ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΟΥΛΚΕΡΟΓΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
ΟΙ ΛΟΥΤΡΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ
ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016
ΟΥΛΚΕΡΟΓΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
ΟΙ ΛΟΥΤΡΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ
ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας: Αρχαιολογίας
Ημερομηνία προφορικής εξέτασης: 7 Απριλίου 2016
Εξεταστική επιτροπή:
Σεμέλη Πινγιάτογλου
Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου Αριστοτέλης Μέντζος
Ιωάννης Ακαμάτης Μπάρμπαρα Σμιτ-Δούνα Ελένη Παπαγιάννη Πασχάλης Ανδρούδης
Ουλκέρογλου Αναστάσιος Α.Π.Θ.
Οι λουτρικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική και πρωτοβυζαντινή περίοδο.
ISBN
«Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)»
Balnea, vina, Venus corrumpunt corpora nostra;
sed vitam faciunt balnea, vina, Venus*.
* Επιτύμβιο επίγραμμα από τον τάφο του Tiberius Claudius Secundus (CIL VI. 15258).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α΄ ΤΟΜΟΣ
Πρόλογος
Βραχυγραφίες – Βιβλιογραφία ..……….… 1-44 Εισαγωγή …..……….………... 45-55 Α. Κατάλογος κτηρίων ………..………… 56-203 Β. Οι λουτρικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία.…………..…..… 204-313 1. Γεωγραφικός καταμερισμός των δημόσιων και ιδιωτικών
λουτρικών εγκαταστάσεων στη Μακεδονία ………. 204-205 2. Μέγεθος / έκταση των λουτρών .………..……….…. 205-206 3. Χωροθέτηση των κτηρίων ……….……….……... 206-215 3.1. Δημόσια λουτρά ….……….………... 206-213 Γειτνίαση με το κέντρο της πόλης
Συνοικιακά λουτρά
Γειτνίαση με εισόδους της πόλης Γειτνίαση με λιμάνι
Λουτρά εκτός των τειχών Γειτνίαση με ιερά τεμένη
Λουτρά δίπλα στις πρωτοβυζαντινές βασιλικές
3.2. Ιδιωτικά λουτρά ……….……….... 214-215 4. Αρχιτεκτονικοί τύποι ………...………... 215-227 4.1. Δημόσια λουτρά ………... 216-226 Τύπος με χώρους εν σειρά
Δακτυλιόσχημος τύπος Πομπηιανός τύπος
Τύπος με μεγάλη αίθουσα Αυτοκρατορικός τύπος Λουτρά-Γυμνάσια Λουτρά με παλαίστρα Διπλά λουτρά
4.2. Ιδιωτικά λουτρά ……....………. 226-227 Τύπος με χώρους εν σειρά
Δακτυλιόσχημος τύπος Τύπος με μεγάλη αίθουσα
5. Οι χώροι των δημόσιων λουτρικών συγκροτημάτων, η χρήση
και ο εξοπλισμός τους ………. 227-258 5.1. Είσοδοι και προθάλαμοι / vestibula ……….………….…. 227-229 5.2. Αποδυτήρια / apodyteria ………...………. 230-232 5.3. Μεγάλες αίθουσες με πολλαπλή λειτουργία / basilicae thermarum …..… 232-233 5.4. Οι κατεξοχήν χώροι λουτρού ……… 234
5.4.1. Ψυχροί οίκοι / frigidaria ……….………. 234-237 5.4.2. Θερμοί οίκοι / tepidaria και caldaria ……….……….. 237-241
5.4.3. Βοηθητικές εγκαταστάσεις και εξοπλισμός
5.4.3.1. Κινητός εξοπλισμός ………. 241-242 5.4.3.2. Ποδονιπτήρες (pédiluves) ……….…... 242-243 5.4.3.3. Καταιωνιστήρες ……….………..… 243-244 5.5. Εφιδρωτήρια (laconica και sudatoria)………...….. 244-246 5.6. Τα προπνιγεία / λεβητοστάσια (praefurnia) ……….……….. 246-253 5.7. Βεσπασιανές ……….……….. 253-255 5.8. Συμπληρωματικοί χώροι ……… 255-258 6. Κατασκευαστικά και τεχνικά θέματα ………...……… 258-284 6.1. Προσανατολισμός των θερμών χώρων ……….. 258-259 6.2. Θερμομόνωση ………...…. 259-260 6.3. Υδροδότηση και αποχέτευση ………...……….. 260-265 6.4. Τεχνικές Θέρμανσης ……….. 266-277 6.4.1. Υποδαπέδια θέρμανση ……… 266-272 6.4.2. Εντοίχια θέρμανση ……….………. 272-277 6.5. Υλικά δομής……….…... 277-278 6.6. Τοιχοποιίες ……….…………...……. 278-279 6.7. Θεμελιώσεις ………...………... 280 6.8. Θύρες και βηλόθυρες ……….….281-282 6.9. Παράθυρα και υαλοπίνακες ………..……. 282-283 6.10. Όροφος ………...………..…… 283-284 6.11. Στέγαση ………..….…. 284-285
7. Διάκοσμος των λουτρών ……….……… 285-294 7.1. Διακοσμητική χρήση νερού
(νυμφαία, κρηναία, αναβρυτήρια και ποταμοί) ……….... 291-294 8. Χρονολόγηση των λουτρικών συγκροτημάτων ………...…. 294-297
9. Οι πόλεις της Βέροιας, της Θεσσαλονίκης, των Φιλίππων και του Δίου και οι λουτρικές τους εγκαταστάσεις ……….….. 297-313
Βέροια ………...…… 297-299
Θεσσαλονίκη ……….……… 299-304
Φίλιπποι ………..……….. 305-307
Δίον ………... 307-311
Άλλες πόλεις ………. 312-313
Γ. Ανακεφαλαίωση - Συμπεράσματα..………..………..…….... 314-330
Πίνακας 1. Στοιχεία κτηρίων καταλόγου ..………..………..…….331-340 Πίνακας 2. Χώροι κτηρίων καταλόγου ..………..………….…….341-350
B΄ ΤΟΜΟΣ
Κατάλογοι και προέλευση χαρτών, σχεδίων και εικόνων ………..…… 1-36 ΧΑΡΤΕΣ ………... Χάρτης 1 και 2 ΣΧΕΔΙΑ ………..…... Σχ.1 ως Σχ.169 ΕΙΚΟΝΕΣ ………..……… Εικ.1 ως Εικ.279
Πρόλογος
Θέμα της παρούσας διδακτορικής διατριβής αποτελεί ο εντοπισμός και η μελέτη των αρχαιολογικών λειψάνων που συνδέονται με λουτρικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Μακεδονίας κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική και την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Πρόκειται για τα ρωμαϊκού τύπου λουτρά που, από αρχιτεκτονικής άποψης, αποτελούνται από ένα σύνολο αιθουσών με κλιμακούμενη θερμοκρασία η οποία οφείλεται σε ένα σύνθετο σύστημα υποδαπέδιας και εντοίχιας θέρμανσης. Η διασπορά και τα χαρακτηριστικά αυτών των οικοδομημάτων αντικατοπτρίζουν μια εποχή που το δημόσιο λουτρό ξεπερνάει τη βασική του αποστολή για υγιεινή και, κάποτε, για ιατρική θεραπεία, και γίνεται ένας κοινωνικός θεσμός του καθημερινού δημόσιου βίου με σκοπό την αναψυχή και την κοινωνική επαφή.
