[1]
ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ
ΘΔΜΑ: ΑΣΙΚΗ ΓΙΑΥΤΗ ΚΑΙ ΣΔΓΑΣΙΚΟ ΓΙΑΥΩΡΙΜΟ: ΣΟ ΠΑΡΑΓΔΙΓΜΑ ΣΗ ΑΘΗΝΑ
ΟΝΟΜΑ: ΤΡΓΟΤΝΙΩΣΗ ΚΩΝΣΑΝΣΙΝΟ-ΗΛΙΑ
ΥΟΛΖ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΖΜΑ: ΓΔΩΓΡΑΦΙΑ
ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ: ΥΩΡΙΑΝΟΠΟΤΛΟ ΙΩΑΝΝΗ
ΜΔΛΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ: ΣΙΛΙΜΙΓΚΑ ΓΔΩΡΓΙΟ, ΠΔΣΡΑΚΟΤ ΗΛΔΚΣΡΑ
Μπηηιήλε, Ηνχληνο 2014
[2]
Δπραξηζηίεο…
Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα ηελ νηθνγέλεηα κνπ, πνπ κνπ ζηάζεθε φια απηά ηα ρξφληα ηεο θνηηεηηθήο κνπ δσήο. Δπίζεο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ θχξην Γηάλλε Υσξηαλφπνπιν γηα ηελ βνήζεηα θαη ηηο ζπκβνπιέο ηνπ, θαηά ηελ ζχληαμε ηεο δηπισκαηηθήο κνπ. Αθφκα ζα ήζεια λα πσ επραξηζηψ ζηνπο θπξίνπο Γηψξγν Σζηιηκίγθα, Θαλάζε Κίδν, θαζψο θαη ηελ θπξία Ζιέθηξα Πεηξάθνπ, γηα ηηο ζπκβνπιέο πνπ κνπ έδσζαλ σο θαζεγεηέο φια απηά ηα ρξφληα.
Σέινο, έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηνπο θίινπο, πνπ γλψξηζα ηα ηειεπηαία ηέζζεξα, θαη θάηη, ρξφληα ηεο θνηηεηηθήο κνπ δσήο, γηα ηηο σξαίεο ζηηγκέο πνπ δήζακε καδί.
[3]
Περιεχόμενα
1 ΔΗΑΓΧΓΖ... 5
2 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΧΣΟ. ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ΚΑΗ ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ: ΟΡΗΜΟΗ, ΜΟΡΦΔ, ΔΠΗΠΣΧΔΗ ... 7
2.1 ΠΡΟΛΟΓΟ ... 7
2.2 ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ... 7
2.2.1 Πψο νξίδεηαη ε αζηηθή δηάρπζε ... 7
2.2.2 Σί κνξθέο παίξλεη ε αζηηθή δηάρπζε ... 9
2.2.3 Πνηέο νη επηπηψζεηο ηεο δηάρπζεο... 10
2.3 ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ... 12
2.3.1 Πψο νξίδεηαη ν ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο ... 12
2.3.2 Ση κνξθέο παίξλεη ν ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο ... 14
2.3.3 Πνηέο νη επηπηψζεηο ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ ... 16
2.4 ΔΠΗΛΟΓΟ ... 18
3 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ. ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ΚΑΗ ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ... 19
3.1 ΠΡΟΛΟΓΟ ... 19
3.2 ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ ... 19
3.2.1 Ζ δηαδηθαζία ηεο αζηηθνπνίεζεο ζηελ Διιάδα ... 19
3.2.2 Παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ αζηηθνπνίεζε ... 22
3.2.3 Πεξηνξηζκέλνο έιεγρνο αζηηθήο εμάπισζεο... 24
3.2.4 Θεζκηθφ πιαίζην πνιενδνκίαο ζηελ Διιάδα ... 25
3.3 ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ... 27
3.3.1 Πξφηππα πνιενδνκηθήο νξγάλσζεο ... 27
3.3.2 Δξγαηηθφο επνηθηζκφο θαη πξνπνιεκηθή εζσηεξηθή κεηαλάζηεπζε ... 27
3.3.3 Μεηαπνιεκηθή αζηηθνπνίεζε θαη ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο ... 29
3.3.4 Ζ Διιάδα σο ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ - χγρξνλνο ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο ζηα λέα αζηηθά ηνπία ... 30
3.3.5 Κνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ζχγρξνλσλ ειιεληθψλ πφιεσλ... 31
3.4 ΔΠΗΛΟΓΟ ... 31
4 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΡΗΣΟ. ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ΚΑΗ ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ: Ζ ΠΔΡΗΠΣΧΖ ΣΖ ΑΘΖΝΑ -ΔΡΔΤΝΑ ΠΔΓΗΟΤ ... 33
4.1 ΠΡΟΛΟΓΟ ... 33
4.2 ΔΡΔΤΝΑ ΠΔΓΗΟΤ ... 33
4.2.1 Δπηινγή κεζφδνπ έξεπλαο θαη κεζνδνινγηθνχ εξγαιείνπ ... 33
4.2.2 Ζ κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο ... 34
4.2.3 Σν πεδίν ηεο έξεπλαο ... 35
4.2.4 Δκπφδηα εηζφδνπ ζην πεδίν ... 35
4.2.5 Σν ζρέδην ησλ εξσηήζεσλ – πλεληεχμεηο ... 36
4.3 ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ ΣΖΝ ΑΘΖΝΑ ... 37
4.3.1 Ζ Αζήλα πξσηεχνπζα ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη ν πξψηνο επνηθηζκφο ... 37
4.3.2 Ζ αζηηθνπνίεζε ζην πνιενδνκηθφ ζπγθξφηεκα ηεο πξσηεχνπζαο.... 38
4.3.3 Μεηαπνιεκηθή πεξίνδνο – νηθνδφκεζε κε αληηπαξνρή: ... 40
[4]
4.3.4 Ζ Αζήλα απφ ην 1980 θαη κεηά ... 42
4.3.5 Ο ξφινο ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ πνιενδνκίαο ζηελ πξσηεχνπζα ... 43
4.3.6 ηεγαζηηθή δηαθνξνπνίεζε ζηελ Αζήλα: Νέεο αλαδπφκελεο ζπλνηθίεο ………45
4.4 ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ΣΖΝ ΑΘΖΝΑ ... 51
4.4.1 Ζ απνθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ ... 52
4.4.2 Μεηαπνιεκηθφο δηαρσξηζκφο ... 52
4.4.3 Ζ ζεκεξηλή ηαπηφηεηα ηεο Αζήλαο ... 56
4.5 ΔΠΗΛΟΓΟ ... 60
5 ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ... 61
6 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ... 63
7 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ... 65
[5]
1 ΔΙΑΓΩΓΗ
Οη πφιεηο ππφθεηληαη ζε κηα ζπλερή δηαδηθαζία εμέιημεο, κέζα απφ ηελ νπνία, είηε δεκηνπξγνχληαη λέα αζηηθά θαηλφκελα, είηε ακβιχλνληαη, ή νμχλνληαη, ηα ήδε ππάξρνληα. ηνλ εμεηδηθεπκέλν επηζηεκνληθφ θιάδν ηεο αζηηθήο Γεσγξαθίαο, δηαρξνληθά, παξαηεξνχκε δηάθνξα ηέηνηα θαηλφκελα ζηνλ αζηηθφ ηζηφ, πνπ δεκηνπξγνχληαη θάησ απφ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθννηθνλνκηθέο ζπλζήθεο θαη θάπνηα, απφ απηά, αλαδεηθλχνληαη κέζα απφ ηελ δφκεζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ. Οη θνηλσληθννηθνλνκηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ, θαζψο θαη νη θπζηθνγεσγξαθηθνί παξάγνληεο, θαζνξίδνπλ ζηνλ κέγηζην βαζκφ ηελ θαηνίθεζε ζηνλ αζηηθφ ρψξν. Σα πνιενδνκηθά κνξθψκαηα, θαζψο θαη ε θνηλσληθή πφισζε, πνπ δεκηνπξγείηαη κέζα απφ ην κεγάισκα ηεο πφιεο, είλαη αληηθείκελν κειέηεο γηα ηελ επηζηήκε ηεο Γεσγξαθίαο.
Κεληξηθά ζέκαηα ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο είλαη ηα θαηλφκελα ηεο αζηηθήο δηάρπζεο1,πνπ παξαηεξείηαη θπξίσο απφ ηηο αξρέο ηνπ 20ν αηψλα θαη κεηά, θαη ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, πνπ εληζρχεηαη κέζα απφ ηηο ηαμηθέο νηθνλνκηθέο δηαθνξέο.
Αξρηθά ζα μεθηλήζνπκε κε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ησλ δχν θαηλφκελσλ, ηηο κνξθέο πνπ παίξλνπλ θαη ηηο επηπηψζεηο πνπ πξνθαινχλ. ηελ ζπλέρεηα ζα πξνρσξήζνπκε ζηελ κειέηε ηνπο, ζε επίπεδν ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηέινο ζα εμεηδηθεχζνπκε ζηελ πφιε ηεο Αζήλαο, φπνπ ηα θαηλφκελα απηά εκθαλίδνληαη πην νμπκέλα, πεξηζζφηεξν απφ νπνηαδήπνηε άιιε ειιεληθή πφιε. Απηά ζα κειεηεζνχλ κε βάζε ηελ ειιεληθή πνιενδνκηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ζα ηεθκεξησζνχλ κε βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο, ράξηεο, θαη ζηαηηζηηθνχο πίλαθεο εθηάζεσλ γεο, πιεζπζκνχ, αμίαο γεο, ΑΔΠ ηεο ρψξαο, κεηαλάζηεπζεο αλά πεξηνρή θιπ.
Γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ πξψηνπ ζέκαηνο ηεο εξγαζίαο, ηελ αζηηθή δηάρπζε, ζα ρξεηαζηεί λα εμεηάζνπκε ηηο πηπρέο ηνπ πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα, πξνθεηκέλνπ λα ηελ κειεηήζνπκε σο θαηλφκελν. Ζ εθδήισζή ηεο νθείιεηαη ζε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη νηθηζηηθήο αλάπηπμεο, ελψ ε απνπζία ζρεδίνπ δφκεζεο είλαη ε θχξηα αηηία εκθάληζήο ηεο. Παξάιιεια ε έιιεηςε ζεζκηθνχ πιαηζίνπ, γηα ηηο ρξήζεηο γεο ζηελ Διιάδα, είλαη θαη απηή ζπλδεδεκέλε καδί ηεο. αλ θαηλφκελν, ε αζηηθή δηάρπζε έρεη εμειηρζεί θπξίσο απφ ηελ ηξίηε δεθαεηία ηνπ 20νχ αηψλα, ελψ παξνπζηάδεη ηδηαίηεξε έληαζε ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ, θαζψο δηνγθψλεηαη ε αζηηθνπνίεζε θαη ε ζπλαθφινπζε κεηαθίλεζε πιεζπζκψλ ζηα αζηηθά θέληξα θαη θπξίσο ζηελ Αζήλα. Ζ πεξίνδνο δειαδή, πνπ ζα κειεηήζνπκε, ζα είλαη απφ ηνλ εξγαηηθφ επνηθηζκφ, ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα, κέρξη ζήκεξα.
Σν δεχηεξν ζέκα ηεο εξγαζίαο αλαθέξεηαη ζηνλ ζηεγαζηηθφ δηαρσξηζκφ, φπνπ θαη ζα αλαδεηεζνχλ νη παξάκεηξνη πνπ ηνλ ζηνηρεηνζεηνχλ σο θαηλφκελν ζηελ Διιάδα, εμεηδηθεχνληάο ην ζηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο. Ο ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο, πνπ εθδειψλεηαη ζηελ Αζήλα, έρεη έληνλα ραξαθηεξηζηηθά θνηλσληθήο αλνκνηνγέλεηαο, ζπγθξηηηθά κε ηηο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζηελ ππφινηπε ρψξα. Ζ έιεπζε πξνζθχγσλ, ζηελ δεθαεηία ηνπ 1920, θαη, αθφκα πην κεηά, ε έιεπζε εζσηεξηθψλ κεηαλαζηψλ, έθαλαλ ηελ πφιε λα επεθηαζεί θαη λα αλαδηακνξθσζνχλ νη θνηλσληθέο δηαθνξνπνηήζεηο, πνπ αιιηψο εκθαλίδνληαλ πξνπνιεκηθά, ζε ζρέζε κε ηελ Αζήλα ηνπ ζήκεξα (Μαινχηαο, θ.α., 1992). Τπνζηεξίδεηαη φηη ην ειιηπέο πιαίζην ρσξηθνχ
1 ηελ παγθφζκηα νξνινγία ην βξίζθνπκε σο urban sprawl θαη είλαη έλαο φξνο, φπσο θαη ε ειιεληθή απφδνζή ηνπ, κε αξλεηηθή ζεκαζία, πνπ ελλνηνδνηείηαη σο: η ανεξέλεγκηη επέκηαζη ηος αζηικού σώπος.
[6]
ζρεδηαζκνχ ηεο Αζήλαο, θαζψο θαη ν αζρεδίαζηνο ηξφπνο κεγέζπλζεο ηεο πφιεο, φμπλαλ ηηο ζηεγαζηηθέο αληζφηεηεο.
[7]
2 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ. ΑΣΙΚΗ ΓΙΑΥΤΗ ΚΑΙ
ΣΔΓΑΣΙΚΟ ΓΙΑΥΩΡΙΜΟ: ΟΡΙΜΟΙ, ΜΟΡΦΔ, ΔΠΙΠΣΩΔΙ
2.1 ΠΡΟΛΟΓΟ
Γηα λα κπνξέζνπκε λα κειεηήζνπκε ηα θαηλφκελα ηεο αζηηθήο δηάρπζεο θαη ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ πνπ εθδειψλνληαη ζηελ Διιάδα, ρξεηάδεηαη λα νξίζνπκε έλα ζεσξεηηθφ πιαίζην, πνπ ζα απνηειέζεη νδεγφ γηα ηελ παξνχζα δηπισκαηηθή. Σν πιαίζην απηφ ζα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηα δχν απηά θαηλφκελα, φπσο ηα θαηαγξάθεη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία θαη ζα δνκείηαη ζηελ βάζε ηξηψλ εξσηεκάησλ.
Απηά ηα εξσηήκαηα ζα ζρεηίδνληαη κε ηνλ νξηζκφ ησλ θαηλνκέλσλ, ηηο κνξθέο κε ηηο νπνίεο παξαηεξνχληαη ζηνλ αζηηθφ ρψξν θαη ηηο επηπηψζεηο πνπ πξνθαινχλ, αθελφο ζηνλ ρψξν, καθξνπξφζεζκα ή βξαρππξφζεζκα θαη αθεηέξνπ ζηελ θνηλσλία.
2.2 ΑΣΗΚΖ ΓΗΑΥΤΖ
2.2.1 Πώρ οπίζεηαι η αζηική διάσςζη
Ζ νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ απνηέιεζε αλέθαζελ κηα αλαγθαηφηεηα, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζνχλ ηα δηάθνξα πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγνχληαη κε ηελ αλάπηπμε ησλ νηθηζκψλ. Οη ιεηηνπξγίεο πνιιαπιαζηάδνληαη θαη αξρίδνπλ λα ζπγθξνχνληαη ζηνλ πεπεξαζκέλν ρψξν θαη, απφ έλα ζεκείν θαη κεηά, ε ζπλεηδεηή πνιενδνκηθή παξέκβαζε γίλεηαη απαξαίηεηε (Αξαβαληηλφο, 2007).
ην πιαίζην νξγάλσζεο θαη ειέγρνπ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ν πνιενδνκηθφο θαη ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο απνηειεί κέξνο ελφο επξχηεξνπ ζρεδηαζκνχ, ηνπ ζηξαηεγηθνχ. Χο ζηξαηεγηθφο ζρεδηαζκφο ελλνείηαη έλα «εξγαιείν» άζθεζεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο, κε ην νπνίν επηδηψθεηαη, απφ ηηο αληίζηνηρεο αξρέο, ε απνηειεζκαηηθή δηαθπβέξλεζε ηνπ ρψξνπ δηθαηνδνζίαο ηνπο, κέζα ζηνλ νπνίν εθδειψλνληαη δηάθνξα πξνβιήκαηα θαη αλαθχπηνπλ πνηθίιεο αλάγθεο.
Δηδηθφηεξα γηα ηνλ πνιενδνκηθφ – ρσξνηαμηθφ ζρεδηαζκφ ηα δεηήκαηα πνπ απνηεινχλ ην αληηθείκελφ ηνπ είλαη:
Ζ δηακφξθσζε πιαηζίσλ θαη αξρψλ γηα ηελ ρσξνζέηεζε ησλ ππνδνκψλ θαη ησλ αζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ
Ζ δηαηχπσζε θαη εθαξκνγή ζρεδίσλ, πνιηηηθψλ θαη πξνγξακκάησλ γηα ηελ ρσξηθή αλάπηπμε, ηηο επελδχζεηο ζε ππνδνκέο (π.ρ. κεηαθνξψλ, ηειεπηθνηλσληψλ, ελέξγεηαο), ηελ νξγάλσζε ή αλαδηάξζξσζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ησλ επθαηξηψλ απαζρφιεζεο θαη γεληθφηεξα ηνπ ηξφπνπ θαη ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ηελ αλαδηάηαμε ηεο ειθπζηηθφηεηαο ησλ δηαθφξσλ πεξηνρψλ
Πην εμεηδηθεπκέλα ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ν πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο ζρεηίδεηαη θπξίσο κε ηελ ξχζκηζε ησλ ρξήζεσλ γεο, επηδίσμε πνπ απνηειεί βαζηθφ εξγαιείν γηα ηελ εμαζθάιηζε βηψζηκσλ κνξθψλ αζηηθήο αλάπηπμεο θαη ηελ βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο.
Κπξίαξρνη ζηφρνη ηνπ πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ είλαη:
ε νξζνινγηθή νξγάλσζε ησλ ρξήζεσλ γεο θαη ε δηαζχλδεζή ηνπο θαηά ηξφπν απνηειεζκαηηθφ,
ε ηζνξξνπία κεηαμχ ηεο δήηεζεο γηα αλάπηπμε θαη ηεο αλάγθεο γηα πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη
[8]
ε επίηεπμε ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζθνπψλ πνπ πξνζδηνξίδνληαη απφ ην ζρεδηαζηηθφ πιαίζην (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α., 2007).
Οη πνιχ κεγάιεο νηθηζηηθέο πηέζεηο, δειαδή ε επηηαρπλφκελε αζηηθνπνίεζε, πνπ παξαηεξνχληαη ηνλ 20ν αηψλα ζε παγθφζκηα θιίκαθα, νδήγεζαλ ζε εθδήισζε δηάθνξσλ αζηηθψλ θαηλνκέλσλ (Λενληίδνπ, 2001). Ζ αζηηθή δηάρπζε είλαη έλα απφ ηα θαηλφκελα απηά θαη θαηαηάζζεηαη ζε εθείλα πνπ πξνθαινχλ ιεηηνπξγηθά θαη θνηλσληθά πξνβιήκαηα ζηνλ αζηηθφ ρψξν, δεδνκέλνπ φηη θαηαζηξαηεγεί ηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ.
