faculty of Law, Stockholm University Research Paper No. 42, Vol. 6(3), 2017, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=3075237

 Ιδίου, Neutrality, fairness or freedom? Principles for platform regulation, Internet Policy Review, Volume 7, Issue 1, 31/03/2018, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=3161328

 J. Brodkin, Comcast, AT&T, and T-Mobile must explain data cap exemptions to FCC, 18/12/2015, διαθέσιμο σε: https://arstechnica.com/information- technology/2015/12/comcast-att-and-t-mobile-must-explain-data-cap-exemptions- to-fcc/

 A.J. Carillo, Are There Universal Standards for Network Neutrality?, University of Pittsburgh Law Review, Vol. 80, 2019, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=3458383

 N. Cohen, Google Halts “Miserable Failure” Link to President Bush, 29/01/2007, διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/2007/01/29/technology/29google.html

 L. Filistrucchi/D. Geradin/E. van Damme, Identifying Two-Sided Markets, TILEC Discussion Paper No. 2012-008, 21/02/2012, διαθέσιμο σε SSRN:

https://ssrn.com/abstract=2008661

 B. Fung/ S. Liao, Apple's in a war for the future of the App Store. Here's what's at stake, 25/09/2020, διαθέσιμο σε: https://edition.cnn.com/2020/09/25/tech/apple- fortnite-epic-games-lawsuit/index.html

 M. Hart, How Amazon’s Business Practices Harm American Consumers: Why Amazon Needs a Competitor and Why Walmart Ain’t It, 18/07/2019, διαθέσιμο σε: https://medium.com/swlh/amazon-needs-a-competitor-and-walmart-aint-it- 5997977b77b2

159

 K. Hüschelrath/S. Peyer, Public and Private Enforcement of Competition Law A Differentiated Approach, Discussion Paper No. 13-029, 2013, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=2278839

 H. Hovenkamp, Prophylactic Merger Policy, 70 Hastings Law Journal 45 (2018), U of Penn, Inst for Law & Econ Research Paper No. 18-3, 25/03/2019, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=3090650

 M. Isaacs/S. Lohr,/J. Nicas/D. Wakabayashi, 12 Accusations in the Damning House Report on Amazon, Apple, Facebook and Google, 06/10/2020, διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/2020/10/06/technology/amazon-apple-facebook- google-antitrust-report.html

 C. Kang/S. Frenkel, Facebook Says Cambridge Analytica Harvested Data of Up to 87 Million Users, 04/04/2018, διαθέσιμο σε:

https://www.nytimes.com/2018/04/04/technology/mark-zuckerberg-testify- congress.html

 C. Kang/D. McCabe/D. Wakabayashi, U.S. Accuses Google of Illegally

Protecting Monopoly, 20/10/2020, διαθέσιμο σε:

https://www.nytimes.com/2020/10/20/technology/google-antitrust.html

 M.L. Katz/H.A. Shelanski, ‘Schumpeterian’ Competition and Antitrust Policy in High-Tech Markets Competition, Vol. 14, 2005, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=925707

 L.M. Khan, Amazon’s Antitrust Paradox, The Yale Law Journal, Vol. 126,

31/01/2017, διαθέσιμο σε:

https://www.yalelawjournal.org/pdf/e.710.Khan.805_zuvfyyeh.pdf

 J. Krämer, Device Neutrality: the Missing Link for Fair and Transparent Online Competition, 03/2019, διαθέσιμη σε: https://cerre.eu/wp- content/uploads/2020/05/CERRE_DeviceNeutrality_IssuePaper_March2019.pdf

 D. Laney, 3D Data Management: Controlling Data Volume, Velocity, and Variety, 06/02/2001, META Group

160

 R.S. Lee/T. Wu, Subsidizing Creativity through Network Design: Zero-Pricing and Net Neutrality, Journal of Economic Perspectives, Vol. 23, No. 3, 21/07/2009, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=1489166

 M.R. Leiser/P. Kalis/A.M. Sears/D. Noonan/L. Ossmann-Magiera/D. Mo, Positive Net Neutrality: Zero-Rating and the Material Reduction of Consumer Choice, 29/04/2019, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=3379925

 M.A. Lemley/L. Lessig, The End of End-to-End: Preserving the Architecture of the Internet in the Broadband Era, UC Berkeley Law & Econ Research Paper No.

