ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΘΕΜΑ:
«Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές -
Η Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας (Monachus monachus)»
Πτυχιακή Εργασία
Παπασωζομένου Ουρανίας
Μυτιλήνη
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω:
Την MOm (Εταιρία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας) και ιδιαίτερα τον κύριο Κοτομάτα για τις πληροφορίες και την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφεραν.
Τον Δρ. Δημήτρη Ζήκο για την υποστήριξη και την βοήθεια Την Δρ. Pires από το Εθνικό Πάρκο Μαδέιρας
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
1. Εισαγωγή
2. Θαλάσσια Πάρκα
2.1. Ορισμός και στόχοι των Θαλάσσιων Πάρκων 2.2. Τοποθεσία των ΘΠΠ
2.3. Οφέλη από ορθολογική διαχείριση ΘΠΠ 2.3.1. Βιολογικά Οφέλη
2.3.2. Κοινωνικοοικονομικά Οφέλη 3. Η Μεσογειακή Φώκια Monachus monachus
3.1. Βιολογία και εξάπλωση 3.2. Απειλές
3.3 Σημαντικότητα της Μεσογειακής Φώκιας 4. Πλαίσιο Διατήρησης της Μεσογειακής Φώκιας
Το συνέδριο της Ρόδου Οδηγίες Διατήρησης
4.2.1 Διεθνείς Συντονισμός 4.2.2 Επιστημονική έρευνα 4.2.3 Προστασία Ενδιαιτημάτων 4.2.4 Νομοθεσία και Εφαρμογή
4.2.5 Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση Κοινού 4.2.6 Διάσωση και Επανένταξη
4.2.7 Μετεγκατάσταση
4.2.8 Αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία 5.Case Studies
5.1. Εισαγωγή
5.2. Περιγραφή των Πάρκων 5.2.1 ΕΘΠΑΒΣ
5.2.2 Θαλάσσια Ειδικά Προστατευόμενη Περιοχή Φώκαιας (Τουρκία) 5.2.3 Banc d’Arguin (Μαυριτανία)
5.2.4 Parque Natural da Madeira (Πορτογαλία) 5.3 Διεθνής Συντονισμός
5.4 Επιστημονική έρευνα 5.5 Προστασία Ενδιαιτημάτων 5.6 Νομοθεσία και Εφαρμογή
5.7. Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση Κοινού 5.8 Διάσωση και Επανένταξη
5.9 Μετεγκατάσταση
5.10 Αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία 6. Συμπεράσματα
7. Βιβλιογραφία 8.Παράρτημα
1. Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία, επιχειρεί την σύγκριση αποτελεσματικότητας των μεθόδων προστασίας της Μεσογειακής φώκιας, Monachus monachus, σε προστατευόμενες περιοχές, υπό το πρίσμα των Οδηγιών Διατήρησης που εξέδωσε o ΙΜΜΑ (International Marine Mammal Association) το 1998.
Στόχος της εργασίας είναι η όχι μόνο η ανάδειξη των τρόπων προστασίας του πλέον απειλούμενου θαλάσσιου θηλαστικού στην Ευρώπη, που η εφαρμογή τους κρίνεται η πλέον επιτυχημένη στην πράξη, αλλά και των δυσκολιών που παρουσιάζονται αναφορικά στην προσπάθεια αυτή.
Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, παρουσιάζεται η περίπτωση του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, που η συνολική λειτουργία του παρ’ όλες τις δυσκολίες κρίνεται επιτυχημένη, σε αντιπαράθεση με το αντίστοιχο Τουρκικό Θαλάσσιο Πάρκο Φώκαιας, και με άλλα δυο, στην Μαυριτανία και την Μαδέιρα, καθένα εκ των οποίων παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερα σημαντικά και ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά.
Το πάρκο Αλοννήσου επιλέχθηκε ως μοναδική Ελληνική περίπτωση και μάλιστα ιδιαίτερα σημαντική για τη διατήρηση της μεσογειακής φώκιας που παρατηρείται σε μεγάλους πληθυσμούς. Η περίπτωση του πάρκου της Φώκαιας αναδεικνύει της σημασία της διεθνούς συνεργασίας, και λόγω της γειτνίασης και της στενής συνεργασίας του με το ελληνικό πάρκο. Το θαλάσσιο πάρκο της Μαδέιρας αντίστοιχα, θεωρείται ως το πλέον επιτυχημένο σε όρους διαχείρισης αν και πληθυσμιακά δεν φιλοξενεί μεγάλους πληθυσμούς φώκιας. Το πάρκο Μαυριτανίας τέλος μελετάται λόγω της ιδιαιτερότητας του, που τονίζει την σημασία της επιστημονικής έρευνας και της επιτυχημένης διαχείρισης για την αντιμετώπιση ακραίων φαινόμενων (επιδημίας) που μπορούν να αφανίσουν τον πληθυσμό από συγκεκριμένες περιοχές μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και χωρίς προφανή αιτία.