Η έρευνα περί των λουτρικών εγκαταστάσεων στη Μακεδονία αποτέλεσε μια φυσική συνέχεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, καθώς το θέμα της μεταπτυχιακής μου εργασίας ήταν η δημοσίευση του συγκροτήματος των θερμών του κεντρικού δρόμου του Δίου. Είμαι ιδιαιτέρως ευγνώμων στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου Σεμέλη Πινγιάτογλου για την άψογη συνεργασία που είχαμε όλα αυτά τα χρόνια. Το ήθος, η επιμέλεια και η μεθοδικότητα που τη διακρίνουν συνέβαλαν τα μέγιστα στην ευόδωση της εργασίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής, στην καθηγήτρια Θεοδοσία Στεφανίδου- Τιβερίου που πρότεινε διορθώσεις και έκανε ουσιαστικές επισημάνσεις για τη βελτίωση της εργασίας και στον καθηγητή Αριστοτέλη Μέντζο που παρακολούθησε με ενδιαφέρον την πρόοδο της εργασίας και ήταν πάντα ανοιχτός προς συζήτηση, ακόμα και κατά χώραν, στον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά και τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς επιτροπής για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις τους και τις εύστοχες επισημάνσεις τους πάνω σε θέματα της εργασίας: τον καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη, την καθηγήτρια Μπάρμπαρα Σμιτ-Δούνα, την επίκουρη καθηγήτρια Ελένη Παπαγιάννη και τον λέκτορα Πασχάλη Ανδρούδη. Ευχαριστώ, επίσης, τον ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, για τη δυνατότητα που μου έδωσε να μελετήσω το ανασκαφικό υλικό από τις λουτρικές εγκαταστάσεις του Δίου.
Εκτός από το δημοσιευμένο, συγκεντρώθηκε και αδημοσίευτο υλικό από διάφορους φορείς τους οποίους ευχαριστώ για τη θετική τους ανταπόκριση: την ΙΖ΄ ΕΠΚΑ, την ΙΣΤ΄ και τη Δ.
Ακτσελή, την 9η ΕΒΑ και τη Σ. Ακριβοπούλου, την ΙΗ΄ ΕΠΚΑ και τον Στρ. Παπαδόπουλο, τη 12η ΕΒΑ και τους Ε. Παπαθεοφάνους-Τσουρή, Χ. Μπακιρτζή και Σ. Δαδάκη. Ευχαριστώ πολύ τη Μ. Ιατρού για τη βοήθειά της στο αρχείο της πανεπιστημιακής ανασκαφής του Δίου, από το οποίο χρησιμοποιήθηκαν σχέδια και κατόψεις και μελετήθηκαν ημερολόγια των αρχαιολόγων Κ. Βαστέλη, Ι. Βασιλειάδου, Δ. Γερμενή, Μ. Ζαμπελάκη, Μ. Ιατρού, Σ.
Μπαϊκούση, Α. Ουλκέρογλου, Σ. Παλιομπέη, Α. Πρίνου, Χ. Σασάνη. Επίσης, τον Αρ.
Μέντζο και τον Αν. Τάντση για τις κατόψεις από το αρχείο της πανεπιστημιακής ανασκαφής των Φιλίππων, τους M. Wurch-Kozelj και Τ. Kozelj για την επιμέλεια των σχεδίων της Θάσου, τον A. Muller για τις πληροφορίες για το DOM5 (Κ92) στον Λιμένα της Θάσου, τον Ι.
Παπάγγελο για τις πληροφορίες για τη villa rustica στην Κύψα Χαλκιδικής και τον Π.
Νίγδελη για τις βιβλιογραφικές του παραπομπές.
Δεν μπορώ να μην αναφερθώ στους υπαλλήλους του Σπουδαστηρίου Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (301), στους εργατοτεχνίτες Λ. Χατζούλη, Χρ. Σκιώτη και Π. Σπυριδόπουλο για τη βοήθειά τους στις μετρήσεις στον αρχαιολογικό χώρο του Δίου, στον φίλο και συνεργάτη αρχιτέκτονα Ι. Τσάτσο για τη βοήθειά του στην επεξεργασία κάποιων σχεδίων και στον φίλο αρχαιολόγο Ν. Παπατζήκο για την εξ Αθηνών βιβλιογραφική βοήθεια.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω από καρδιάς τους δικούς μου ανθρώπους, πρωτίστως την οικογένειά μου.
Βραχυγραφίες – Βιβλιογραφία
1AA Archäologische Anzeiger ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς
ΑΕΘΣΕ Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη AJA American Journal of Archaeology
AntK Antike Kunst
ArchCl Archeologia Classica ArchMed Archeologia Medievale
ARID Analecta Romana Instituti Danici ArtBull The Art Bulletin
AnSt Anatolian Studies
AW Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte BASOR Bulletin of the American Schools of Oriental Research BCH Bulletin de Correspondance Hellénique
BEFAR Bibliothèque des écoles françaises d’ Athènes et de Rome
BonnJb Bonner Jahrbücher des Rheinischen Landesmuseums in Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande
BSA The Annual of the British School at Athens
BullCom Bulletino de la Commissione Archeologica Comunale di Roma Bull.Clas.Inst. Bulletin of the Institute of Classical Studies
ByzF Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik BZ Byzantinische Zeitschrift
ClJ The Classical Journal DOP Dumbarton Oaks Papers
ΕΓΝΑΤΙΑ ΕΓΝΑΤΙΑ. Επιστημονική επιτηρίδα Φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ.
Τεύχος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΕΒΣ Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΦΣΠΘ Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ.
Έργον Το Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας HASB Hefte des archäologischen Seminars der Universität Bern HarvTheolR The Harvard Theological Review
Hesperia Hesperia, Journal of the American school of classical studies at Athens GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies
1Για να αποφευχθούν τα μακροσκελή κείμενα παραπομπών και οι επαναλήψεις τίτλων, οι παραπομπές στο κείμενο δίνονται συντομογραφημένα με το όνομα του συγγραφέα και το έτος εκδόσεως. Αν πρόκειται για μονογραφία, το έτος μπαίνει σε παρένθεση. Στην περίπτωση πολλαπλών εκδόσεων του ίδιου συγγραφέα κατά την ίδια χρονιά, για να αποφευχθεί η σύγχυση, αμέσως μετά τη χρονολογία παρατίθεται αλφαβητική αρίθμηση, π.χ. Hodge 2000a, Hodge 2000b κ.ο.κ. Εξαίρεση στα παραπάνω αποτελούν οι ελάχιστες περιπτώσεις συλλογικών έργων, στα οποία δεν αναγράφεται με σαφήνεια ο συγγραφέας, όπως π.χ. ΕΠΚΑ Κομοτηνής 1976 κ.α. Οι παραπομπές σε σχέδια και εικόνες από τη βιβλιογραφία δίνονται ως σχ. και εικ. αντίστοιχα, ενώ οι παραπομπές στα σχέδια και στις εικόνες της εργασίας (β΄ τόμος) δίνονται ως Σχ. και Εικ. αντίστοιχα.
JarchSc Journal of archaeological science JAS Journal of Animal Science
JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JRA Journal of Roman Archaeology
IstMitt Istanbuler Mitteilungen
ΚΕΡΝΟΣ ΚΕΡΝΟΣ. Διεθνής και επιστημονική επιθεώρηση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας.
KrChr Κρητικά Χρονικά
Μακεδονικά Μακεδονικά. Σύγγραμμα περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.