Καηά κία έλλνηα ν νξηζκφο ηεο δηάρπζεο κπνξεί λα γίλεη θαη’ αληηδηαζηνιή κε ηελ αζηηθή αλάπηπμε. Ζ πξνψζεζε ή ν πεξηνξηζκφο ηεο αλάπηπμεο κηαο πφιεο ζρεηίδεηαη άκεζα θαη θαζνξηζηηθά απφ ηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ πνπ ηελ αθνξά, φπσο επίζεο θαη ε πνηφηεηα δσήο ζηελ πφιε. Απηά ηα δχν δεηήκαηα επηδξνχλ ζεκαληηθά ζηελ αληαγσληζηηθφηεηά ηεο θαη επεξεάδνπλ έηζη ηελ ζέζε ηεο ζε ηνπηθφ, εζληθφ ή δηεζλέο επίπεδν (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α., 2007). Ζ αζηηθή αλάπηπμε γίλεηαη ειεγρφκελα, κε βάζε ζπγθεθξηκέλν πνιενδνκηθφ λνκνζεηηθφ πιαίζην, κέζα απφ ην νπνίν ελεξγείηαη ε αζηηθή δφκεζε. Δλψ ζηελ πεξίπησζε ηεο δηάρπζεο, φπσο πξναλαθέξακε, ην πνιενδνκηθφ ζρέδην θαηαζηξαηεγείηαη (Αγγειίδεο, 2000). Έηζη, νπζηαζηηθά, εκθαλίδνληαη απνθιίζεηο απφ ηνπο ζηξαηεγηθνχο ζηφρνπο ηνπ ζρεδηαζκνχ, πνπ δεκηνπξγνχλ κε επηζπκεηά απνηειέζκαηα – γη’ απηφ θαη ραξαθηεξίδεηαη σο αξλεηηθή δηαδηθαζία.
Ζ πξνζπάζεηα, φκσο, απνζαθήληζεο ηνπ φξνπ δελ είλαη απιή, θαζφηη ε αζηηθή δηάρπζε είλαη κηα ζχλζεηε δηαδηθαζία, φπνπ δελ εκπιέθεηαη κφλν ν ηνκέαο ηεο πνιενδνκίαο θαη ηεο ρσξνηαμίαο, δελ απνηειεί δειαδή κφλν ρσξηθφ θαηλφκελν. Γελ ππάξρεη έλαο ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο δηφηη, νπζηαζηηθά, πξφθεηηαη γηα έλαλ φξν
«νκπξέια» (Chin, 2002), πνπ πεξηιακβάλεη έλα εχξνο αζηηθψλ κνξθψλ.
Βαζηθά πξναπαηηνχκελα, ζε κηα πξνζπάζεηα ελλνηνινγηθνχ πξνζδηνξηζκνχ ηεο, απνηεινχλ:
νη ηάζεηο αζηηθήο εμάπισζεο, πνπ δεκηνπξγνχληαη ζπλήζσο απφ ηελ ξαγδαία αχμεζε ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ3, ζηηο βηνκεραληθέο θαη ηηο κεηαβηνκεραληθέο θνηλσλίεο
ε εθδήισζε ηεο αζηηθήο εμάπισζεο θαηά ηξφπν πνπ μεθεχγεη απφ ζρεδηαζηηθέο νηθηζηηθέο παξεκβάζεηο θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ
«απηνζρεδηαζκνχο» θαη «ηπραηφηεηα»
νη θνηλσληθέο αληζφηεηεο πνπ δεκηνπξγνχληαη ζην ρσξηθφ πιαίζηφ ηεο νπφηε ε αζηηθή δηάρπζε λνείηαη σο κηα αξλεηηθή δηαδηθαζία, πνπ καξηπξά κε νκαιέο αζηηθέο ιεηηνπξγίεο, θαζψο θαη κε έγθαηξε αληηκεηψπηζε ησλ επηπηψζεσλ απφ ηελ επέθηαζε ηεο πφιεο (Chin, 2002).
Απηέο φκσο νη δπζιεηηνπξγίεο, πνπ εκθαλίδνληαη ζηελ πφιε, δελ έρνπλ κνλνδηάζηαην ραξαθηήξα, αιιά αλαθέξνληαη ηφζν ζε ηερληθά δεηήκαηα, φπσο νη ππνδνκέο, φζν θαη ζε αλζξσπνθεληξηθά δεηήκαηα, φπσο ε ζπιινγηθή θαηαλάισζε4 ησλ θνηλσληθψλ αγαζψλ (Μαινχηαο, θ.α., 1992).
3Σηο ηάζεηο επέθηαζεο ησλ πφιεσλ δελ ηηο εληζρχεη κφλν ε θπζηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ αιιά θαη ην θνηλσληθφ θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο, είηε πξνζθπγηθήο, είηε κεηαλάζηεπζεο πξνο αλαδήηεζε εξγαζίαο (Λενληίδνπ, 2001).
4Χο ζπιινγηθή θαηαλάισζε ησλ θνηλσληθψλ (δεκφζησλ) αγαζψλ ζεσξείηαη ε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζε νξγαλσκέλεο εμππεξεηήζεηο, πνπ παξέρεη ην θξάηνο ζε ηνκείο φπσο ε εθπαίδεπζε, ε πγεία, ε πξφλνηα θιπ. (Μαινχηαο,θ.α., 1992).
[9]
Βέβαηα, ε επέθηαζε κηαο πφιεο δελ είλαη απαξαίηεην φηη ζα επηθέξεη αζηηθή δηάρπζε, γη’ απηφ θαη ε δηάρπζε αληαλαθιά ηα ειιείκκαηα ηνπ ζρεδηαζκνχ ησλ θξαηψλ, ηα νπνία δελ είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζνπλ, ή λα πξνβιέςνπλ, ηηο ζρεηηθέο νηθηζηηθέο πηέζεηο (Λενληίδνπ, 2001).
Χζηφζν νη νξηζκνί, πνπ κπνξνχλ λα δνζνχλ γηα ην θαηλφκελν ηεο δηάρπζεο, πνηθίινπλ θαη ππάξρνπλ ηέηνηνη κε βάζε ηηο κνξθέο πνπ παίξλεη, ηηο ρξήζεηο γεο θαη ηηο επηδξάζεηο ηεο, ηφζν ζηνλ ρψξν, φζν ζηελ θνηλσλία. Έρεη γίλεη ηέηνηα θαηάρξεζε ηνπ φξνπ πνπ δελ έρεη ζαθέο λφεκα, θαη νη πξνζπάζεηεο νξηζκνχ ηεο αζηηθήο δηάρπζεο έρνπλ θηάζεη ζε έλα κεζνδνινγηθφ ηέικα (Chin, 2002). Ζ ίδηα ηελ νξίδεη σο κηα πνιχπιεπξε αξλεηηθή δηαδηθαζία, πνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ ρακειήο ππθλφηεηαο αλάπηπμε θαη επέθηαζε ηεο πφιεο. Απηή ηελ εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ζηεξίδεη θαη ε πξαθηηθή ησλ θξαηψλ πνπ, κέζα απφ ηηο πνιενδνκηθέο αξρέο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα επεξεάζνπλ ηηο ηάζεηο αλάπηπμεο ηεο πφιεο, ζρεδηάδνπλ θαη εθαξκφδνπλ ζπγθξνηεκέλα ξπζκηζηηθά ζρέδηα (Αξαβαληηλφο, 2007).
H έληαζε, κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη, πνηθίιιεη απφ θξάηνο ζε θξάηνο, αλάινγα κε ηελ πνιηηηθή βνχιεζε θαη ηελ δηακνξθσκέλε θνηλσληθή αληίιεςε πεξί ηεο αλαγθαηφηεηαο ηνπ ζπκπαγνχο αζηηθνχ ηζηνχ. ε ρψξεο, φπσο ην Ζλσκέλν Βαζίιεην θαη νη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο, έρνπλ πηνζεηεζεί πνιηηηθέο «έμππλεο αλάπηπμεο», πνπ επηδηψθνπλ λα πεξηνξίζνπλ ηελ δηάρπζε. ηηο αξρέο ηεο πεξαζκέλεο δεθαεηίαο νη δπν απηέο ρψξεο επηρείξεζαλ λα ζπλζέζνπλ κηα αζηηθή ζεσξία πνιενδνκηθνχ θαη ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ, ε νπνία λα ιεηηνπξγεί σο εξγαιείν ειέγρνπ ηεο δηάρπζεο. Απηή ε ηδέα νλνκάζηεθε «ζπκπαγήο πφιε» (compact city) θαη πξνέβιεπε ηελ πξνψζεζε πςειψλ ππθλνηήησλ, κε κηθηέο ρξήζεηο γεο. ηφρνο ηεο ππήξμε ε αεηθνξία, ε βησζηκφηεηα ηεο πφιεο, ε κείσζε ηεο ξχπαλζεο θαη γεληθά ε βειηίσζε ηεο ιεηηνπξγηθφηεηαο ηεο αζηηθήο δσήο. Απηά ζα επηηπγράλνληαλ κε ηελ πηνζέηεζε πνιηηηθψλ (Παγψλεο, θ.α., 2009). Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε θηλείηαη θαη ε Δπξσπατθή Έλσζε, ζην εζσηεξηθφ ηεο νπνίαο αλαπηχρζεθε κηα καθξά ζπδήηεζε, πνπ εληάζεθε ηα ηειεπηαία δέθα πέληε ρξφληα, γηα ην κέιινλ ηεο αζηηθήο θαη εδαθηθήο δηάζηαζεο ζην πιαίζην ηεο λέαο πνιηηηθήο ζπλνρήο. Ζ ζπδήηεζε απηή θαηέιεμε ην 2007 ζηελ δηαηχπσζε δχν θεηκέλσλ, ηνπ Υάξηε ηεο Λεηςίαο θαη ηεο Δδαθηθήο Αηδέληαο, πνπ, νπζηαζηηθά, απνηεινχλ νδεγφ γηα ηελ αχμεζε ηεο δηθηχσζεο γηα εδαθηθά θαη αζηηθά δεηήκαηα, κε ζηφρν ησλ ζπληνληζκφ ησλ πνιηηηθψλ γηα ηηο ρξήζεηο γεο θαη ζθνπφ ηελ δηαρείξηζε ηεο αζηηθήο εμάπισζεο (urban sprawl) (Αλδξηθνπνχινπ,θ.α., 2007).