Ιδιαίτερη σημασία στην παρούσα εργασία έχει η υπόθεση ότι αν και υπάρχει
πληθώρα προτάσεων και κατευθυντήριων γραμμών για την αποτελεσματική διατήρηση του είδους, οι βάσεις των οποίων τέθηκαν το 1978 στη Ρόδο και συστηματοποιήθηκαν από τον International Marine Mammal Organisation to 1998, η όλη προσπάθεια χαρακτηρίζεται από την αποτυχία της μετατροπής των εισηγήσεων και των φραστικών προτεραιοτήτων σε αποτελεσματικές ενέργειες διατήρησης.
Σημειώνεται τέλος πως η Μεσογειακή φώκια αποτελεί το νούμερο ένα απειλούμενο θαλάσσιο θηλαστικό στην Ευρώπη, και αποτελεί είδος-σημαία (flag species) σε όλες τις μελέτες περιπτώσεων που θα ακολουθήσουν.
Μεθοδολογικά, η εργασία στηρίζεται στις αρχές και τα εργαλεία της μεθόδου μελέτης περίπτωσης (case study research – Yin, 1994). Η μέθοδος αυτή της εμπειρικής έρευνας έχει στόχο την εξέταση ενός φαινομένου κάτω από πραγματικές συνθήκες και εισαγάγει στην μελέτη περισσότερες μεταβλητές από ότι στην απλή παράθεση και ανάλυση- αξιολόγηση ποσοτικών δεδομένων, ενώ στηρίζεται σε πολλές πηγές στοιχείων που συγκλίνουν. Τέλος μια τέτοια μελέτη-περίπτωσης καθοδηγείται από τη διαμόρφωση θεωρητικών προτάσεων κατά τη συλλογή και ανάλυση της πληροφορίας.
Πιο συγκεκριμένα, η επίτευξη των στόχων που τέθηκαν απαιτούν τόσο μια θεωρητική στήριξη και προσέγγιση του θέματος μέσα από την μελέτη της βιβλιογραφίας για τη διατήρηση των ειδών γενικά και τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές ειδικότερα, όσο και μια έρευνα για την αξιολόγηση της εμπειρίας που έχει αποκτηθεί από τις έως τώρα εφαρμοσμένες μεθόδους, αλλά και τη διάθεση για αλλαγή του συστήματος και διαμόρφωσης νέου, σύμφωνου με τις υπάρχουσες –και θεωρητικές- κατευθυντήριες γραμμές, από πλευράς των υπεύθυνων κι εμπλεκόμενων φορέων και ομάδων, τόσο στη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, όσο και του τοπικού πληθυσμού.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι η χρησιμοποίηση μιας τέτοιας μεθόδου που υπεισέρχεται πλήθος, κυρίως ποιοτικών στοιχείων, κρίνεται ιδιαίτερα επιτυχημένη σε περιπτώσεις όπου τα διαχωριστικά όρια μεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν ένα φαινόμενα δεν είναι ξεκάθαρα. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό σε θέματα διαχείρισης ευαίσθητων περιοχών που το δομημένο και το φυσικό περιβάλλον αλληλεπικαλύπτονται και εξετάζονται εντός ενός πολύπλοκου πλέγματος κοινωνικοοικονομικών, περιβαλλοντικών, και πολιτικών παραγόντων.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην συνέχεια, προέρχονται κυρίως από δευτερογενείς πληροφορίες, για το σύνολο των περιοχών που μελετώνται, πρωτότυπα κείμενα πολιτικών, αρχεία, μελέτες και αναλύσεις, συναντήσεις εργασίας με εμπλεκόμενους φορείς και σε ένα μεγάλο αριθμό συνεντεύξεων και συζητήσεων με τους εκπρόσωπους της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας (ΜΟm) που δραστηριοποιείται και κυριαρχεί στο χώρο από το 1990.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι αν και στην εργασία χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό δευτερογενείς πληροφορίες κι επίσημα στοιχεία που προέρχονται από τους βασικούς φορείς ανά περίπτωση, τόσο οι συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν και οι πληροφορίες που προσφέρουν (συχνά σε αντιδιαστολή με τα επίσημα στοιχεία των κυρίαρχων φορέων), όσο και η κριτική στάση απέναντι στην παράλληλη λειτουργία των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών που αποσκοπούν στη διατήρηση της μεσογειακής φώκιας, αποτελούν την θεμελιώδη βάση για μια ολιστική και κριτική θεώρηση του ζητήματος που πραγματεύεται η διπλωματική αυτή εργασία.