MeditArch Mediterranean Archaeology MedHistR Mediterranean Historical Review
MInst Mitteilungen des Leichtweiss-Instituts für Wasserbau der Technischen Universität Braunschweig ÖJh Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien
OpAth Opuscula Atheniensia
ΠΑΕ Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας PBSR Papers of British School of Rome RA Römische Abteilung
RivStPomp Rivista di Studi Pompeiani Saalb Jb Saaltzburg Jahrbuch TOPOI TOPOI: Orient-Occident
ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik
Adam (1994) : Adam J-P., Roman building. Materials and techniques, London - New York (1994).
Αδάμ-Βελένη 1986 : Αδάμ-Βελένη Π., Θεσσαλονίκη, Οδός Προξένων 7, ΑΔ 41, 1986, Β1, 134.
Αδάμ-Βελένη 1996 : Αδάμ-Βελένη Π., Το υπόγειο στην οδό Μακένζυ Κινγκ 12, Ενενήντα επτά 4, 1996, 36-7.
Αδάμ-Βελένη 1997 : Αδάμ-Βελένη Π., Βαλανείο προγενέστερο της αγοράς Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 11, 1997, 351-364.
Αδάμ-Βελένη 1998a : Αδάμ-Βελένη Π., Ζωγράφου Η., Καλάβρια Β., Μαυρομιχάλη Αικ., Μπόλη Αικ., Αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης: Η οικοσκευή του βαλανείου, ΑΕΜΘ 12, 1998, 85-102.
Αδάμ-Βελένη 1998b : Αδάμ-Βελένη Π., Αρχαιολογικά Αναβήσσου – Mutatio Scurrio, στο: Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Τσακάλου-Τζαναβάρη Κ. (επιμ.) Μνείας Χάριν, Τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη, 1998, 1-16.
Αδάμ-Βελένη 2000 : Αδάμ-Βελένη Π., Ασπροβάλτα, Συγκρότημα αυτοκρατορικών χρόνων (αγροικία, σταθμός- πανδοχείο), ΑΔ 55, Β2, 2000, 698-700.
Αδάμ-Βελένη 2001 : Αδάμ-Βελένη Π., Αγροικίες στην Ασπροβάλτα στον άξονα της σύγχρονης Εγνατίας Οδού, ΑΕΜΘ 15, 2001, 167-180.
Αδάμ-Βελένη 2003a : Αδάμ-Βελένη Π., Θεσσαλονίκη: ιστορία και πολεοδομία, στο: Γραμμένος Δ. (επιμ.) Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη, 2003 , 121-176.
Αδάμ-Βελένη 2003b : Αδάμ-Βελένη Π., Στεφανινά, Θέση Πυργίτσι, ΑΔ 56-59, 2001-4, Β3α, 122-4.
Αδάμ-Βελένη – Βελένης 2012 : Αδάμ-Βελένη Π. – Βελένης Γ., Κρηναίο οικοδόμημα αυτοκρατορικών χρόνων στη Μέση οδό της Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 26, 2012 (υπό έκδοση).
Adam-Veleni 2013 : Adam-Veleni P., The hellenistic balaneion at the roman forum of Thessaloniki, στο: Lucore S. and Trümper M. (eds) Greek baths and bathing culture, New discoveries and approaches, Leuven - Paris - Walpole, MA, 2013, 201-210.
Αδάμ-Βελένη – Ζωγράφου 2003 : Αδάμ-Βελένη Π. και Ζωγράφου Η., Ρωμαϊκές θέρμες στα Στεφανινά Νομού Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 17, 2003, 127-138.
Αδάμ-Βελένη – Πουλάκη – Τζαναβάρη (2003) : Αδάμ-Βελένη Π., Πουλάκη Ε. και Τζαναβάρη Κ., Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους: Κεντρική Μακεδονία, Αθήνα (2003).
Αθανασίου 2004 : Αθανασίου Φ., Εργασίες Αποκατάστασης – Συντήρησης – Διαμόρφωσης, Θεσσαλονίκη, Ανάκτορα Γαλερίου, ΑΔ 56-59, 2001-4, Β3α, 95-9, Πίν.30α.
Αθανασίου κ.α. 1997 : Αθανασίου Φ., Μάλαμα Β., Μίζα Μ. και Σαραντίδου Μ., Τα ανάκτορα Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις 3, 1997, 35-43.
Αθανασίου κ.α. 1999 : Αθανασίου Φ., Μάλαμα Β., Μίζα Μ. και Σαραντίδου Μ., Τα λουτρά των ανακτόρων του Γαλέριου, ΑΕΜΘ 13, 1999, 191-206.
Αθανασίου κ.α. 2004 : Αθανασίου Φ., Μάλαμα Β., Μίζα Μ. και Σαραντίδου Μ., Η διακόσμηση του Οκταγώνου των ανακτόρων του Γαλέριου, ΑΕΜΘ 18, 2004, 255-268.
Αθανασίου κ.α. (2015) : Αθανασίου Φ., Μάλαμα Β., Μίζα Μ. και Σαραντίδου Μ., Η αποκατάσταση των ερειπίων του Γαλεριανού συγκροτήματος στη Θεσσαλονίκη (1994-2014) Τόμος Α΄: Τεκμηρίωση, Θεσσαλονίκη (2015).
Αθανασίου Φ., Μάλαμα Β., Μίζα Μ. και Σαραντίδου Μ., Η αποκατάσταση των ερειπίων του Γαλεριανού συγκροτήματος στη Θεσσαλονίκη (1994-2014) Τόμος Β΄: Επεμβάσεις, Θεσσαλονίκη (2015).
Αθανασούλης 1998 : Αθανασούλης Δ., Λουτρική εγκατάσταση στην Κοκκινοράχη Σπάρτης, Πελοποννησιακά.
Περιοδικόν της Εταιρείας Πελοποννησιακών σπουδών, Πρακτικά του Ε΄ διεθνούς συνεδρίου Πελοποννησιακών σπουδών, Άργος – Ναύπλιο, 6-10 Σεπτεμβρίου 1995, Β΄ τόμος, Αθήναι, 1998, 209-244.
Αθανασούλης Δ. και Ανδρούδης Π., Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του βυζαντινού λουτρού του κάστρου Ναυπάκτου, στο: Β΄ διεθνές ιστορικό και αρχαιολογικό συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας, Αγρίνιο, 29-31 Μαρτίου 2023, Αγρίνιο, 2003, 515-534.
Ακριβοπούλου 2013 : Ακριβοπούλου Σ., Στο δρόμο για το λιμάνι. Πολεοδομικά και τοπογραφικά Θεσσαλονίκης, στο:
Medieval Ports in North Aegean and the Black Sea. Links to the Maritime Routes of the East, International Symposium, Thessalonike 4-6/12/2013, Thessalonike, 2013, 141-162.
Alcock S.E., Graecia Capta: The landscapes of Roman Greece, Cambridge (1993).
Alcock 1997 : Alcock S., The problem of romanization, the power of Athens, στο: Hoff M. C. and Rotroff S. (eds) The romanization of Athens, Proceedings of an international conference held at Lincoln, Nebraska (April 1997) Oxford, 1997, 1-17.
Αλεβίζου (2010) : Αλεβίζου Ε., Ψηφιδωτά με εικονιστικές παραστάσεις σε θέρμες της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ.) Θεσσαλονίκη (2010).
Αλεξανδρή 1972 : Αλεξανδρή Ο., Αθήνα, Γουέμπστερ και Ροβέρτου Γκάλλι 27 (οικόπεδο Κ. Μακρή), ΑΔ 27, 1972, Β1, 48-50, Πίν.47γ.