2.2.2 Σί μοπθέρ παίπνει η αζηική διάσςζη
Γεδνκέλνπ φηη δελ ππάξρεη ζαθήο νξηζκφο, δελ πξέπεη λα πξνθαιεί έθπιεμε ην φηη δελ ζεσξνχληαη δεδνκέλα ηα ραξαθηεξηζηηθά, ηα αίηηα θαη νη επηδξάζεηο ηεο δηάρπζεο. Σν κφλν, ίζσο, πνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο δεδνκέλν είλαη ε ρσξηθφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ, ην φηη δειαδή ε δηάρπζε εκθαλίδεηαη ζηελ πεξηθέξεηα ζεζκνζεηεκέλσλ νηθηζηηθψλ πεξηνρψλ κε γξήγνξε αλάπηπμε. Απφ ηελ άπνςε ηεο αζηηθήο κνξθήο, ε δηάρπζε αληηηίζεηαη ζην ηδεψδεο ηεο «έμππλεο αλάπηπμεο»5 κε πςειή ππθλφηεηα, ζπγθεληξσηηθή αλάπηπμε θαη κηα ρσξηθή κίμε ιεηηνπξγηψλ. Ζ δηάρπζε είλαη ζέκα θιίκαθαο θη φρη απφιπηεο κνξθήο (Chin, 2002).
5«…Ζ πξφζθαηε εκθάληζε ρσξνηαμηθψλ πνιηηηθψλ «έμππλεο αλάπηπμεο» απνηειεί αλαγλψξηζε ησλ αδηεμφδσλ πνπ πξνθαιεί ε δηάρπζε. Οη ζρεηηθέο πνιηηηθέο πξνζπαζνχλ λα θαηεπζχλνπλ ηηο πηέζεηο ηεο εμάπισζεο ζηε βάζε ηεο ειαρηζηνπνίεζεο ησλ αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ ηεο δηάρπζεο. Πξνυπφζεζε πηνζέηεζεο απηήο ηεο πξνζέγγηζεο, φκσο, απνηειεί ε παξνπζία ελφο ζρεδηαζηηθνχ πιαηζίνπ ηθαλνχ λα ειέγμεη θαη λα πξνζαλαηνιίζεη ηελ αλαπηπμηαθή δηαδηθαζία…» (Παγψλεο, θ. α., 2009).
[10]
Ζ πεξηνρή, ινηπφλ, φπνπ επηθξαηεί ην θαηλφκελν απηφ, δελ έρεη ηα ίδηα ξπκνηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά, ζε ζρέζε κε ηνλ ζπκπαγή αζηηθφ ηζηφ θαη, αλαινγηθά, φζν απνκαθξπλφκαζηε απφ ην θέληξν, ηφζν δηαξξεγλχεηαη απηή ε ζπλεθηηθφηεηα.
Βέβαηα ε δηάρπζε δελ έρεη πάληα κηα ζπγθεθξηκέλε κνξθή, αιιά έρνπλ εκθαληζηεί δηαθνξεηηθνί ηχπνη, πνπ πξνζδηνξίδνληαη απφ ηηο ζπλέπεηεο ηεο. Οη κνξθέο απηέο, πνπ παίξλεη ε δηάρπζε, είλαη ε πξναζηηαθή, ε δηάζπαξηε, ε απνζπαζκαηηθή θαη ε γξακκηθή (Chin, 2002), (Παγψλεο, θ.α., 2009).
Ζ πξναζηηαθή αλάπηπμε έρεη λα θάλεη κε ηελ δηάρπζε ζηηο πξνεθηάζεηο ησλ πφιεσλ θαη ραξαθηεξίδεηαη σο φκνξε δηεχξπλζε ηεο ππαξθηήο αλάπηπμεο απφ έλαλ θεληξηθφ ππξήλα. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο πξναζηηαθήο αλάπηπμεο είλαη ε θαηνίθεζε ρακειήο ππθλφηεηαο θαη ρακειήο έληαζεο ρξήζεο ηεο γεο (Chin, 2002).
Ζ δηάζπαξηε θαη ε απνζπαζκαηηθή αλάπηπμε βξίζθνληαη ζην απέλαληη άθξν ηεο θιίκαθαο. Παξνπζηάδνπλ αθαλφληζηε θαη δηαθεθνκκέλε αλάπηπμε, καθξηά απφ έλαλ παιηφ θεληξηθφ ππξήλα, κε ηηο πεξηνρέο αλάπηπμεο λα έρνπλ θελή γε ζε ελδηάκεζα ζεκεία. Ζ δηαθνξά ηνπο είλαη φηη ε απνζπαζκαηηθή αλαθέξεηαη ζε κνλνθεληξηθή πφιε, ελψ ε δηάζπαξηε αλάπηπμε αλαθέξεηαη ζε πνιχ-θεληξηθέο πφιεηο. Ζ δηάθξηζε κεηαμχ ησλ δχν εμαξηάηαη απφ ην επίπεδν ησλ ππεξεζηψλ πνπ πξνζθέξνληαη ζηα θέληξα θαη ην επίπεδν ηεο δηάδξαζεο ησλ θέληξσλ κε ηα γχξσ πξνάζηηα (Chin, 2002).
Έλαο ηειεπηαίνο ηχπνο δηάρπζεο είλαη απηφο ηεο γξακκηθήο αλάπηπμεο, πνπ εκθαλίδεηαη θαηά κήθνο ησλ νδηθψλ αξηεξηψλ. ε απηή ηελ πεξίπησζε ε δηάρπζε δελ εκθαλίδεηαη απαξαίηεηα δίπια ζηνλ αζηηθφ ηζηφ. ζνλ αθνξά ηελ αμία ηεο γεο, απηή απμάλεηαη κε ηελ επέθηαζε ηνπ νδηθνχ δηθηχνπ. Οη κεκνλσκέλεο θαηνηθίεο, πνπ ρηίδνληαη ζε απηνχ ηνπ ηχπνπ ηελ δηάρπζε, γίλνληαη είηε γηα κφληκε θαηνηθία (θαηνηθία πξψηνπ βαζκνχ), ή γηα πεξηζηαζηαθή θαηνίθεζε (δεπηέξνπ βαζκνχ). Άιιν έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο γξακκηθήο αλάπηπμεο είλαη ε αλέγεξζε ησλ παξαγσγηθψλ κνλάδσλ, εθηφο ησλ θαηνηθηψλ, θαηά κήθνο απηψλ ησλ ζπγθνηλσληαθψλ νδψλ (Chin, 2002).
Χζηφζν ε βηβιηνγξαθία, πνπ ππάξρεη γηα ηελ αζηηθή δηάρπζε, δελ νξίδεη απνθιεηζηηθά απηέο ηηο κνξθέο, αιιά θάπνηνη επηζηήκνλεο μερσξίδνπλ θαη άιινπο ηχπνπο ή νλνκαηίδνπλ δηαθνξεηηθά ηνπο παξαπάλσ, παξά ην φηη έρνπλ ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά. Δίπακε πσο ην θαηλφκελν είλαη αξθεηά δχζθνιν ζηνλ νξηζκφ ηνπ θαη ζηε ζχγθξηζε ησλ επηδξάζεσλ ηνπ (Chin, 2002).
Οη αηηίεο, νη νπνίεο δεκηνπξγνχλ ην θαηλφκελν, δελ είλαη απαξαίηεηα νη ίδηεο ζε θάζε ρψξα. Μπνξεί λα δηαθέξνπλ αλάινγα κε ηηο ρξήζεηο γεο, ηηο πνιηηηθέο ηνπ θξάηνπο θιπ. ρεηηθά κε απηφ, είλαη πην εχθνιν λα ππάξμεη άλαξρε επέθηαζε ησλ πξναζηίσλ ζε κηα αλαπηπζζφκελε ρψξα, πνπ κπνξεί λα κελ έρεη ζρέδηα πφιεο, παξά ζε κηα αλεπηπγκέλε, φπσο είλαη ην Ζλσκέλν Βαζίιεην ή νη ΖΠΑ. Βέβαηα νη επηπηψζεηο, πνπ επηθέξεη ε δηάρπζε, είλαη γηα θάζε ρψξα αξλεηηθέο (Chin, 2002).