2. Θαλάσσια Πάρκα
2.1. Ορισμός και στόχοι των Θαλάσσιων Πάρκων
Η Παγκόσμια ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) ορίζει ως Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή ως «κάθε περιοχή μαζί με τα υπερκείμενα ύδατα και την αντίστοιχη χλωρίδα, πανίδα και τα ιστορικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της, της οποίας η διατήρηση προωθείται νομοθετικά ή με άλλα μέσα με σκοπό την προστασία του συνόλου ή τμήματος του περιβάλλοντος της» (IUCN, 1998 ).
Ο όρος «Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή» (ΘΠΠ) έχει καταλήξει να σημαίνει διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους, κυρίως βάσει του παρεχομένου βαθμού προστασίας της περιοχής. Για παράδειγμα, κάποιοι βλέπουν τις ΘΠΠ ως προστατευόμενες ή φυλασσόμενες περιοχές, όπου θα επιτρέπεται ελάχιστη ή και καθόλου ανθρώπινη δραστηριότητα. Κάποιοι άλλοι βλέπουν τις ΘΠΠ ως ειδικά διαχειριζόμενες περιοχές, σχεδιασμένες για την καλύτερη εκμετάλλευση των θαλασσών. Δεν υπάρχει αυστηρός ορισμός για τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Αυτό σημαίνει ότι για τον ορισμό της ΘΠΠ και την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της, καθοριστικά σημεία θα συναποτελέσουν παράγοντες όπως οι στόχοι δημιουργίας της (π.χ. αύξηση αλιευμάτων, προστασία της βιοποικιλότητας και ανάκαμψη των βιοτόπων), το επίπεδο προστασίας (ολική απαγόρευση της αλιείας ή περιορισμοί για τα αλιευτικά μέσα), το σχήμα, το μέγεθος και η τοποθεσία της (MOm, 2005).
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Ένωση για την Προστασία της Φύσης, οι βασικοί στόχοι των Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών είναι:
α. Η διατήρηση των βασικών οικολογικών και οικολογικών κύκλων που συντηρούν την ζωή στον πλανήτη
β. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας
γ. Η εξασφάλιση της ορθολογικής διαχείρισης ειδών και οικοσυστημάτων
2.3. Τοποθεσία των ΘΠΠ
Παρά την αρχική εκτίμηση ότι οι ΘΠΠ δεν θα είναι αποτελεσματικές σε εύκρατες περιοχές, η δημιουργία και λειτουργία τους απέδειξε το αντίθετο. Σήμερα, οι ΘΠΠ χρησιμοποιούνται ως μέσο διαχείρισης πολλών διαφορετικών περιοχών του πλανήτη, όπως η Μεσόγειος, τα νησιά της Χαβάης, ο Ανταρκτικός Ωκεανός και η θάλασσα του Μπέριγκ.
Όσο αφορά στην τοποθεσία μίας ΘΠΠ, από την μέχρι σήμερα εμπειρία έχουν προκύψει τα ακόλουθα συμπεράσματα (MOm, 2005):
• Η επιλογή της περιοχής όπου θα δημιουργηθεί μία ΘΠΠ πρέπει να βασιστεί στα διαθέσιμα επιστημονικά στοιχεία σχετικά με τις θαλάσσιες κοινότητες, τους οικολογικούς κύκλους και τη χρήση της θάλασσας από τον άνθρωπο. Αν η απειλή για ένα οικοσύστημα είναι σοβαρή, δεν θα πρέπει να υπάρξει καθυστέρηση στην επιλογή της τοποθεσίας λόγω έλλειψης στοιχείων, αλλά θα πρέπει να γίνει άμεση με τη χρήση των ήδη διαθέσιμων δεδομένων
• Τα βασικά κριτήρια για την επιλογή της τοποθεσίας μίας ΘΠΠ πρέπει να είναι βιολογικά και οικολογικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλες συνιστώσες. Προστατευόμενες Περιοχές που δεν πληρούν βασικά κριτήρια που σχετίζονται με τη βιολογία και την οικολογία των ειδών δεν θα επιτύχουν τους στόχους τους, όπως παραδείγματος χάριν, την ορθολογική διαχείριση των αλιευμάτων.