2000-19, 01/10/2000, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=247737

 L. Lessig, The Law of the Horse: What Cyberlaw Might Teach, Harvard Law Review Vol. 113:501, 03/12/1999, διαθέσιμο σε:

https://cyber.harvard.edu/works/lessig/finalhls.pdf

 Ιδίου, The Architecture of Innovation, Lecture at Duke University School of Law, Duke Law Journal, Vol. 51:1783, 23/03/2001, διαθέσιμο σε:

https://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1162&context=dlj

 B. Lundqvist, Standardization for the Digital Economy - The Issue of Interoperability and Access Under Competition Law, Faculty of Law, Stockholm University Research Paper No. 10, 30/05/2017, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=2977242

 G.A. Manne/J.D.Wright, If Search Neutrality is the Answer, What’s the Question?, ICLE Antitrust & Consumer Protection Program White Paper Series, 12/04/2011, διαθέσιμο σε: https://www.ssrn.com/abstract=1807951

 J.S. Marcus/C. Wernick/K.R. Carter, Network Neutrality: Implications for Europe, WIK Diskussionsbeitrag No 314, 01/12/2008, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=1522039

 C.T. Marsden, Net Neutrality and Consumer Access to Content, scripted, Volume 4, Issue 4, 09/2007, διαθέσιμο σε: https://apo.org.au/sites/default/files/resource- files/2007-12/apo-nid16918.pdf

 C. McTaggart, Was the Internet ever neutral?, TPRC, 30/09/2006, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=2117601

161

 L. Mirani, Millions of Facebook users have no idea they’re using the internet, 09/02/2015, διαθέσιμο σε: https://qz.com/333313/milliions-of-facebook-users- have-no-idea-theyre-using-the-internet/

 R. Nazzini, Google and the (Ever-stretching) Boundaries of Article 102 TFUE, 2015, 6 Journal of European Competition Law & Practice 301

 J.M. Newman, Regulating Attention Markets, University of Miami Legal Studies Research Paper, 21/07/2019, διαθέσιμο σε SSRN:

https://ssrn.com/abstract=3423487

 M. Nickelsburg, Lawmakers focus on Amazon during antitrust hearing, grilling company on marketplace practices, 16/07/2019, διαθέσιμο σε:

https://www.geekwire.com/2019/lawmakers-focus-amazon-antitrust-hearing- grilling-company-marketplace-practices/

 K.J. O’Brien, Limiting Data Use in Germany, 12/05/2013, διαθέσιμο σε:

https://www.nytimes.com/2013/05/13/technology/deutsche-telekom-data-use-and- net-neutrality.html

 Η. Øverby/J.A. Audestad, Standards, Regulations, and Net Neutrality in the Digital Economy, 15/05/2020, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=3601725

 M. Price/S. Verhulst, The Concept of Self-Regulation and the Internet, UPenn

Libraries, 2000, διαθέσιμο σε:

https://repository.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1143&context=asc_pape rs

 A. Satariano, Big Tech ʻKnows You Better Than Your Wife.ʼ He Plans to Rein It

In, 07/07/2019, διαθέσιμο σε:

https://www.nytimes.com/2019/07/07/business/facebook-google-antitrust- germany.html

 J.G. Sidak, A Consumer-Welfare Approach to Network Neutrality Regulation of the Internet, Journal of Competition Law & Economics, Vol. 2, No. 3, September 2006, σελ. 445, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=928582

162

 D. D. Sokol/R. Comerford, Does Antitrust Have A Role to Play in Regulating Big Data?, Cambridge Handbook of Antitrust, Intellectual Property and High Tech, 27/01/2016, διαθέσιμο σε: https://ssrn.com/abstract=2723693

 L.B Solum, Models of Internet Governance, University of Illinois Public Law Research Paper No. 07-25, 03/09/2008, διαθέσιμο σε:

http://ssrn.com/abstract=1136825

 S. Soper/B. Brody, Amazon Probed by U.S. Antitrust Officials Over Marketplace, 11/09/2019, https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-09-11/amazon- antitrust-probe-ftc-investigators-interview-merchants

 C. Sorrel, Orange and Vodafone Cripple VoIP on UK Nokia N95, 19/04/2007, διαθέσιμο σε: https://www.wired.com/2007/04/orange-and-voda/

 M. Spring, Facebook bans QAnon conspiracy theory accounts across all platforms, 06/10/2020, διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-us- canada-54443878

 M. Sweney, Netflix to slow Europe transmissions to avoid broadband overload, 19/03/2020, https://www.theguardian.com/media/2020/mar/19/netflix-to-slow- europe-transmissions-to-avoid-broadband-overload

 J. Wakefield, BBC and ISPs clash over iPlayer, 09/04/2008, διαθέσιμο σε:

http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/7336940.stm

 T. Wu, Network Neutrality, Broadband Discrimination, Journal of Telecommunications and High Technology Law, Vol. 2, 2003, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=388863