2.2.3 Ποιέρ οι επιπηώζειρ ηηρ διάσςζηρ
πσο ήδε πξναλαθέξακε, έλα βαζηθφ ελλνηνινγηθφ ζπζηαηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αζηηθήο δηάρπζεο απνηειεί ε απφθιηζε απφ ζρεδηαζηηθέο νηθηζηηθέο παξεκβάζεηο.
Γεδνκέλνπ, ινηπφλ, φηη ν πνιενδνκηθφο θαη ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο κηαο πφιεο ιακβάλεη ππφςε ηνπ δηάθνξεο παξακέηξνπο θαη ζέηεη ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο, γηα λα πεηχρεη ζπγθεθξηκέλα απνηειέζκαηα, γίλεηαη θαλεξφ φηη νη απνθιίζεηο δεκηνπξγνχλ κηα άιιε πξαγκαηηθφηεηα, κε πνηθίιεο θαη κε επηζπκεηέο ζπλέπεηεο θαη επηπηψζεηο.
Απφ ηελ εκθάληζή ηνπ θαη κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ην θαηλφκελν ηεο δηάρπζεο απνθηά φιν θαη κεγαιχηεξεο δηαζηάζεηο. Οη επηπηψζεηο απμάλνληαη, πξνθαιψληαο
[11]
φιν θαη κεγαιχηεξεο δπζιεηηνπξγίεο ζηηο θνηλσληθέο δηεξγαζίεο θαη ζηελ ίδηα ηελ ιεηηνπξγία ηεο πφιεο. ε απηφ ην θνκκάηη ζα κειεηήζνπκε πνηέο είλαη απηέο νη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηί αληίθηππν έρνπλ ζηελ αζηηθή θνηλσλία.
Μπνξνχκε ινηπφλ λα θαηαηάμνπκε ζε ηξείο θαηεγνξίεο ηηο επηπηψζεηο, πνπ πξνθαιεί ε δηάρπζε. Απηέο είλαη νη πεξηβαιινληηθέο, νη νηθνλνκηθέο θαη νη θνηλσληθέο.
Πεξηβαιινληηθέο επηπηψζεηο
Ζ επηβάξπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο, πνπ εθδειψλεηαη κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, είλαη κηα βαζηθή αξλεηηθή ζπλέπεηα ηεο δηάρπζεο. Ο ζρεδηαζκφο ηνπ δνκεκέλνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο πεξηιακβάλεη επηιεγκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ρψξνπ, αληηκεησπίδνληαο νιηζηηθά ην επηδησθφκελν απνηέιεζκα. Απηφ φκσο ην επηδησθφκελν απνηέιεζκα δηαζηξεβιψλεηαη θαη ζαλ κηα πξψηε επίπησζε, πνπ επέξρεηαη, είλαη ε αιινίσζε, πνπ επηδέρεηαη ην θπζηθφ ηνπίν, κε ηελ κεηαηξνπή αγξνηηθήο θαη δαζηθήο γεο ζε αζηηθή, πξνθεηκέλνπ λα θαηαζθεπαζηνχλ θαηνηθίεο.
Δθηάζεηο, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα γεσξγηθέο θαιιηέξγεηεο ή άιιεο δξαζηεξηφηεηεο, κέλνπλ αλεθκεηάιιεπηεο. Έηζη ν ρψξνο, πνπ θαηαιακβάλεηαη, είλαη αξθεηά απμεκέλνο, ζε ζρέζε κε ηελ ππθλφηεηα πιεζπζκνχ ζε κηα πεξηνρή θαη νδεγνχκαζηε ζηελ θαηαζπαηάιεζε ρψξνπ.
Αθφκα νη ειιεηκκαηηθέο ή αλχπαξθηεο ππνδνκέο ζε ζεκειηψδε δεηήκαηα θαηνίθεζεο, φπσο ηα δίθηπα χδξεπζεο θαη απνρέηεπζεο θαη κεηαθνξψλ, δεκηνπξγνχλ πεξηβαιινληηθή επηβάξπλζε, φπσο κφιπλζε ηνπ πδξνθφξνπ νξίδνληα, πιεκκχξεο, ελψ ε απμεκέλε ρξήζε απηνθηλήησλ θαη ε πζηέξεζε ζηελ ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ νδηθνχ δηθηχνπ δεκηνπξγνχλ ξχπαλζε θαπζαεξίσλ, ερνξχπαλζε θαη θπθινθνξηαθά πξνβιήκαηα (Παγψλεο, θ.α., 2009), (Αξαβαληηλφο, 2007), (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α.,2007), (Αγγειίδεο, 2000).
Μηα ηειεπηαία πεξηβαιινληηθή επίπησζε είλαη ε επηβάξπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο απφ αηζζεηηθήο πιεπξάο, αθνχ ην δηακνξθσκέλν νηθηζηηθφ απνηέιεζκα, ην νπνίν παξάγεηαη εθηφο πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ, αληαπνθξίλεηαη απφ ειάρηζηα έσο θαζφινπ ζε αξρηηεθηνληθά πξφηππα πξνζαξκνζκέλα ζηνλ ρψξν θαη θνξηίδεη ζε κφληκε βάζε ην πεξηβάιινλ, αιιά θαη ηνλ πιεζπζκφ πνπ ζπλδέεηαη κε ηνλ ζπγθεθξηκέλν ρψξν (Αξαβαληηλφο, 2007).
Οηθνλνκηθέο επηπηψζεηο
Μηα πξψηε νηθνλνκηθή επίπησζε ηεο δηάρπζεο απνηειεί ε θεξδνζθνπία γεο (Παγψλεο, θ.α., 2009), πνπ απνηέιεζε ζαλ επηδίσμε θαη έλαλ απφ ηνπο θχξηνπο παξάγνληεο εκθάληζεο ηνπ θαηλνκέλνπ, ζην πιαίζην δεκηνπξγίαο ππεξαμίαο, ηελ νπνία θαξπψλνληαλ θηεκαηνκεζίηεο, ή θαηαζθεπαζηέο ζε βάξνο, θπξίσο, θησρψλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ (Αξαβαληηλφο, 2007).
Ζ επέκβαζε ηνπ θξάηνπο, γηα λα θαιχςεη ηα ειιείκκαηα θαη ηηο δπζιεηηνπξγίεο ησλ ππνδνκψλ ζηηο πεξηνρέο αζηηθήο δηάρπζεο, έρεη ηεξάζηηεο νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο, πνπ πξνζδηνξίδνληαη απφ ην πνιιαπιάζην νηθνλνκηθφ θφζηνο, αθνχ εθδειψλεηαη εηεξνρξνληζκέλα θαη ζε απνζπαζκαηηθή βάζε.
Οη επηπηψζεηο απηέο αθνξνχλ ηηο πςειέο δαπάλεο γηα έξγα ππνδνκήο, θαζψο θαη ην αξλεηηθφ ηζνδχγην ζηε ζρέζε θφζηνπο – νθέινπο, ζην βαζκφ πνπ ζα επηρεηξεζεί θξαηηθή παξέκβαζε γηα ηελ εμνκνίσζε ηεο θαηάζηαζεο κε ην ππφινηπν αζηηθφ ηνπίν.
Δθδειψλεηαη έηζη κηα ζπαηάιε δεκφζησλ νηθνλνκηθψλ πφξσλ, νη νπνίνη ζα κπνξνχζαλ λα δηαηεζνχλ επσθειέζηεξα, εθφζνλ ε δηάζεζή ηνπο ζα γηλφηαλ κέζα ζε
[12]
έλα πξνγξακκαηηζκέλν πιαίζην. Ζ δφκεζε, ζε δψλε πνπ βξίζθεηαη ππφ αζηηθή δηάρπζε, είλαη πηζαλφ λα κελ είλαη ε θαηάιιειε, ψζηε νη πξνβιεπφκελεο ππνδνκέο λα θνζηίζνπλ ην ρακειφηεξν δπλαηφ, αιιά λα ζπκβεί ην αληίζεην. ε γεληθέο γξακκέο ηα θφζηε γηα ηελ δεκηνπξγία θαη ηελ ζπληήξεζε ησλ κεηαθνξηθψλ ππνδνκψλ είλαη απμεκέλα (Παγψλεο θ.α., 2009), (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α.,2007).
Οη δαπάλεο θαη ε δπζθνιία πξαγκαηνπνίεζήο ηνπο δελ πεξηνξίδνληαη απαξαίηεηα ζηηο ππνδνκέο ηχπνπ νδηθνχ δηθηχνπ, αιιά αθνξνχλ θαη ππνδνκέο θξάηνπο πξφλνηαο, φπσο λνζνθνκεία, ζρνιεία, θξαηηθέο ππεξεζίεο θιπ. Ζ απνπεξάησζε ησλ ππνδνκψλ, ινηπφλ, ελδερνκέλσο λα κελ πιεξνί ηελ επηζπκεηή θαηαιιειφηεηα ρξήζεο (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α., 2007). Οη νηθνλνκηθέο φκσο επηπηψζεηο δελ αθνξνχλ κφλν ην θξάηνο θαη ηνπο άιινπο δεκφζηνπο θνξείο, φπσο ηελ ηνπηθή Απηνδηνίθεζε ή νξγαληζκνχο θνηλήο σθέιεηαο, αιιά θαη ηνπο θαηνίθνπο, ζην βαζκφ πνπ πεξηνξίδνληαη νη επθαηξίεο απαζρφιεζεο ιφγσ κηθξφηεξεο δήηεζεο εξγαζίαο θαη κεγαιχηεξεο απφζηαζεο κεηαμχ θαηνηθίαο θαη εξγαζηαθνχ ρψξνπ θαη έηζη ην θφζηνο γηα ηηο κεηαθηλήζεηο είλαη απμεκέλν (Αλδξηθνπνχινπ, θ.α., 2007).