• Οι ΘΠΠ πρέπει να σχεδιάζονται έτσι ώστε να ανταποκρίνονται παράλληλα σε πολλούς στόχους. Παραδείγματος χάριν, είναι σημαντικό να συνδυαστούν στόχοι που αφορούν προστασία των ιχθυοαποθεμάτων με στόχους που αφορούν την γενικότερη προστασία του περιβάλλοντος. Ο διαχωρισμός, στο παρελθόν, των στόχων αυτών αποδείχθηκε αντιπαραγωγικός, αφού οδήγησε στη λήψη πληθώρας μέτρων συχνά αντικρουόμενων, που έδιναν μια εσφαλμένη εντύπωση σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Εξάλλου, οι αρχές σχεδιασμού των ΘΠΠ που στοχεύουν στην προστασία του περιβάλλοντος είναι σχεδόν πάντα συμβατές με εκείνες της αειφορικής διαχείρισης των αλιευτικών πόρων.
• Μεμονωμένες ΘΠΠ είναι ανεπαρκείς στο να προστατέψουν θαλάσσια οικοσυστήματα σε βάθος χρόνου. Ο σχεδιασμός των ΘΠΠ πρέπει να αποβλέπει στην ίδρυση ενός δίκτυο προστατευόμενων περιοχών που θα έχουν σχέση αλληλεπίδρασης.
• Εκτός από τις περιοχές που προστατεύονται λόγω της άριστης βιολογικής τους ποιότητας, κρίνεται σκόπιμη η δημιουργία ΘΠΠ και σε περιοχές όπου πληθυσμοί συγκεκριμένων ειδών έχουν μειωθεί σημαντικά. Από τα μέχρι τώρα δεδομένα φαίνεται ότι τέτοιου είδους περιοχές παρουσιάζουν θεαματική βελτίωση, ως αποτέλεσμα της εφαρμογής των μέτρων προστασίας.
2.4. Οφέλη από ορθολογική διαχείριση ΘΠΠ
Όπου ιδρύθηκαν Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές και λειτούργησαν σωστά για ικανό χρονικό διάστημα, τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά. Όχι μόνο πέτυχαν τους στόχους σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος, όπως π.χ. να διατηρήσουν τη θαλάσσια βιοποικιλότητα, αλλά είχαν και αξιοσημείωτα κοινωνικοοικονομικά οφέλη (MOm, 2005). Θετικά αποτελέσματα από την δημιουργία ΘΠΠ έχουν επιτευχθεί σε διάφορες χώρες ανεξάρτητα από τη γεωγραφική τους θέση, όπως η Νέα Ζηλανδία, όπου σημειώθηκε αύξηση των αποθεμάτων αστακού, και το Μπελιζέ, όπου η δημιουργία ΘΠΠ έγινε αιτία ανάπτυξης του οικοτουρισμού. Κοινό αποτέλεσμα των πιλοτικών προσπαθειών για δημιουργία ΘΠΠ είναι ότι όπου αυτές λειτούργησαν αποτελεσματικά, οι τοπικές κοινωνικές ομάδες που συνήθως ήταν αρχικά αντίθετες στην δημιουργία τους έγιναν τελικά οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές τους. Οι ντόπιοι ψαράδες επωφελούνται από την αύξηση των αλιευτικών αποθεμάτων, ενώ οι τουρίστες επιλέγουν τις ΘΠΠ για αναψυχή, αφού τους προσελκύει η προοπτική να δουν τη θαλάσσια ζωή στην καλύτερη εικόνα της, στηρίζοντας έτσι τις τοπικές κοινωνίες. Όσοι φοβούνται πως οι ΘΠΠ σημαίνει περιοχές δίχως ανθρώπινη δραστηριότητα αποτυγχάνουν να κατανοήσουν την έννοια δημιουργίας τους (MOm, 2005). Ο σκοπός των ΘΠΠ δεν είναι να αποκλειστούν οι άνθρωποι, αλλά να δημιουργηθούν τα αναγκαία καταφύγια για τη θαλάσσια ζωή, προσφέροντας ταυτόχρονα πολλαπλά και σημαντικά οφέλη στους ανθρώπους.