Αλεξανδρή 1974a : Αλεξανδρή Ο., Θεσσαλονίκη, Οδός Προφήτου Ηλία 11, ΑΔ 29, 1973-4, Β3, 673, Πίν.485α-δ.
Αλεξανδρή 1974b : Αλεξανδρή Ο., Θεσσαλονίκη, Οδός Σοφοκλέους 6, ΑΔ 29, 1973-4, Β3, 673.
Αλεξανδρή 1974c : Αλεξανδρή Ο., Θεσσαλονίκη, Οδός Θεοφίλου και Ελευσίνος 8, ΑΔ 29, 1973-4, Β3, 654, Πίν.476β.
Αλέτρας 2010 : Αλέτρας Ζ., Ένα μεσοβυζαντινό λουτρό στο Ηράκλειο, στο: Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης, Πρακτικά 2ης Συνάντησης, 2010, 323-332.
Alföldy (1992) : Alföldy G., Ιστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας, Αθήνα (1992).
Αλλαμανή 1977 : Αλλαμανή Β., Οδός Ήρας και Κυρίμη (Ο.Τ.212), ΑΔ 32, 1977, 226.
Αλλαμανή 1980 : Αλλαμανή Β., Οδός Εδέσσης (οικόπεδο Σ. Γεωργαντά και οικόπεδο Ιακωβίδη), ΑΔ 35, 1980, 399-406, Πίν.232-7.
Αλλαμανή – Αποστόλου 1992 : Αλλαμανή Β. και Αποστόλου Μ., Σωστικές Ανασκαφές στην πόλη της Βέροιας, ΑΕΜΘ 6, 1992, 93-107.
Αλμπανίδης κ.α. 2008 : Αλμπανίδης Ευάγ., Αναστασίου Αθ., Σχοινάς Κων. και Μουρατίδης Ιω., Οι αθλητικοί αγώνες της αρχαίας Μακεδονίας, Μακεδονικά 37, 2008, 1-20.
Alston R., The city on Roman and Byzantine Egypt, London - New York (2002).
Anderson (1997) : Anderson J., Roman architecture and society, Baltimore (1997).
Ανδρειωμένου 1966a : Ανδρειωμένου Κ. Αγγ., Νησί Αλεξανδρείας, ΑΔ 21, 1966, Β2, 354-5, Πίν.379.
Ανδρειωμένου 1966b : Ανδρειωμένου Κ. Αγγ., Ανασκαφή ρωμαϊκού λουτρώνος παρά το Νησί Αλεξανδρείας, ΠΑΕ 1966, 24-29, Πίν.8-11.
Ανδρειωμένου 1967 : Ανδρειωμένου Κ. Αγγ., Νησί Αλεξανδρείας, ΑΔ 22, 1967, Β2, 412-4, Πίν.309δ.
Ανδρειωμένου 1968a : Ανδρειωμένου Κ. Αγγ., Ανασκαφή ρωμαϊκού λουτρώνος παρά το Νησί Αλεξανδρείας, ΠΑΕ 1968, 60-4, Πίν.43.
Ανδρειωμένου 1968b : Ανδρειωμένου Αγγ., Βέροια, Κτηριακόν συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων (Πίνδου 12 και 14), ΑΔ 23, 1968, 346.
Ανδρειωμένου 1969 : Ανδρειωμένου Α.Κ., Αιανή, ΑΔ 24, 1969, Β2, 332.
Ανδρειωμένου – Τουράτσογλου 1969 : Ανδρειωμένου Αγγ. και Τουράτσογλου Ι.Π., Οικόπεδον Δέτσκα κλπ. Πίνδου 10 (Ο.Τ.197), ΑΔ 24, 1969, Β2, 315-320, Πίν.330α-β και Πίν.331α.
Ανδρούδης Π., Νεότερες έρευνες σε άγνωστα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 24, 2010, 297-306.
Αντωνάρας Α. Χ., Υαλοποιία και υαλουργία στο ρωμαϊκό και παλαιοχριστιανικό κόσμο. Υαλουργική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη, ΑΔ 57, 2002, Μέρος Α', Μελέτες, 237-260.
Αντωνάρας Α. Χ., Ρωμαϊκή και Παλαιοχριστιανική Υαλουργία, 1ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ. Παραγωγή και Προϊόντα. Τα αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα (2009).
Antonaras 2010 : Antonaras A. C., Glassware in the Late Antique Thessalonikē (third to seventh century C.E.) στο:
Nasrallh L., Bakirtzis Ch., Friesen S.J. (eds) From roman to early christian Thessalonikē. Studies in religion and archaeology, Cambridge, 2010, 299-331.
Αντωνάρας A., Η τεχνολογία της υαλουργίας κατά τη ρωμαϊκή και την παλαιοχριστιανική εποχή, στο: ΥΑΛΟΣ, Ημερίδα συντήρησης Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης 2009, Θεσσαλονίκη, 2011, 85-96.
Αποστόλου 1990 : Αποστόλου Μ., Βέροια, Οδός Πατρόκλου (Ο.Τ. 106, οικόπεδο Κ. Συμεωνίδη), ΑΔ 45, 1990, Β2, 359- 360.
Aquilue X., Castanyer P., Santos M., Tremoleda J., Primers resultats del projecte d’ intervenció arqueológica a les termes públiques de la ciutat romana d’ Emporiae, Empúries 53, 2002, 241-259.
Αραπογιάννη 1987 : Αραπογιάννη Ξ., Αθήνα, Οινόη, Χαντάκι ΕΥΔΑΠ, ΑΔ 42, 1987, Β1, 100-2, Πίν.50β και 51.
Αραπογιάννη 1993 : Αραπογιάννη Ξ., Το ρωμαϊκό βαλανείο στη Μπρεξίδα Μαραθώνος, ΑΕ 132, 1993, 133-186.
Αριστοδήμου 2008 : Αριστοδήμου Γ., Ο γλυπτός διάκοσμος νυμφαίων και κρηνών στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (αδημοσ. διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ.) Θεσσαλονίκη (2008).
Aristodemou 2011 : Aristodemou G., Theatre facades and facade nymphaea. The link between, BCH 135, 2011, 163-197.
Aristodemou G., Sculptured decoration of monumental nymphaea at the eastern provinces of the Roman Empire, στο:
Nogales Basarrate Tr. and Roda De Llan za I. (eds.), XIth Colloquium on Roman Provincial Art “Rome and the Provinces:
Models and Diffusion”, Merida, Spain, 18-21 May 2009, Hispania Antigua, Serie Arqueologica 3, 149-160.
Arthur 1999 : Arthur P., The ‘byzantine’ baths at Santa Chiara, Naples, JRA suppl.37, 1999, 135-146.
Αρχοντίδου-Αργύρη 1994 : Αρχοντίδου-Αργύρη Α., Λέσβος, Λουτρόπολη Θερμής, Οικόπεδο ξενοδοχείου Σάρλιτζα (ΤΣΑΥ), ΑΔ 49, 1994, B2, 653-5, Πίν.204α-β.
Ascough 2010 : Ascough R.S., Of memories and meals: Greco-Roman associations and the early Jesus-Group at Thessalonikē, στο: Nasrallh L., Bakirtzis Ch., Friesen S.J. (eds) From roman to early christian Thessalonikē. Studies in religion and archaeology, Cambridge, 2010, 49-72.