Κνηλσληθέο επηπηψζεηο
Οη πεξηβαιινληηθέο θαη νη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο, πνπ επηθέξεη ε δηάρπζε, είλαη πην νξαηέο ζηνλ ρψξν απ’ φηη κηα άιιε θαηεγνξία επηπηψζεσλ, απηή ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Οη ηάζεηο απνθέληξσζεο νδεγνχλ πιεζπζκνχο εθηφο ηνπ ζπλερνχο αζηηθνχ ηζηνχ θαη έηζη θνηλσληθέο νκάδεο ηείλνπλ λα θαηνηθνχλ ζηα φξηα ηεο πφιεο, εθηφο ζεζκνζεηεκέλεο νηθηζηηθήο δψλεο. Λακβάλνληαο ππφςε φηη ε θαηνίθεζε, ζε πεξηνρέο ππφ αζηηθή δηάρπζε, γίλεηαη θαηά ην πιείζηνλ ππφ θαζεζηψο πίεζεο απφ θνηλσληθέο νκάδεο πνπ κεηνλεθηνχλ (Λενληίδνπ, 2001), παξαηεξείηαη ε δεκηνπξγία ζπλζεθψλ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ν νπνίνο εθδειψλεηαη κε δηάθνξεο κνξθέο, φπσο ε εμαζζέλεζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ε αχμεζε ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ (Παγψλεο, θ.α., 2009).
Ο αλαδπφκελνο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο επηηείλεη ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, εληζρχεηαη κηα απνδηάξζξσζε, σο πξνο ηελ θνηλσληθή ζπλνρή ηεο πφιεο, ν ρψξνο παξνπζηάδεη κεηαβνιέο, αλνκνηνκνξθία θαη πέθηεη ε πνηφηεηα ησλ παξερφκελσλ ππεξεζηψλ απφ πεξηνρή ζε πεξηνρή, θαηαιήγνληαο έηζη ζηελ χπαξμε πξνβιεκάησλ ζην ζχλνιν ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο πφιεο (Παγψλεο, θ.α., 2009).
ιεο νη επηπηψζεηο, πεξηβαιινληηθέο, νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο, είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλεο κεηαμχ ηνπο θαη, ιεηηνπξγψληαο κέζα απφ δηαδξαζηηθέο δηαδηθαζίεο, δεκηνπξγνχλ έλαλ θαχιν θχθιν ζπλεπεηψλ.
2.3 ΣΔΓΑΣΗΚΟ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ
2.3.1 Πώρ οπίζεηαι ο ζηεγαζηικόρ διασωπιζμόρ
Σν βαζηθφ δνκηθφ ζηνηρείν ηεο έλλνηαο ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη ε θαηνηθία, ε νπνία ζπληζηά πάγην αγαζφ, πνπ ππφθεηηαη ζε θεξδνζθνπηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ αγνξά θαη εκπεξηέρεη δηάθνξεο κνξθέο αμίαο γηα ηνλ ρξήζηε θαη θπξίσο είλαη ην θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ηνπ, σο πξνο ηηο άιιεο πιεπξέο ηνπ αζηηθνχ ζθεληθνχ. Ζ θαηνηθία, απφ θνηλσληθήο πιεπξάο, απνηειεί πξψηηζην παξάγνληα πξνζσπηθήο αζθάιεηαο, απηνλνκίαο, άλεζεο, επεκεξίαο θαη θνηλσληθήο ζέζεο, ελψ θαζνξίδεη επίζεο ηελ πξφζβαζε ζε άιινπο θνηλσληθνχο πφξνπο, φπσο ε εθπαίδεπζε, ε πεξίζαιςε θαη νη δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο (Knox, θ.α., 2009).
Απνηειψληαο κέξνο ηνπ νηθηζηηθνχ ρψξνπ, ν νπνίνο πεξηιακβάλεη θαη άιια ζηνηρεία ηνπ θπζηθνχ θαη δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο θαη ηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ γεληθφηεξα,
[13]
ππφθεηηαη ζηηο δηαδηθαζίεο ησλ κεραληζκψλ θαηαλνκήο ηνπ, φπσο ε αγνξά, ε θνηλφηεηα θαη νη γξαθεηνθξαηηθνί κεραληζκνί (Λενληίδνπ, 2001).
Υαξαθηεξίδνληαο, ινηπφλ, ηελ θαηνηθία σο δνκηθφ ζηνηρείν ηνπ θαη ρξεζηκνπνηψληαο σο θξηηήξην ηελ ρσξνζέηεζή ηεο, ζεσξνχκε φηη σο ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο ελλνείηαη ε θαηάζηαζε εθείλε θαηά ηελ νπνία ηα κέιε κηαο θνηλσληθήο νκάδαο δελ θαηαλέκνληαη ζηνλ ρψξν απνιχησο νκνηφκνξθα, ζε ζρέζε κε ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ (Knox, θ.α., 2009).
Οη ιφγνη, πνπ νδεγνχλ ζε απηνχ ηνπ είδνπο ηνλ δηαρσξηζκφ, πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηα πξφηππα ζπκπεξηθνξψλ θαη πνιηηηθψλ, πνπ αλαπηχζζνληαη σο θνηλσληθέο δηεξγαζίεο θαη επηδηψθνπλ κέζα απφ ηελ ρσξηθή απνκφλσζε ησλ δηαθνξεηηθψλ «θνηλνηήησλ»:
Σνλ πεξηνξηζκφ ησλ ζπγθξνχζεσλ αλάκεζα ζηηο θνηλσληθέο νκάδεο
Σελ άζθεζε κεγαιχηεξνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ
Σελ απφθηεζε πην ζπλεθηηθήο πνιηηηθήο θσλήο
Σελ δηαηήξεζε ηεο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο ή ηνπ ηξφπνπ δσήο
Απηνί ζπλήζσο ζρεηίδνληαη κε ηελ θνηλσληθή ηάμε, ηελ εζλφηεηα θαη ηελ θπιή θαη ην ζξήζθεπκα. Οη θνηλσληθέο απηέο θαηαζθεπέο, νπζηαζηηθά, ζπλζέηνπλ ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ θαη κέζα ζ’ απηφ ην πιαίζην εθδειψλεηαη θαη ν ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο (Knox, θ.α., 2009).
Ζ επηζηήκε ηεο γεσγξαθίαο κειεηάεη ηνλ θνηλσληθφ δηαρσξηζκφ σο έλα θαηλφκελν κε κεγάιε έθηαζε, πνηθίινπ ραξαθηήξα θαη δσηηθήο ζεκαζίαο, δίλνληαο ηνπ κεγάιν βάξνο (Μαινχηαο, θ.α., 1992). Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ζηνηρεηνζεηείηαη απφ ηελ δπζθνιία πξφζβαζεο ησλ ιηγφηεξν επλνεκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ζε πφξνπο θαη παξνρέο, φπσο ε πγεία, ε παηδεία, ε ζηέγαζε, θαζψο θαη ζηηο ζπλεπαθφινπζεο πεξηνξηζκέλεο επθαηξίεο απαζρφιεζεο θαη επηινγψλ πνπ δηαζέηνπλ (Υσξηαλφπνπινο, 2007), κε άιια ιφγηα ζηελ άληζε δηαλνκή βαζηθψλ θνηλσληθψλ αγαζψλ. Ζ δπζθνιία απηή κπνξεί λα νθείιεηαη ζε αηηίεο ζεζκηθέο, φπσο ε απαγφξεπζε, αιιά θαη ρσξηθέο, φπσο ε απφζηαζε θαη ε επθνιία κεηάβαζεο ζηνλ ηφπν πξνζθνξάο ησλ αγαζψλ. Ο ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο είλαη νπζηαζηηθά ην θνκκάηη ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ πνπ έρεη λα θάλεη κε ηελ θαηνηθία θαη ηελ θαηνίθεζε. Μάιηζηα, ζηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο, νη πην έληνλεο εθθάλζεηο ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ παξαηεξνχληαη ζηηο παγθφζκηεο πφιεηο, πνπ απνηεινχλ θέληξα νηθνλνκηθνχ ειέγρνπ ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο. Οπφηε ε θνηλσληθή πφισζε είλαη ηδηαίηεξα έληνλε ζε πφιεηο κε κεγάιν πιεζπζκφ (Hall, 2005). Οη πιεζπζκηαθέο θαηεγνξίεο, πνπ εκθαλίδνπλ ηηο εληνλφηεξεο ηάζεηο ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, είλαη νη ηδηαίηεξα εχπνξεο θαη νη πεξηζζφηεξν θησρέο, απηέο δειαδή πνπ θαηέρνπλ ηηο πην μεθάζαξεο ζέζεηο ζηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή ηεξαξρία (Knox, θ.α., 2009).