2.4.1 Βιολογικά Οφέλη
Σε ΘΠΠ όπου υπήρξε αποτελεσματική διαχείριση έχουν καταγραφεί σημαντικά οφέλη για το φυσικό περιβάλλον (MOm, 2005):
• Αύξηση της παραγωγής γόνου, που αποτελεί σημαντική παράμετρο για την ανάκαμψη των αλιευτικών αποθεμάτων.
Υπάρχουν πλέον αδιάσειστα επιστημονικά στοιχεία ότι η προστασία των ΘΠΠ από ανθρώπινες δραστηριότητες, και συγκεκριμένα από την αλιεία, οδηγεί στην ταχεία αύξηση του μέσου μεγέθους και της συνολικής βιομάζας των αλιευμάτων. Επίσης, καταγράφεται αύξηση της ποικιλότητας των ειδών και βελτίωση της ποιότητας των βιοτόπων αναπαραγωγής.
• Αύξηση της μετακίνησης των ανήλικων και ενήλικων ατόμων όλων των ειδών ψαριών σε παρακείμενες περιοχές.
Ο ρυθμός αυτής της μετανάστευσης ποικίλει ανάλογα με τα είδη και τις ΘΠΠ και εξαρτάται από την κινητικότητα των ζώων, το χρόνο που έχει μεσολαβήσει από τη δημιουργία της ΘΠΠ, την ένταση της ανθρώπινης δραστηριότητας γυρω από αυτή, την αναλογία περιμέτρου και έκτασης της ΘΠΠ και από το εάν ο βιότοπος συνεχίζεται πέρα από τα όρια της ΘΠΠ ή όχι. Χαρακτηριστικό στοιχείο που αποδεικνύει τη μετακίνηση των ψαριών σε παρακείμενες περιοχές είναι το φαινόμενο που ονομάζεται «ψαρεύοντας στην γραμμή». Πρόκειταιο για την αλλαγή στην αλιευτική συμπεριφορά των ψαράδων που καταγράφεται μετά από τη δημιουργία μιας ΘΠΠ, ενώ τα φώτα τους το βράδυ εμφανίζουν την εικόνα μίας τεχνητής «περίφραξης» της ΘΠΠ.
• Ανάκαμψη των πληθυσμών απειλούμενων ειδών
Οι ΘΠΠ αποτελούν καταφύγια για είδη που είτε ο βιότοπος τους έχει υποβαθμιστεί, είτε απειλούνται άμεσα από ανθρώπινες δραστηριότητες. Αν και ο χρόνος ανάκαμψης τέτοιων ειδών επηρεάζεται από μια σειρά βιολογικών παραμέτρων (ρυθμός αναπαραγωγής, διάρκεια ζωής κλπ), αν υπάρχει αποτελεσματική προστασία για ικανό
χρονικό διάστημα οι πληθυσμοί αυτών των ειδών μπορούν να εμφανίσουν σημαντική αύξηση.
• Αποτροπή της καταστροφής των βιοτόπων.
Ο έλεγχος και ο περιορισμός κάποιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις ΘΠΠ, όπως η ανεξέλεγκτη δόμηση και χρήση της παράκτιας ζώνης ή οι εντατικές ή παράνομες αλιευτικές μέθοδοι, δίνουν τη δυνατότητα στους φυσικούς βιοτόπους να διατηρήσουν την ποιότητα τους και στους ήδη υποβαθμισμένους να τη βελτιώσουν.
• Δημιουργία βιολογικών κοινοτήτων διαφορετικών από εκείνες που υπάρχουν σε περιοχές με έντονη αλιευτική δραστηριότητα.
Ο περιορισμός της ανθρώπινης παρέμβασης δημιουργεί τις προϋποθέσεις για φυσικές διεργασίες ανάκαμψης που διαφέρουν σημαντικά από εκείνες που υπάρχουν σε συνθήκες έντονης εκμετάλλευσης των αλιευτικών πόρων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια ανασύνθεση των βιοκοινοτήτων βάση των φυσικών χαρακτηριστικών μιας περιοχής και όχι κάτω από την πίεση έντονων αλιευτικών δραστηριοτήτων.
• Διευκόλυνση της ανάκαμψης των οικοσυστημάτων μετά από καταστροφές.
Έχει αποδειχθεί (MOm, 2005) ότι η ενεργή προστασία θαλάσσιων και παράκτιων περιοχών μετά από φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές ευνοεί σημαντικά τη σταδιακή επαναφορά τους στην προηγούμενη φυσική τους κατάσταση.