Ασημακόπουλος – Βελένης 2010 : Ασημακόπουλος Δ. και Βελένης Γ., Παρατηρήσεις στη βασιλική Β΄ των Φιλίππων, ΕΓΝΑΤΙΑ 14, 2010, 57-71.
Ασημακοπούλου-Ατζακά 1973 : Ασημακοπούλου-Ατζακά Γ., Κατάλογος ρωμαϊκών ψηφιδωτών δαπέδων με ανθρώπινες μορφές στον ελληνικό χώρο, Ελληνικά 26, 1973, 216-254.
Ασημακοπούλου-Ατζακά (1978) : Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., Η τεχνική opus sectile στην εντοίχια διακόσμηση, Θεσσαλονίκη (1978).
Ασημακοπούλου-Ατζακά 1997 : Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., Τα προβλήματα του χώρου νότια από το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις 1, 1997, 62-71.
Ασημακοπούλου-Ατζακά (1998) : Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδας. ΙΙΙ. Μακεδονία-Θράκη. 1. Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1998).
Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., Ψηφιδωτά δάπεδα. Προσέγγιση στην τέχνη του αρχαίου ψηφιδωτού, Θεσσαλονίκη (2003).
Ασημακοπούλου-Ατζακά 2011 : Ασημακοπούλου-Ατζακά Π., Ψηφιδωτά δάπεδα με εικονιστικό διάκοσμο στη Θεσσαλονίκη κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, στο: Νάματα, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, Θεσσαλονίκη, 2011.
Ashby (1935) : Ashby T., The aqueducts of ancient Rome, Oxford (1935).
Ασλαματζίδου-Κωστούρου 2005 : Ασλαματζίδου-Κωστούρου Ζ., Νομός Κορινθίας, Λουτράκι, Θέση Κατουνίστρα (ιδιοκτησία Σέγκα και ιδιοκτησία Κωνσταντινίδη), ΑΔ 60, Β4, 2005, 77-8, Πίν.19δ.
Ατζακά (2011) : Ατζακά Γ., Το επάγγελμα του ψηφοθέτη, Αθήνα (2011).
Ατζακά – Πελεκανίδου (1987) : Ατζακά Π. Ι. και Πελεκανίδου Ε., Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ. Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη (1987).
Aupert 1978 : Aupert P., Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1977, BCH 102, 1978, 641- 770.
Aupert 1979 : Aupert P., Philippes. L’ édifice avec bain dans la zone AT.BE 55.63, BCH 103, 1979, 619-625.
Aupert 1982 : Aupert P., Άργος, Θέρμες Β, ΑΔ 37, 1982, Β1, 107-110, Πίν.55-8.
Aupert 1990 : Aupert P., L’ évolution des appareils en Grèce à l’époque impériale, BCH 114, 1990, 593-637.
Aupert 1991 : Aupert P., Les thermes comme lieux de culte, στο: Les thermes romains, Actes de la table ronde organisée par l’ École Française de Rome, Rome, 11-12 novembre 1988, Paris, 1991, 185-192.
Αχειλαρά κ.α. 2008 : Αχειλαρά Λ., Γιαννάκης Ξ., Τσιγαρίδα Ε.-Μ., Βασιλείου Σ. και Πάτης Δ., Ανάδειξη και διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου Άμμωνος Διός, ΑΕΜΘ 22, 2008, 419-426.
Baatz 1991 : Baatz D., Fensterglastypen, Glasfenster und Architektur, στο: Bautechnik der Antike, Internationales Kolloquium in Berlin vom 15-17 Februar 1990, Berlin, 1991, 4-13.
Babraj K. und Szymańska H., Körperpflege mit allem Komfort, AntK 35.6, 2004, 21-7.
Βαβρίτσας 1972a : Βαβρίτσας Α., Θεσσαλονίκη, 5. Οδός Πελοποννήσου 9, ΑΔ 27, 1972, Β2, 505 και Πίν.440α.
Βαβρίτσας 1972b : Βαβρίτσας Α., Θεσσαλονίκη, ΑΔ 27, 1972, 505, Πίν.440β.
Bailey D.M., Greek and Roman pottery lamps, London (1972).
Bakirtzis 1998 : Bakirtzis Ch., Paul and Philippi. The archaeological evidence, στο: Bakirtzis Ch., Koester H. (eds) Philippi at the time of Paul and after his death, Harrisburg, Pennsylvania, 1998, 37-48.
Bakirtzis 2010 : Bakirtzis Ch., Late Antiquity and Christianity in Thessalonikē: Aspects of a transformation, στο: Nasrallh L., Bakirtzis Ch., Friesen S.J. (eds) From roman to early christian Thessalonikē. Studies in religion and archaeology, Cambridge, 2010, 397-426.
Balsdon (1984) : Balsdon J.P.V.D., Ρωμαίες γυναίκες. Η ιστορία και τα έθιμά τους, Αθήνα (1984).
Bansal 1999 : Bansal S., Shail, Characteristic parameters of a hypocaust construction, Building and Environment 34, 1999, 305-318.
Βαρέλλα Ευ., Ελληνιστικοί Χρόνοι. Η κυριαρχία των Ελλήνων ιατρών στην Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη, στο: Τραΐου Ευ.
(επιμ.) Επτά Ημέρες, Εφημερίδα Καθημερινή, Αφιέρωμα στην αρχαία ιατρική, 12 Οκτωβρίου 1997, 9-12.
Bargellini 1991 : Bargellini P., Le terme centrali di Pompei, στο: Les thermes romains, Actes de la table ronde organisée par l’ École Française de Rome, Rome, 11-12 novembre 1988, Paris, 1991, 115-128.
Barton I.M., Introduction, στο: Barton I.M. (ed.) Roman public buildings, Exeter, 1989, 1-5.
Βασιλειάδου (2011) : Βασιλειάδου Ι., Η αγροτική ζωή στην Αρχαία Πιερία. Αρχαιολογικά τεκμήρια, Θεσσαλονίκη (2011).
Βελένης 1996 : Βελένης Γ., Πολεοδομικά Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 10Β, 1996, 491-8.
Βελένης (1998) : Βελένης Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο ως τον Ηράκλειο, Θεσσαλονίκη (1998).
Βελένης – Αδάμ-Βελένη (1997) : Βελένης Γ. και Αδάμ-Βελένη Π., Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1997).
Βελένης – Βελένη-Αδάμ 1989 : Βελένης Γ. και Βελένη-Αδάμ Π., Ρωμαϊκό θέατρο στην Θεσσαλονίκη, ΑΕΜΘ 3, 1989, 241-256.
Βελένης – Βελένη-Αδάμ 1993 : Βελένης Γ. και Βελένη-Αδάμ Π., Το θέατρο-στάδιο στη Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογία 46, 1993, 70-5.
Βελένης – Βελένη-Αδάμ 2012 : Βελένης Γ. και Βελένη-Αδάμ Π., Το θέατρο-στάδιο της Θεσσαλονίκης. Τα ανασκαφικά δεδομένα ενός αναπάντεχου ευρήματος, στο: Αρχαία θέατρα της Μακεδονίας, Αθήνα, 2012, 159-171.
Berger (1982) : Berger A., Das Bad in der byzantinischen Zeit, München (1982).
Bieber M., Griechische Kleidung, Berlin - New York (1977).
Biers (1985) : Biers J.C., Corinth Vol.XVII: The Great Bath on the Lechaion Road, Princeton (1985).
Βικάτου 1996 : Βικάτου Ο., Πεταλίδι Μεσσηνίας, ΑΔ 51, 1996, Β1, 191, Πίν.62α.