Ο ζχγρξνλνο ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο γίλεηαη απφ ηα ηζρπξά ζηξψκαηα ζε βάξνο ησλ ρακειψλ ζηξσκάησλ. Σν βαζηθφηεξν θξηηήξην δηαρσξηζκνχ είλαη νη νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ησλ ζηξσκάησλ, φπσο απηέο απνηππψλνληαη ζην ρψξν δηακέζνπ ησλ θαηνηθηψλ. Δπίζεο ε θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα είλαη θαη απηή κεραληζκφο πνπ επεξεάδεη ηηο θνηλσληθέο δνκέο κέζα ζηνλ αζηηθφ ρψξν, ηδηαίηεξα ηελ ζεκεξηλή πεξίνδν (Μαινχηαο, 2008). Ζ αμία ηεο γεο δηακνξθψλεη ηελ νηθηζηηθή εηθφλα ηεο πφιεο, θάηη πνπ ζεκαίλεη φηη ζε πεξηνρέο κε πςειή αμία γεο ζπλαληνχκε θαηνηθίεο νηθνλνκηθά επθαηάζηαησλ αηφκσλ θαη, θαη’ αλαινγία, ζε πεξηνρέο κε ρακειή αμία γεο θαηνηθίεο κεζαίσλ θαη ρακειψλ ζηξσκάησλ (Μαινχηαο, θ.α., 1992), (Λενληίδνπ, 2001). κσο δελ είλαη κφλν ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, πνπ δηαρσξίδεη ηα θνηλσληθά ζηξψκαηα, αιιά θαη άιινη παξάγνληεο, φπσο ν ξαηζηζκφο θαη νη θπιεηηθέο δηαθξίζεηο. Ο ξαηζηζκφο είλαη πεξίπησζε θνηλσληθήο θαηαζθεπήο, πνπ πξνθαιεί
[14]
θνηλσληθφ θαη ζηεγαζηηθφ δηαρσξηζκφ κέζα ζηνλ αζηηθφ ηζηφ. ην πεδίν ηεο ςπραλάιπζεο απηφ θαηαλνείηαη, φπσο ππνζηήξημε ζε έξεπλά ηνπ ν Sibley, κέζα απφ κηα δηαξθή δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο αηνκηθήο ηαπηφηεηαο ( δηάθξηζε αλάκεζα ζην
«εκείο» θαη νη «άιινη»), ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε ρσξηθή απνκφλσζε ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, κέζα ζηνλ αζηηθφ ηζηφ, απνηειεί έλαλ απφ ηνπο ηξφπνπο δηαηήξεζεο απηήο ηεο δηάθξηζεο (Υσξηαλφπνπινο, 2007).
2.3.2 Σι μοπθέρ παίπνει ο ζηεγαζηικόρ διασωπιζμόρ
Ο αληαγσληζκφο αλάκεζα ζε θνπιηνχξεο θαη ε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζε εζηθά ζπζηήκαηα, δηακνξθψλνπλ, σο δηαδηθαζία, ηελ θνηλσληθνρσξηθή ηεξαξρία ησλ
«ληθεηψλ» θαη ησλ «εηηεκέλσλ». χκθσλα κε ηελ έλλνηα ηεο θνηλσληθήο πεξηραξάθσζεο (social closure), νη «ληθεηέο» ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα αζθνχλ εμνπζία «πξνο ηα θάησ», απνθιείνληαο ηηο ιηγφηεξν ηζρπξέο νκάδεο , δειαδή ηνπο «εηηεκέλνπο», απφ επηζπκεηνχο ρψξνπο θαη πφξνπο (Knox,θ.α., 2009).
Παξάιιεια θαη ν ξαηζηζκφο είλαη ζεκαληηθφ κέζν δηαθνξνπνίεζεο «ληθεηψλ» θαη
«εηηεκέλσλ».
Σα ζηνηρεία εθείλα πνπ θαζνξίδνπλ ηηο κνξθέο πνπ παίξλεη ν ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο αλαθέξνληαη:
ζηελ ζέζε ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ζην ζχζηεκα παξαγσγήο θαη δηαλνκήο ησλ αγαζψλ
ζην είδνο ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο
ζηελ έληαζε πνπ εκθαλίδνπλ απηέο νη ζρέζεηο
ζηελ βνχιεζε πνπ θαηαζέηνπλ νη νκάδεο σο ππνθείκελα ηνπ θαηλνκέλνπ.
Μηα πξψηε κνξθή ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ απνηεινχλ ηα γθέην. Ο φξνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ πεξηγξαθή κηαο ζπγθεθξηκέλεο αζηηθήο πεξηνρήο, φπνπ ε πιεηνςεθία ησλ θαηνίθσλ ηεο απνηειείηαη απφ έλαλ κεηνλνηηθφ πιεζπζκφ (Υσξηαλφπνπινο, 2007).
Δθθξάδεη, σο θνηλσληθή δηαδηθαζία, ηελ επηβνιή ηεο ζέιεζεο εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ (θπξίαξρεο νκάδαο) πξνο ηελ κεηνλνηηθή νκάδα, ε νπνία ππνρξεψλεηαη ζε ρσξηθή απνκφλσζε, πέξα απφ ηελ ζέιεζή ηεο. Δκθαλίζηεθε ζηελ Βελεηία ηεο Αλαγέλλεζεο, αιιά θπξηάξρεζε σο έθθαλζε ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, ζηηο ΖΠΑ ηνπ 20νχ αηψλα (Knox,θ.α., 2009).
Μηα δεχηεξε κνξθή ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ απνηεινχλ νη ζχιαθεο. Πξφθεηηαη ζηελ νπζία γηα ηελ ίδηα έθθαλζε ηνπ θαηλνκέλνπ, φπσο ην γθέην, κε ηελ δηαθνξά φηη ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ε ζπζζσκάησζε ηεο νκάδαο-ππνθείκελν γίλεηαη κε ηελ ζέιεζή ηεο (Knox,θ.α., 2009).Καη ζηηο δχν πξναλαθεξζείζεο κνξθέο, ε ρσξηθή ζπγθέληξσζε παξέρεη ζηελ κεηνλνηηθή νκάδα δπλαηφηεηεο πξνζηαζίαο, δηεπθνιχλεη ηελ αλάπηπμε θαη ιεηηνπξγία δηθηχσλ αιιεινυπνζηήξημεο θαη εληζρχεη ηελ πνιηηηζκηθή ζπλνρή ηεο (Υσξηαλφπνπινο, 2007).
[15]
Ζ ηξίηε κνξθή ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη ε παξνηθία. Δδψ νη νκνηφηεηεο πξνζηδηάδνπλ κε ηνλ ζχιαθα, σο πξνο ηελ βνχιεζε ηεο νκάδαο-
ππνθείκελν, ππάξρεη φκσο δηαθνξά σο πξνο ηελ επηδησθφκελε ζπλνρή ηεο. ηελ πεξίπησζε ηεο παξνηθίαο ε αληηιεπηή θνηλσληθή απφζηαζε, αλάκεζα ζηελ κεηνλνηηθή νκάδα θαη ηελ θπξίαξρε, είλαη ζρεηηθά κηθξή θαη νη ζπζζσκαηψζεηο ηεο κεηνλνηηθήο θαηνηθίαο αλακέλεηαη λα είλαη κφλν έλα πξνζσξηλφ ζηάδην ζηελ αθνκνίσζή ηεο απφ ηνλ επξχηεξν θνηλσληθνρσξηθφ ηζηφ (Knox,θ.α., 2009).
Έλαο άιινο ηχπνο ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, παξαπιήζηνο κε ηα γθέην, είλαη νη παξαγθνππφιεηο ή θαβέιεο. Σν θνηλφ γλψξηζκα κε ηα γθέην είλαη φηη ν πιεζπζκφο ηνπο δελ θαηνηθεί εθεί πέξα απφ επηινγή. Πξφθεηηαη γηα εζσηεξηθνχο κεηαλάζηεο πνπ θαηέθιπζαλ ηα αζηηθά θέληξα αλαδεηψληαο επθαηξίεο απαζρφιεζεο. Οη θαβέιεο εκθαλίζηεθαλ ηνλ 20ν αηψλα, θπξίσο ζηηο ρψξεο ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο, κε ηελ κεγάιε πιεζπζκηαθή αχμεζε θαη πξφθεηηαη γηα ηεξάζηηεο εθηάζεηο κε θαιχβεο ή απηνζρέδηα θαηαιχκαηα, φπνπ δνπλ εθαηνκκχξηα άηνκα, ρσξίο βαζηθέο αλάγθεο, φπσο πξφζβαζε ζε λεξφ θαη ειεθηξηθφ. Οη παξαγθνππφιεηο βξίζθνληαη πάληα ζε έλα ζεκείν απνθνκκέλν απφ ηελ ππφινηπε πφιε ζηελ νπνία εληάζζνληαη.(Knox, θ.α., 2009).
ηνλ αληίπνδα φισλ απηψλ, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, εκθαλίδεηαη κηα αθφκα πεξίπησζε ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, κε ραξαθηεξηζηηθά πνπ πξνζνκνηάδνπλ ζηνπο ζχιαθεο θαη σο ππνθείκελα νκάδεο πςειψλ νηθνλνκηθψλ δπλαηνηήησλ, πνπ
[16]
θαηνηθνχλ ζε δηθφ ηνπο ρψξν, απνθνκκέλν απφ ηα ρακειφηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Ζ θαηνίθεζε γίλεηαη ζε πεξηθξαγκέλεο θνηλφηεηεο (gated communities), νη νπνίεο είλαη νπζηαζηηθά θιεηζηά ζπγθξνηήκαηα πεξηνξηζκέλεο πξφζβαζεο.
Πξφθεηηαη γηα αζηηθφ ρψξν δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ πεξηηξηγπξηζκέλν απφ ηνλ ππφινηπν αζηηθφ ρψξν (Blakely, 1997).