 Ιδίου, The International Privacy Regime, Columbia Law School Scholarship

Archive, 2004, διαθέσιμο σε:

https://scholarship.law.columbia.edu/faculty_scholarship/1345/

 Ιδίου, Why Blocking the AT&T – Time Warner Merger Might Be Right, 09/11/2017, διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/2017/11/09/opinion/att-time- warner-merger-fcc.html

163

 T. Wu/C.S. Yoo, Keeping the Internet Neutral?: Tim Wu and Christopher Yoo Debate, Federal Communications Law Journal, V. 59 No.3, 2007, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=953989

 C.S. Yoo, Avoiding the Pitfalls of Net Uniformity: Zero Rating and Nondiscrimination, Review of Industrial Organization, Vol. 50, U of Penn, Inst for Law & Econ Research Paper No. 16-32, 21/11/2016, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=3081158

 C.S. Yoo/J. Lambert, 5G and Net Neutrality, University of Pennsylvania Law School, Inst for Law & Econ Research Paper No. 19-17, 2019, διαθέσιμο σε:

https://ssrn.com/abstract=3429948

5. Εκθέσεις – Μελέτες – Δηλώσεις

 Bird & Bird/Ecorys, Study on the implementation of the open internet provisions of the Telecoms Single Market Regulation, (SMART 2017/0011), διαθέσιμη σε:

https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/study-implementation-open- internet

 J. Crémer/Y-A de Montjoye/H. Schweitzer, Competition Policy for the digital era, Report for the European Commission, 2019, διαθέσιμη σε:

https://ec.europa.eu/competition/publications/reports/kd0419345enn.pdf

 P. Hustinx, Preliminary Opinion of the European Data Protection Supervisor Privacy and competitiveness in the age of big data: The interplay between data protection, competition law and consumer protection in the Digital Economy, 26/03/2014, διαθέσιμο σε: https://edps.europa.eu/sites/edp/files/publication/14- 03-26_competitition_law_big_data_en.pdf

 J. S. Marcus, Network Neutrality Revisited: Challenges and Responses in the EU and the US, Study for the IMCO Committee, IP/A/IMCO/2014-02, 12/2014,

διαθέσιμη σε:

https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2014/518751/IPOL_STU(

2014)518751_EN.pdf

164

 Έκθεση ARCEP, Report to Parliament and the Government on Net Neutrality,

09/2012, διαθέσιμη σε:

https://archives.arcep.fr/uploads/tx_gspublication/rapport-parlement-net- neutrality-sept2012-ENG.pdf

 Έκθεση ARCEP, Devices: The Weak Link in Achieving an Open Internet - Report on their limitations and proposals for corrective measures, 02/2018, διαθέσιμη σε:

https://www.arcep.fr/uploads/tx_gspublication/rapport-terminaux-fev2018- ENG.pdf

 Έκθεση BEREC, A framework for Quality of Service in the scope of Net Neutrality, BoR (11) 53, 08/12/2011, διαθέσιμο σε:

https://berec.europa.eu/doc/berec/bor/bor11_53_qualityservice.pdf

 Έκθεση BEREC, BEREC findings on traffic management practices in Europe,

BoR (12) 30, 29/05/2012, διαθέσιμη σε:

https://berec.europa.eu/eng/document_register/subject_matter/berec/reports/45- berec-findings-on-traffic-management-practices-in-europe

 Έκθεση BEREC, BEREC Summary Report on the status of internet capacity, regulatory and other measures in light of the Covid-19 crisis, BoR (20) 117,

28/05/2020, διαθέσιμη σε:

https://berec.europa.eu/eng/document_register/subject_matter/berec/reports/9263- berec-summary-report-on-the-status-of-internet-capacity-regulatory-and-other- measures-in-light-of-the-covid-19-crisis

 Έκθεση BEREC, BEREC Report on the outcome of the public consultation on draft BEREC Guidelines on the Implementation of the Open Internet Regulation,

BoR (20) 111, 11/06/2020, διαθέσιμη σε:

https://berec.europa.eu/eng/document_register/subject_matter/berec/reports/9276- berec-report-on-the-outcome-of-the-public-consultation-on-draft-berec-

guidelines-on-the-implementation-of-the-open-internet-regulation

 Έκθεση BEUC, The Role of Competition Policy in Protecting Consumers’ Well- being in the Digital Era, 10/2019, διαθέσιμη σε:

https://www.beuc.eu/publications/beuc-x-2019- 054_competition_policy_in_digital_markets.pdf