Blanc – Gazagne 2008 : Blanc P.-M. – Gazagne D. et Wech P., L’eau à Bosra: Approche diachronique nouvelles données et état de la question, στο : Guimier-Sorbets (dir.) L’eau. Enjeux, usages et représentations, Paris, 2008, 29-41.
Blair κ.α. 2007 : Blair I., Spain R., Swift D., Taylor T. and Goodburn D., Wells and bucket-chains: unforeseen elements of water supply in early Roman London, Britannia 37, 2006, 1-52.
Βλαχόπουλος Ι. Φ., Η Εγνατία οδός στην πεδιάδα του Νέστου, Χρυσούπολη (2013).
Blid 2007 : Blid J., New research on Carian Labraunda in late antiquity, OpAth, 2006-2007, 231-255.
Bingöl O., Das ionische Normalcapitell in hellenistischer und römischer Ζeit in Kleinasien, 20 Beih. IstMitt, 1980.
Blondé – Muller – Mulliez 1984 : Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Rapport sur les travaux de l'ÉFA. Thasos: Terrain Valma, BCH 108, 1984, 872-878.
Blondé – Muller – Mulliez 1985 : Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, Terrain Valma, BCH 109, 1985, 874-881.
Blondé – Muller – Mulliez 1986 : Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, Terrain Valma, BCH 110, 1986, 797-801.
Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Rapport sur les travaux de l'ÉFA. Thasos: Abords Nord-Est de l'Agora, BCH 117, 1993, 661-8.
Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, Abords Nord-Est de l’agora de Thasos (Terrain Valma) BCH 118, 1994, 455- 460.
Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, Abords Nord-Est de l’agora de Thasos (Terrain Valma) BCH 119, 1995, 681-8.
Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, Abords Nord-Est de l’agora de Thasos (Terrain Valma) BCH 124, 2000, 516- 521.
Blondé F., Muller A. et Mulliez D., Thasos, B. Abords Nord-Est de l’agora de Thasos (Terrain Valma) BCH 127, 2003, 488-9.
Blondé κ.α. 2010 : Blondé F., Δαδάκη Σ., Kozelj T., Μπόνιας Ζ., Muller A., Mulliez D., Πετρίδης Π. και Σανίδας Γ, Η πρωτοβυζαντινή οικία DOMUS 5 στη Θάσο, ΑΕΜΘ 24, 2010, 549-556.
Blyth 1999 : Blyth P.H., The consumption and cost of fuel, JRA suppl. 37, 1999, 87-98.
Blyth H., Economics of public baths, Balnearia 3.2, 1995, 2-4.
Boatwright M. T., Hadrian and the cities of the Roman Empire, Princeton (2000).
Boethius A. and Ward-Perkins J.B., Etruscan and Roman architecture, Harmondsworth (1970).
Boersma J., Le terme tardoromane di Valesio (Salento) στο: Les thermes romains, Actes de la table ronde organisée par l’
École Française de Rome, Rome, 11-12 novembre 1988, Paris, 1991, 161-173.
Boersma 1999 : Boersma J., Designing and constructing Roman baths: The baths at the Road-station mutatio Valentia, JRA suppl.37, 1999, 191-198.
Bonini (2006) : Bonini P., La casa nella Grecia Romana, Forme e funzioni dello spazio privato fra I e VI secolo, Roma (2006).
Βοκοτοπούλου 1980 : Βοκοτοπούλου Ι., Οδός Μακένζυ Κινγκ 12 (οικόπεδο Μονής Φιλοθέου), ΑΔ 35, 1980, Β2, 360-4, Πίν.213α.
Βοκοτοπούλου 1983 : Βοκοτοπούλου Ι., Θεσσαλονίκη, Οδός Μακένζυ Κινγκ 8, ΑΔ 38, 1983, Β2, 265-7, Σχ.1, Πίν.113α-γ.
Bouet (1999) : Bouet A., Les matériaux de construction en terre dans les thermes de la Gaule Narbonnaise, Paris (1999).
Βουτυράς 1989 : Βουτυράς Ε., Η λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία, στο: Αρχαία Μακεδονία V, Ανακοινώσεις κατά το 5ο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη, 1993, 251-65, εικ.3.
Βουτυράς 1997 : Βουτυράς Ε., Η Θεσσαλονίκη στην εποχή της Ρωµαιοκρατίας, στο: Χασιώτης Ι.Κ. (επιµ.) Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισµός, τόµος Α΄, Θεσσαλονίκη, 1997, 102-113.
Βουτυράς 2000 : Βουτυράς Ε., Το ιερό του Διονύσου στην Άφυτη, στο: Αδάμ-Βελένη Π. (επιμ.) Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη, 2000, 631-40.
Bowe (2004) : Bowe P., Gardens of the roman world, Los Angeles (2004).
Bowen Ward 1992 : Bowen Ward R.,Women in roman baths,HarvTheolR 85.2, 1992, 125-147.
Boyd – Provost 2001a : Boyd M. et Provost S., Application de la prospection géographique à la topographie urbaine, I.
Philippes, les quartiers Sud-Ouest, BCH 125.2, 2001, 453-521.
Boyd – Provost 2001b : Boyd M. et Provost S., Philippes. Prospection géophysique autour de l’ édifice avec bain, BCH 125, 2001, 587-589.
Boyd – Provost 2002 : Boyd M. et Provost S., Application de la prospection géophysique à la topographie urbaine, II.
Philippes, les quartiers Ouest, BCH 126, 2002, 431-488.
Bradley 2002 : Bradley M., ‘It all comes out in the wash’: Looking harder at the Roman fullonica, JRA 15, 2002, 20-44.
Brands – Rutgers 2005 : Brands G. και Rutgers L. V., Κατοίκηση στην ύστερη αρχαιότητα, στο: Hoepfner W. (επιμ.) Ιστορία της κατοικίας, 5000 π.Χ. – 500 μ.Χ., Θεσσαλονίκη, 2005, 767-829.
Brenk 1980 : Brenk B., The imperial heritage of early Christian art, στο: Weitzmann K. (ed.) Age of spirituality: a symposium, The Metropolitan museum of Art, New York, 1980, 39-52.
Brenk B., Monasteries as rural settlements: patron-dependence or self-sufficiency?, στο: Bowden W., Lavan L. and Machado C. (eds) Recent research on the Late Antique countryside, Late Antique Archaeology, Vol.2, Leiden – Boston, 2004, 447-476.
Brocas-Deflassieux (1999) : Brocas-Deflassieux L., Αρχαία Βέροια – Μελέτη τοπογραφίας, Βέροια (1999).
Brödner (1951) : Brödner E., Untersuchungen an den Caracallathermen, Berlin (1951).
Broneer (1954) : Broneer O, The South Stoa and its Roman Successors, Corinth I.4, Princeton (1954).
Brödner 1977 : Brödner E., Zur Entwicklungsgeschichte des Bades, 1. Teil, AW 8.4, 1977, 45-56.
Brödner 1978 : Brödner E., Zur Entwicklungsgeschichte des Bades, 2. Teil, AW 9.1, 1978, 47-57.
Brödner (1983) : Brödner E., Die römischen Thermen und das antike Badewesen: eine Kulturhistorische Betrachtung, Darmstadt (1983).
Broise 1991 : Broise H., Vitrages et volets des fenêtres thermal à l’ époque impérial, στο: Les thermes romains, Actes de la table ronde organisée par l’ Ècole Française de Rome, Rome, 11-12 novembre 1988, Paris, 1991, 61-78.