Μηα ηδηφκνξθε πεξίπησζε, πνπ δεκηνπξγήζεθε γηα πξψηε θνξά ζην βηνκεραληθφ Βεξνιίλν, είλαη ν θάζεηνο θνηλσληθφο δηαρσξηζκφο. Δίλαη έλαο ηχπνο ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, πνπ ελψ εθδειψζεθε εθείλε ηελ πεξίνδν, δελ ηνλ μαλαζπλαληάκε, ηφζν έληνλα, ηηο επφκελεο δεθαεηίεο. ε απηφ ηνλ ηχπν έρνπκε θαηνίθεζε ζην ίδην θηίξην, κε βάζε ην νηθνλνκηθφ εηζφδεκα θαη ηελ θνηλσληθή ζέζε. Ζ ζηέγαζε γίλεηαη θιηκαθσηά, δειαδή ηα πινχζηα θνηλσληθά ζηξψκαηα θαηνηθνχλ ζηνπο ςειφηεξνπο νξφθνπο θαη θαηεβαίλνληαο, κέρξη ην ηζφγεην, ζπλαληάκε ηνπο ρακειφκηζζνπο εξγάηεο (Rossi, 2001).
Σέινο, ζαλ κηα κνξθή ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζα κπνξνχζακε λα νξίζνπκε θαη ηελ ζπλερηδφκελε άηππε άξλεζε απνδνρήο ησλ ηζηγγάλσλ ζηηο αζηηθέο πεξηνρέο, θαηά ηξφπν πνπ δεκηνπξγεί κηα πεξηθεξφκελε (αλέζηηα) θνηλσληθή νκάδα (Υσξηαλφπνπινο, 2007).
2.3.3 Ποιέρ οι επιπηώζειρ ηος ζηεγαζηικού διασωπιζμού
Απηφ πνπ ζπληζηά ηελ γελεζηνπξγφ αηηία ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ, ζπληζηά ηαπηφρξνλα θαη ηελ ζεκειηαθή επίπησζή ηνπ. Απηή ε αηηία είλαη νη θνηλσληθέο αληζφηεηεο πνπ, ζηελ ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο, αλαπαξάγνληαη θαη εληζρχνληαη απφ ηα θαηλφκελα θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ (Μαινχηαο, θ.α., 1992).
Κάησ απφ απηφ ην γεληθφ πξίζκα κπνξνχκε λα εμεηδηθεχζνπκε ζηηο επηπηψζεηο πνπ επηθέξεη ν ζηεγαζηηθφο δηαρσξηζκφο θαη νη νπνίεο, θαηά κία έλλνηα, δελ δηαθέξνπλ απφ ην απνηέιεζκα, πνπ επηδηψθνπλ νη θνηλσληθέο νκάδεο, αλαπηχζζνληαο ζπκπεξηθνξέο πνπ νδεγνχλ ζ’ απηφλ ή εμαξηψληαη απ’ απηφλ. Καηά ζπλέπεηα έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε νπηηθή θάησ απφ ηελ νπνία ζα αληηκεησπηζζνχλ θαη ζα αμηνινγεζνχλ απηέο νη επηπηψζεηο σο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο.
Δπηπηψζεηο, ινηπφλ, ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ απνηεινχλ:
Ζ δηακφξθσζε αξλεηηθψλ ζπλζεθψλ γηα ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή αλαδηάξζξσζε ησλ νκάδσλ ζε κεηνλεμία. Ζ πξαγκαηηθφηεηα απηή
[17]
ζηνηρεηνζεηείηαη απφ δπζθνιία πξφζβαζεο ζε βαζηθά θνηλσληθά αγαζά, φπσο ε κφξθσζε, ε πγεία, ε πξφλνηα θαη αθφκα ζε βαζηθέο ή θαη ζηνηρεηψδεηο θαζεκεξηλέο εμππεξεηήζεηο, φπσο ε πδξνδφηεζε. Δπίζεο απφ πεξηνξηζκέλεο επθαηξίεο ζηελ αλαδήηεζε εξγαζίαο θαη δπζθνιίεο κεηάβαζεο ζηνλ ρψξν απαζρφιεζεο
Ζ ζπλαθφινπζε θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή απνκφλσζε
Ζ αλάδεημε κηαο θνπιηνχξαο αληίζηαζεο, ε νπνία ηξνθνδνηείηαη θαη θαηαμηψλεηαη απφ ηελ καηαηφηεηα ησλ πξνζπαζεηψλ θνηλσληθήο αλέιημεο θαη εληζρχεη ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο αληίζεηεο ή/θαη ερζξηθέο πξνο ηηο θπξίαξρεο αμίεο ηεο νηθνλνκηθήο θαηαμίσζεο θαη ηεο επηηπρίαο, εληζρχνληαο έηζη ηελ δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο εηεξνηήησλ (Υσξηαλφπνπινο, 2007).
Δμεηδηθεχνληαο ινηπφλ ηηο επηπηψζεηο ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ ζα κπνξνχζακε λα ηηο θαηαηάμνπκε ζηηο παξαθάησ:
1) Μηα επίπησζε ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη φηη δηακνξθψλνληαη εμνπζηαζηηθέο δνκέο κε ηνλ ραξαθηήξα δπλαηφηεηαο ζπκκεηνρήο, ή κε ζπκκεηνρήο, ζε θνηλσληθέο δηεξγαζίεο. Γεκηνπξγείηαη δειαδή έλα πιέγκα δηαρσξηζκνχ κε βάζε ηα νηθνλνκηθά, πνιηηηθά, θνηλσληθά ή ζξεζθεπηηθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ θαηαιήγεη ζηελ αλάδεημε «ληθεηψλ» θαη «εηηεκέλσλ».
Απηφο ν κεραληζκφο αλαλεψλεηαη θαη έηζη ν δηαρσξηζκφο ζπλερίδεη λα πθίζηαηαη. Δίλαη επφκελν ινηπφλ ε ίδηα ε νηθνλνκία ηεο θνηλσλίαο λα επεξεάδεη θαζνξηζηηθά ην πνπ ζα θαηνηθήζνπλ ή ην πνπ ζα δνπιέςνπλ θάπνηνη.
2) Δπηπηψζεηο απφ ηνλ ζηεγαζηηθφ δηαρσξηζκφ έρνπκε θαη ζηε δηαλνκή ησλ πξσηαξρηθψλ αηνκηθψλ αγαζψλ φπσο ε ειεπζεξία, ε ηζνλνκία, ε ηζφηεηα.
Απηά βέβαηα επεξεάδνληαη θαη απφ ην θνηλσληθφ θαηλφκελν ηνπ ξαηζηζκνχ (Knox, θ.α., 2009). Γειαδή έλαο πνιίηεο κπνξεί λα κελ έρεη ηηο ίδηεο επθαηξίεο κε έλαλ άιινλ αλ, γηα θάπνηνλ εξγνδφηε, γηα παξάδεηγκα έρεη ζεκαζία ν ηφπνο θαηαγσγήο ησλ δπν ππνςεθίσλ. ια απηά είλαη αληηιήςεηο πνπ δηαθαίλνληαη κέζα απφ ηνλ κεραληζκφ ησλ θνηλσληθψλ πξνηχπσλ (status) θαη ησλ ζηεξενηχπσλ πνπ ππάξρνπλ π.ρ. ζην εξγαζηαθφ ρψξν, φπνπ ν πην αλεηδίθεπηνο εξγαδφκελνο είλαη θαη ν πην αλαιψζηκνο.
3) Άιιε κηα θνηλσληθή επίπησζε ηνπ ζηεγαζηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη ε άληζε αλάπηπμε ησλ πιηθψλ εμππεξεηήζεσλ ησλ πνιηηψλ. Πεξηνρέο κε πςειφ βηνηηθφ επίπεδν ζηεγάδνπλ άξηηεο εγθαηαζηάζεηο ζηηο νπνίεο βέβαηα έρεη επελδπζεί πςειφ θεθάιαην απφ ηελ πνιηηεία ζπγθξηηηθά κε πην ππνβαζκηζκέλεο πεξηνρέο. Οη επελδχζεηο απηέο κπνξεί λα έρνπλ γίλεη ζε θνηλσληθά αγαζά φπσο πγεία, εθπαίδεπζε, εξγαζία, αζθάιεηα, ςπραγσγία, αλαςπρή, επηθνηλσλία θιπ. (Οηθνλφκνπ,θ.α., 2012). Οη νηθνλνκηθνί πφξνη κπνξνχλ επίζεο λα δαπαλνχληαη ζε βαζηθέο εμππεξεηήζεηο φπσο δίθηπα κεηαθνξψλ ή δξφκνη πνπ επλννχλ ηελ πξνζβαζηκφηεηα θαη ηελ θπθινθνξηαθή απνθφξηηζε ηεο πεξηνρήο (Αξαβαληηλφο, 2007). Απφ ηελ άιιε πιεπξά ζπλαληνχκε πεξηνρέο πνπ ζηεξνχληαη βαζηθέο ππνδνκέο, άζρεηα αλ απηέο νη πεξηνρέο δηαζέηνπλ πεξηζζφηεξν θφζκν πνπ ρξεηάδεηαη λα εμππεξεηεζεί. ηελ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε κεξνιεπηεί θαη ν θξαηηθφο παξεκβαηηζκφο, πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηα πην επθαηάζηαηα νηθνλνκηθά θνηλσληθά ζηξψκαηα (Λενληίδνπ, 2001).
4) Έμαξζε θνηλσληθψλ ζπκπεξηθνξψλ κέζα ζηελ θνηλσλία κε απνδέθηεο ηνπο νηθνλνκηθά αζζελέζηεξνπο. πκπεξηθνξέο φπσο ειηηηζκφο θαη ξαηζηζκφο