2.4.2 Κοινωνικοοικονομικά οφέλη
Η διατήρηση και αύξηση των αλιευτικών αποθεμάτων σε μία ΘΠΠ συνεπάγεται οικονομικά οφέλη για τους ψαράδες και μάλιστα σε βάθος χρόνου. Το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, σε μία εποχή όπου οι προβλέψεις για τη συνέχιση της εκμετάλλευσης των θαλάσσιων πόρων είναι εξαιρετικά δυσοίωνες.
Σημαντική επίσης συνέπεια της ίδρυσης ΘΠΠ είναι και η δημιουργία περισσότερο ελκυστικών και πιο θεαματικών βιολογικών κοινοτήτων από εκείνες που υπάρχουν σε
μη προστατευόμενες περιοχές. Το φαινόμενο αυτό, σε συνδυασμό με την υψηλή αισθητική αξία των περιοχών που επιλέγονται συνήθως για τη δημιουργία ΘΠΠ, συντελεί στην ανάπτυξη του τουρισμού, καθώς οι ΘΠΠ αποτελούν πλέον σημαντικό πόλο έλξης τουριστών. Ο ήπιος τουρισμός μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο ανάπτυξης για μία ΘΠΠ και τις τοπικές κοινωνίες, βοηθώντας στη χρηματοδότηση της διαχείρισης της, προσφέροντας εναλλακτική εργασία σε ψαράδες και σε άλλες κατηγορίες επαγγελματιών και μειώνοντας, και με τον τρόπο αυτό, την υπερεκμετάλλευση των αλιευτικών αποθεμάτων.
Είναι αλήθεια όμως ότι ο υπερβολικός αριθμός επισκεπτών στις ΘΠΠ και η ανάπτυξη που συνεπάγεται ο τουρισμός μπορεί να αποτελέσουν απειλή για μία προστατευόμενη περιοχή. Για το λόγο αυτό θεωρείται απαραίτητη η αποτελεσματική προστασία της ΘΠΠ, μέσω του ελέγχου της τουριστικής δραστηριότητας, καθώς και η συνεχής παρακολούθηση της ανθρώπινης δραστηριότητας και των πιθανών επιπτώσεων της, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί ότι ο βαθμός ανάπτυξης του τουρισμού είναι συμβατός με τους στόχους προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος κάθε ΘΠΠ.
3. Η Μεσογειακή Φώκια Monachus monachus
3.1. Βιολογία και εξάπλωση
Η μεσογειακή φώκια που είναι από τα μεγαλύτερα είδη φώκιας στον κόσμο, είναι ένα από τα 35 είδη φώκιας που εξαπλώνονται σχεδόν σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη του πλανήτη. Το μήκος των ενηλίκων ατόμων μπορεί και να φτάσει 3,80 μέτρα αλλά συνήθως δεν ξεπερνά τα 2,5 μέτρα. Τα μικρά έχουν περίπου ένα μέτρα μήκος ενώ το βάρος τους κυμαίνεται μεταξύ 10-20 κιλών. Αντίθετα το βάρος των ενηλίκων μπορεί να φτάσει τα 300 κιλά (WWF-Ελλάς, 2005). Έχει κοντό, στιλπνό τρίχωμα, με χρώμα που ποικίλλει στις διάφορες περιοχές του σώματος από ανοιχτό καφέ μέχρι το μαύρο. Το σκούρο χρώμα της, που θυμίζει ράσο, και ο παχύς λαιμός της, που μοιάζει με κουκούλα μοναχού, έδωσαν στη μεσογειακή φώκια το λατινικό της όνομα
«Monachus» που σημαίνει "μοναχός" (MOm et al ,2004).