Broise 2003 : Broise H., Variété. Á propos des Thermes de Hammat Gader, Syria 80, 2003, 217-235.
Broise H., Entre continuité et rupture. L’ introduction des pratiques balnéaires grecques et romaine en Egypte, στο:
Boussac M. F., Fournet T. and Redon B. (eds) Le bain collectif en Égypte: Balaneîa – Thermae – Hammâmât, Institut français d’archéologie orientale, Études urbaines 7, Cairo, 2009, 9-16.
Broise - Jolivet 1991 : Broise H. and Jolivet V., Le bain en Etrurie à l’ époque Hellénistique, στο: L’École française de Rome, Les thermes romains: actes de la table ronde organisée par l'Ecole française de Rome: Rome, 11-12 novembre 1988, 1991, 79-95.
Broise – Scheid (1987) : Broise H. et Scheid J., Recherches archéologiques á La Magniana: Le balneum des Frères Arvales, Ècole Française de Rome, Soprintendeza Archeologica di Roma, Roma Antica 1, Rome (1987).
Brothers A.J., Buildings for entertainment, στο: Barton I.M. (ed.) Roman public buildings, Exeter, 1989, 97-125.
Brown 1980 : Brown P., Art and society in Late Antiquity, στο: Weitzmann K. (ed.) Age of spirituality: a symposium, The Metropolitan museum of Art, New York, 1980, 17-27.
Brown (1989) : Brown P., Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ., Αθήνα (1989)².
Brunt P.A. and Moore J.M. (eds) Res gestae divi Augusti: the achievements of the divine Augustus. London-Oxford (1967).
Bruun 1993 : Bruun C., Lotores: Roman bath-attendants, ZPE 98, 1993, 222–228.
Bruun 1999 : Bruun C., Ownership of baths in Roman Italy and the evidence for lead pipe installations, JRA suppl.37, 1999, 75-86.
Bruun 2000a : Bruun Chr., VII. Water Legislation in the ancient World (c.2200 B.C. – c. A.D. 500) 3. The Greek World, στο: Wikander Őr. (ed.) Handbook of ancient water Technology, Leiden – Boston – Köln, 2000, 557-573.
Bruun 2000b : Bruun Chr., VII. Water Legislation in the ancient World (c.2200 B.C. – c. A.D. 500) 3. The Roman World, στο: Wikander Őr. (ed.) Handbook of ancient water Technology, Leiden – Boston – Köln, 2000, 575-604.
Burés 2000 : Burés L., Empúriés. A city without an aqueduct, στο: Jansen G.C.M. (ed.) Cura aquarum in Sicilia:
Proceedings of the tenth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region, Syracuse, 1998, Leiden, 2000, 265-272.
Burkert (1993) : Burkert W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, Αθήνα (1993).
Busch (1999) : Busch S., Versus balnearum: die antike Dichtung über Bäder und Baden im römischen Reich, Stuttgart - Leipzig (1999).
Callahan 1998 : Callahan A.D., Dead Paul. The Apostle as martyr in Philippi, στο: Bakirtzis Ch., Koester H. (eds) Philippi at the time of Paul and after his death, Harrisburg, Pennsylvania, 1998, 67-84.
Campbell S. D., Roman mosaic workshops in Turkey, AJA 83, 1979, 287-292.
Candia 2013 : Candia S., Water cult and spring sanctuaries in the Hellenistic-Roman period, στο: Bombardieri L., D’Agostino An., Guarducci G., Orsi V. and Valentini S. (eds) SOMA 2012, Identity and Connectivity, Proceedings of the 16th Symposium on Mediterranean Archaeology, Florence, Italy, 1–3 March 2012, Vol. I, BAR International Series 2581 (I) 2013, 303-312.
Cantino Wataghin G., Christian topography in the Late Antique town: recent results and open questions, στο: Lavan L. and Bowden W. (eds) Theory and practice in Late Antique archaeology, Late Antique Archaeology, Vol.1, Leiden - Boston, 2003, 224-256.
Caradini – Ricci – De Vos (1982) : Garadini A., Ricci A. and De Vos M., Filosofiana, The villa of piazza Armerina, The image of a roman aristocrat at the time of Constantine, Palermo (1982).
Carcopino (1967) : Carcopino J., Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη, Αθήνα (1967).
Carson R. A. C., Coins of the Roman empire, London - New York (1990).
Cartledge – Spawforth (1989) : Cartledge P. and Spawforth A., Hellenistic and Roman Sparta, London-New York (1989).
Carter 1989 : Carter J., Civic and other buildings, στο: Barton I.M. (ed.) Roman public buildings, Exeter, 1989, 31-65.
Caskey M. E., News letter from Greece, AJA 81, 1977, 507-522.
Čataj 2013 : Čataj L., Roman Baths in the Old Town of Rijeka (Croatia) στο: Bombardieri L., D’Agostino An., Guarducci G., Orsi V. and S. Valentini (eds) SOMA 2012, Identity and Connectivity, Proceedings of the 16th Symposium on Mediterranean Archaeology, Florence, Italy, 1–3 March 2012, Vol. II, BAR International Series 2581 (I) 2013, 635-643.
Γερουλάνος Σ., Αρχαία Χειρουργική, στο: Τραΐου Ευ. (επιμ.) Επτά Ημέρες, Εφημερίδα Καθημερινή, Αφιέρωμα στην αρχαία ιατρική, 12 Οκτωβρίου 1997, 13-5.
Çevik – Kizgut – Bulut 2009 : Çevik N., Kizgut İ., Bulut S., Rhodiapolis Baths: The first evaluation following the excavations and its contribution to the knowledge on Lycian baths architecture and technique, ADALYA XII, 2009, 231- 260.
Çevik N. and Varkıvanç B., An evaluation of the Roman rural baths of Lycia in the light of two new examples from Trebenna and Typallia, Adalya VII, 2004, 223- 249.
Charitonidis – Ginouvès 1955 : Charitonidis S. et Ginouvès R., Bain romain de Zevgolatio près de Corinthe, BCH 79, 1955, 102-120.
Charpentier 1995 : Charpentier G., Les petits bains proto-byzantins de la Syrie du Nord, TOPOI 5.1, 1995, 219-247.
Christodoulou 2011 : Christodoulou P., Les reliefs votifs du sanctuaire d’ Isis á Dion, στο: Veymiers R. et Bricault L. (eds) Bibliotexa Isiaca II, Bordeaux, 2011, 11-22.
Chronique 1920 : Chronique des fouilles et découvertes archéologiques dans l'Orient hellénique (Νovembre 1919- Νovembre 1920) Macédoine, BCH 44, 1920, 401-9.
Γιαπιτζάκης – Μπαρτσακούλια – Πατρινός 2013 : Γιαπιτζάκης Χ., Μπαρτσακούλια Μ. και Πατρινός Γ.Π., Ιστορία της Ιατρικής, Ιπποκράτης, ο πατέρας της κλινικής Ιατρικής και Ασκληπιάδης, ο πατέρας της μοριακής Ιατρικής, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2013, 30.1, 88-96.
Clarke B., Recently discovered tegula mammata from North Wiltshire, Wiltshire Studies, The Wiltshire Archaeological and Natural History Magazine, Vol. 94, 2001, 228-230.
Colivicchi F., Dal Pallium alla Toga: Ancona fra ellenismo e romanizzazione, Ostraka 9, 2000, 135-142.
Collart (1937) : Collart P., Philippes, Ville de Macédoine, Paris (1937).