165

 Έκθεση Conseil d’Etat, Le numérique et les droits fondamentaux, 2014,

διαθέσιμη σε: https://www.vie-

publique.fr/sites/default/files/rapport/pdf/144000541.pdf

 Έκθεση Conseil national du numérique, Platform Neutrality: Building an open and sustainable digital environment, Opinion no. 2014-2 of the French Digital Council on platform neutrality, 05/2014, διαθέσιμο σε:

https://cnnumerique.fr/files/uploads/2014/06/PlatformNeutrality_VA.pdf

 Έκθεση EUIPO, The Liability and Obligations of Intermediary Service Providers in the European Union, 08/2019, διαθέσιμη σε: https://euipo.europa.eu/tunnel- web/secure/webdav/guest/document_library/observatory/documents/reports/2019 _IPR_Enforcement_Case_Law_Collection/2019_IPR_Enforcement_Case_Law_C ollection_en.pdf

 Έκθεση FCC, Specialized Services: Summary of Findings and Conclusions, Open Internet Advisory Committee, 2013 Annual Report, 20/08/2013, διαθέσιμο σε:

https://transition.fcc.gov/cgb/oiac/Specialized-Services.pdf

 Έκθεση OECD, Quality considerations in digital zero-price markets Background note by the Secretariat, DAF/COMP(2018)14, 28/11/2018, διαθέσιμη σε:

https://one.oecd.org/document/DAF/COMP(2018)14/en/pdf

 Έκθεση OECD, Rethinking Antitrust Tools for Multi-Sided Platforms, 2018, διαθέσιμη σε: https://www.oecd.org/daf/competition/Rethinking-antitrust-tools- for-multi-sided-platforms-2018.pdf

 Έκθεση OECD, Consumer Data Rights and Competition - Background note by

the Secretariat, 10-12/06/2020, διαθέσιμη σε:

https://one.oecd.org/document/DAF/COMP(2020)1/en/pdf

 Έκθεση OECD, Abuse of Dominance in Digital Markets, 2020, διαθέσιμη σε:

http://www.oecd.org/daf/competition/abuse-of-dominance-in-digital-markets- 2020.pdf

 Έκθεση Ofcom, Monitoring compliance with the EU Open Internet Regulation A report to the European Commission and BEREC, 08/07/2020, διαθέσιμη σε:

https://www.ofcom.org.uk/__data/assets/pdf_file/0033/197709/net-neutrality- report-2020.pdf

166

 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Internet Telephony (VoIP), No 13/2016,

22/06/2016, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper_on_Internet_Telpho ny.pdf_1.pdf

 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on ‘Spectrum, Roaming and QoS related requirements in Machine-to-Machine (M2M) Communications’, No. 21/2016,

18/10/2016, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper_M2M%20_18_Oct ober_2016.pdf

 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Net Neutrality, 04/01/2017, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/CP_NetNeutrality2017_01_04.pdf

 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Privacy, Security and Ownership of the Data in the Telecom Sector, Νο. 09/2017, 09/08/2017, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/Consultation_Paper%20_on_Privacy_Se curity_ownership_of_data_09082017.pdf

 Έκθεση TRAI, Consultation Paper on Regulatory Framework for Over-The-Top (OTT) communication Services, 12/11/2018, διαθέσιμη σε:

https://www.trai.gov.in/sites/default/files/CPOTT12112018.pdf

 Έκθεση ΕΕΤΤ Ανοικτού Διαδικτύου 2019-2020, 07/2020, διαθέσιμη σε:

https://www.eett.gr/opencms/export/sites/default/EETT/Electronic_Communicati ons/Telecoms/OpenInternet/AnnualReport/NN_report_2019-2020_EETT.pdf

 Έκθεση Ευρωπαϊκής Ένωσης, E-marketplaces: new challenges for enterprise policy, competition and standardization, 23-24/04/2001, Brussels, Workshop

Report, διαθέσιμη σε:

http://www.netmode.ntua.gr/courses/postgraduate/edi/material/workshop_final_re port.pdf

 Έκθεση Ευρωπαϊκής Ένωσης, EU study on the Legal Analysis of a Single Market for the Information Society – New rules for a new age? – 9. Net neutrality, 11/2009, διαθέσιμη σε: https://op.europa.eu/en/publication-detail/- /publication/a856513e-ddd9-45e2-b3f1-6c9a0ea6c722

No documento «Η αρχή της ουδετερότητας και της δίκαιης μεταχείρισης στο Διαδίκτυο: το Open Internet την εποχή των Big Data» (páginas 130-133)