Οι μεσογειακές φώκιες ζουν περίπου 40 χρόνια και γεννάνε κάθε ένα ή δύο χρόνια (συνήθως Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο) κατά κανόνα ένα μικρό, σπάνια δύο. Η κυοφορία διαρκεί 11 μήνες και η γαλουχία έξι ως οκτώ εβδομάδες. Η τροφή της φώκιας μοναχός αποτελείται κυρίως από ψάρια και κεφαλόποδα (χταπόδια, καλαμάρια, κ.α). Συχνά καταδύεται σε βάθη αρκετών δεκάδων μέτρων για να συλλάβει την τροφή της, η οποία σε ποσότητα αποτελεί καθημερινά το 5-10% του βάρους της (WWF-Ελλάς, 2005). Η μεσογειακή φώκια είναι δεινή κολυμβήτρια χάρη στο υδροδυναμικό σχήμα του σώματός της και τη φυσιολογία της και μπορεί να καταδυθεί σε μεγάλα βάθη και να παραμείνει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας για αρκετή ώρα. Μπορεί να μειώσει τις ανάγκες της σε οξυγόνο τόσο, ώστε ακόμα και να κοιμηθεί μέσα στο νερό. Όταν χρειαστεί να αναπνεύσει, αναδύεται ενστικτωδώς, χωρίς να διακόψει τον ύπνο της (WWF-Ελλάς, 2005). Αν και περνά μεγάλο μέρος της ζωής της στο νερό -όπου και ζευγαρώνει- η φώκια βγαίνει συχνά στην ξηρά για να ξεκουραστεί και να γεννήσει.
Οι μεσογειακές φώκιες παλαιότερα ζούσαν σε κοπάδια και ήταν συχνό το φαινόμενο δεκάδες φώκιες να ξεκουράζονται στις ανοιχτές αμμώδης παραλίες. Σήμερα όμως, από τα πλέον απειλούμενα είδη της Ευρώπης, τα άτομα, που συνήθως πλέον κινούνται μόνα
τους, καταφεύγουν σε απόμερες σπηλιές, βραχώδεις ακτές και ακατοίκητες βραχονησίδες μακριά από την ενοχλητική ανθρώπινη παρουσία (MOm et al ,2004).
Κάποτε ένας μεγάλος αριθμός από Monachus mοnachus ζούσε σε όλη τη Μεσόγειο, στις βόρειες ακτές της Αφρικής, στον Ατλαντικό και στη Μαύρη Θάλασσα. Σήμερα λίγες εκατοντάδες άτομα έχουν απομείνει στις ακτές του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους, και σε λίγες περιοχές του ατλαντικού, κυρίως στις ακτές του Μαρόκου, της Πορτογαλικής Μαδέιρα και της Μαυριτανίας (ΕΘΠΑΒΣ, 2005).
Χάρτης 1: Περιοχή Εξάπλωσης της Μεσογειακής Φώκιας το 1996, (Πηγή: Brasseur et al, 1997)
Οι ελληνικές θάλασσες, φιλοξενούν τους μεγαλύτερους πληθυσμούς της (Πίνακας 1), παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια έχουν μειωθεί σημαντικά οι αριθμοί τους και το είδος απειλείται άμεσα με εξαφάνιση (ΕΘΠΑΒΣ, 2005). Διωγμένη από τον άνθρωπο χρησιμοποιεί πια ως τόπους διαμονής μικρά ακατοίκητα νησιά, απρόσιτες βραχώδεις ακτές και σπηλιές.
3.2. Απειλές
Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι άνθρωποι κυνηγούσαν τη μεσογειακή φώκια για το δέρμα της, με το οποίο έφτιαχναν παπούτσια και ζώνες, και για το λίπος της, από το
οποίο έφτιαχναν σπαρματσέτα και σαπούνι. Στις μέρες μας το κυνήγι της για εμπορικούς σκοπούς έχει σταματήσει, αλλά η μεσογειακή φώκια απειλείται περισσότερο παρά ποτέ (WWF-Ελλάς, 2005).
Κυριότερα αίτια είναι η καταστροφή των βιότοπων της καθώς και η εκ προθέσεως θανάτωσή του συνήθως από ψαράδες (Zikos, 1999).
Εικόνα 1: Ισπανοί ψαράδες ποζάρουν πίσω από φώκια που θανάτωσαν στην Μινόρκα το 19451.(Πηγή: Johnson & Lavigne, 1998).
Η επέκταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο μεγαλύτερο μέρος των ακτών (κυρίως λόγω της τουριστικής ανάπτυξης) έχει επιφέρει δραματική συρρίκνωση και υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων του είδους. Οι παραλίες όπου κάποτε ξεκουράζονταν οι φώκιες, αποτελούν σήμερα ιδανικό «περιβάλλον» για ξενοδοχεία, λουόμενους και ταβέρνες. Το χειρότερο είναι πως ακόμα και τα τελευταία καταφύγια του ζώου, οι θαλασσινές σπηλιές, είναι πλέον προσιτά στους κατόχους σκαφών αναψυχής, που με την παρουσία τους μπορεί να ενοχλήσουν και να τρομάξουν τις φώκιες. Στην υποβάθμιση του ενδιαιτήματος της μεσογειακής φώκιας συμβάλλει και η ρύπανση από βιομηχανικά απόβλητα και προϊόντα πετρελαίου. Οι φώκιες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στη ρύπανση, κυρίως κατά την περίοδο της αναπαραγωγής τους (WWF-Ελλάς, 2005).