Courtois (1951) : Courtois C., Timgad, antique Thamugadi, Alger (1951).
Cox D.H., The excavations at Dura – Europos. Final report IV. Part 1 – Fascicle 2. The Greek and Roman pottery, New Haven (1949).
Γούναρη 2003 : Γούναρη Εμ., Τα ψηφιδωτά της οικοδομικής νησίδας 4 της πανεπιστημιακής ανασκαφής των Φιλίππων, ΕΓΝΑΤΙΑ 7, 2003, 191-239.
Γούναρη (2015) : Γούναρη Εμ., Πολεοδομία και αρχιτεκτονική στους Φιλίππους. Η περίπτωση της 4ης οικοδομικής νησίδας, Αθήνα (2015).
Γούναρης (1987) : Γούναρης Γ., Το βαλανείο και τα βόρεια προσκτίσματα του Οκταγώνου των Φιλίππων, Θεσσαλονίκη (1987).
Γούναρης 2000 : Γούναρης Γ., Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 1997-1999, ΕΓΝΑΤΙΑ 5, 1995-2000, 337-355.
Γούναρης (2000) : Γούναρης Γ., Εισαγωγή στην παλαιοχριστιανική αρχαιολογία, A΄ Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη (2000)².
Γούναρης 2002 : Γούναρης Γ., Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 2000-2002, ΕΓΝΑΤΙΑ 7, 2002, 353-368.
Γούναρης 2006 : Γούναρης Γ., Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 2003-2005, ΕΓΝΑΤΙΑ 10, 2006, 271-290.
Γούναρης 2010 : Γούναρης Γ., Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 2008-2010, ΑΕΜΘ 24, 2010, 463-470.
Γούναρης – Βελένης 1992 : Γούναρης Γ., Βελένης Γ., Ανασκαφή Φιλίππων 1991-1992, ΕΓΝΑΤΙΑ 3, 1991-1992, 257-280.
Γούναρης – Βελένης 1996 : Γούναρης Γ., Βελένης Γ., Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 1988-1996, ΑΕΜΘ 10Β, 1996, 719-733.
Γούναρης – Γούναρη (2004) : Γούναρης Γ., Γούναρη Ε., Φίλιπποι. Αρχαιολογικός οδηγός, Θεσσαλονίκη (2004).
Γούναρης – Γούναρη 2008 : Γούναρης Γ., Γούναρη Εμ., Τα ψηφιδωτά της νησίδας του Ιπποδρόμου στους Φιλίππους, ΕΓΝΑΤΙΑ 12, 2008, 87-123.
Γουναροπούλου – Χατζοπούλου (1998) : Γουναροπούλου Λ., Χατζοπούλου Μ.Β., Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας, Τεύχος Α΄, Επιγραφές Βεροίας, Αθήνα (1998).
Γουρίδης Α., Γεωμετρικοί συσχετισμοί και στατική αντίληψη στις μεγάλες θολωτές κατασκευές της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου (αδημ. διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ.) (2003).
Croissant κ.α. 1972 : Croissant F., Marcadé J., Aupert P., Lerat L., Rougemont G. et Le Roy C., Rapports sur les travaux de l'École française en 1971, Phocide, A. Delphes, BCH 96, 1972, 887-905.
Croom A.T., Roman clothing and fashion, Stroud - Gloucestershire (2002).
Crouch (1993) : Crouch D., Water Management in ancient Greek cities, Oxford (1993).
Crow 1999 : Crow J., Fortifications and urbanism in Late Antiquity: Thessaloniki and other eastern cities, JRA suppl.42, 2001, 89-105.
Cunliffe (1971) : Cunliffe B., Roman bath discovered, London (1971).
Cunliffe – Davenport (1985) : Cunliffe B. and Davenport P., The temple of Sulis Minerva at Bath, Volume I, The site, Oxford University Monographs 7, Oxford (1985).
Ćurčić 2010 : Ćurčić S., Christianization of Thessalonikē: The making of christian “Urban Iconography”, στο: Nasrallh L., Bakirtzis Ch., Friesen S.J. (eds) From roman to early christian Thessalonikē. Studies in religion and archaeology, Cambridge, 2010, 213-244.
Curchin L. A., The Romanization of Central Spain, New York (2004).
Δαδάκη 1994a : Δαδάκη Σ., Οικόπεδο Κ. Βέλλιου (η βασιλική), ΑΔ 49, 1994, Β2, 629-630, Πίν.198α-δ.
Δαδάκη 1994b : Δαδάκη Σ., Πληροφορίες για την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Θάσο, ΑΕΜΘ 8, 1994, 335-342.
Δαδάκη 1994c : Δαδάκη Σ., Θάσος, Σκάλα Ραχώνι, ΑΔ 49, 1994, Β2, 630-2.
Δαδάκη 1996a : Δαδάκη Σ., Οικόπεδο Αγγ. Γιαννόπουλου, ΑΔ 51, 1996, 586.
Δαδάκη 1996b : Δαδάκη Σ., Θάσος, Λιμένας, Τσουκαλαριό, ΑΔ 51, 1996, 586-8, Πίν.174γ-δ.
Δαδάκη – Ουλκέρογλου – Τσάτσος 2010 : Δαδάκη Σ., Ουλκέρογλου Α., Τσάτσος Ι., Οθωμανικό λουτρό στο κέντρο των Σερρών: προκαταρκτική ανακοίνωση, ΑΕΜΘ 24, 2010, 429-440.
Dalman (1933) : Dalman K.O., Der Valens-aquädukt in Konstantinopel, Istanbuler Forschungen 3, Bamberg (1933).
Δαραράς Α., Η επισκοπή Πέτρας, στο: Η Πιερία στα βυζαντινά και νεότερα χρόνια, Πρακτικά 3ου επιστημονικού συνεδρίου, Κατερίνη, 2008, 241-245.
Daux 1960 : Daux G., Chronique des fouilles 1959, Macédoine occidentale et centrale, BCH 84, 1960, 617-874.
Daux 1961 : Daux G., Chronique des fouilles 1960, Macédoine occidentale et centrale, BCH 85, 1961, 773-815.
Daux 1962 : Daux G., Chronique des fouilles 1962, Thasos, BCH 87, 1963, 844-862.
Daux 1963 : Daux G., Chronique des fouilles 1963, Thasos, BCH 88, 1964, 865-894.
Daux 1967 : Daux G., Chronique des fouilles 1966, Macédoine, BCH 91, 1967, 711-721.
Davies G., What made the Roman toga virilis?, στο: Cleland L., Harlow M. and Llewellyn-Jones L. (eds) The clothed body in the ancient world, Oxford, 2005, 122-130.
De Angelis d’ Ossat (1943) : De Angelis d’ Ossat G., Tecnica costruttiva e impianti delle terme, Roma (1943).
Δεβολής 2007 : Δεβολής Β. Π., Η «κατακόμβη» του Αϊ Γιάννη των πιστών, το «νυμφαίο» των λογίων και η βυζαντινή τοπογραφία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονικέων Πόλις 23.3, 2007, 8-55.
De Haan N., Privatbäder in Pompeji und Herculaneum und die städtische Wasserleitung, MInst 117, 1992, 424-445.
De Haan N., Terme Romane. Tipologie tra uso e utilità, στο: Guérin-Beauvois M. et Martin J.-M. (eds) Bains curatifs et bain hygiéniques en Italie de l’antiquité au Moyen âge, Collection de l’ école française de Rome - 383, Rome, 2007, 37-51.