Έτσι, οι ανθρώπινες δραστηριότητες που αποσκοπούν στην οικονομική «ανάπτυξη»
παράκτιων ζωνών, έχουν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα την υποβάθμιση και αλλοίωση παράκτιων οικοσυστημάτων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια ή στον περιορισμό ειδών-κλειδιών, όπως για παράδειγμα της Posidonia oceanica, που
1 Μέχρι πρόσφατα ένα μονάχα άτομα του είδους επιβίωνε στην Ισπανία που πλέον σήμερα κατατάσσετεαι στις χώρες από όπου η μεσογειακή φώκια εξαφανίστηκε.
αποτελεί ανώτατη βαθμίδα (κλίμακα) στη διαδοχή των κοινοτήτων για τα θαλάσσια οικοσυστήματα, (Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2005), είτε στην υποβάθμιση-απώλεια ενδιαιτημάτων μεγαλύτερων ειδών, όπως για παράδειγμα η Φώκια που δεχόμενη πιέσεις από την ανθρώπινη δραστηριότητα έχει εγκαταλείψει τις αμμώδεις ακτές που αποτελούσαν καταφύγιο της και καταφεύγει σε βραχώδης σπηλιές με αποτέλεσμα συχνά να κινδυνεύει από τραυματισμούς.
Παράλληλα, η υπεραλίευση καθώς και η παράνομη αλιεία (π.χ. με χρήση δυναμίτη) έχουν οδηγήσει σε σημαντική μείωση των ιχθυαποθεμάτων. Οι φώκιες, ανήμπορες πλέον να εξασφαλίσουν αρκετή τροφή από το φυσικό τους στοιχείο, στρέφονται ολοένα και συχνότερα στα δίχτυα των ψαράδων αφαιρώντας τα αλιεύματα και προξενώντας ζημιές στα αλιευτικά εργαλεία. Οι αλιείς, οργισμένοι και χωρίς στήριξη από την πολιτεία, φτάνουν σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και στη θανάτωση των ζώων (Zikos, 1999). Αν και η μελέτη της επίδρασης της αλιείας είναι πολύ περιορισμένη, προκαταρκτικά αποτελέσματα σε αλιευτικά πεδία δείχνουν ότι, εκτός από την άμεση επίδραση στους αλιευόμενους ιχθυοπληθυσμούς, προκαλούνται αλλαγές στους πληθυσμούς ψαριών και ασπόνδυλων που συλλέγονται και απορρίπτονται στη θάλασσα. Υπάρχουν ενδείξεις επίσης για έμμεσες επιδράσεις της διαδικασίας αλίευσης με μηχανότρατα λόγω της επαναιώρησης του βενθικού ιζήματος (ΕΚΘΕ, 1997). Είναι σημαντικό ότι αν και τα παράκτια, ήδη αλιευόμενα πεδία, έχουν αποκτήσει ήδη μια δομή βιοκοινοτήτων προσαρμοσμένη στη διατάραξη (ΕΚΘΕ 1997), η αλιεία σε βαθύτερα νερά (200-450 μέτρα) εγκυμονεί μεγαλύτερους κινδύνους για τη βιοποικιλότητα, λόγω της ελλειμματικότητας που παρουσιάζουν οι θάλασσες στα βάθη αυτά, τόσο από την άποψη αφθονίας, όσο και του αριθμού ειδών. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η επίδραση των παρασυρόμενων αφρόδιχτων στην πανίδα των σπονδυλωτών (ερπετών και θηλαστικών) που συχνά αποτελούν και την κυριότερη αιτία θανάτου τους (Κούκουρας et al, 1985).
Είναι λοιπόν σαφές, ότι το μεγαλύτερο μέρος των απειλών που αντιμετωπίζει η μεσογειακή φώκια είναι άμεσα συνδεδεμένο με ανθρωπογενείς παράγοντες. Έτσι πιο συγκεκριμένα οι κίνδυνοι που απειλούν το είδος σύμφωνα με την International Marine Mammal Organisation (IMMA, 1998) είναι:
- Η αυξημένη θνησιμότητα ενηλίκων και νεαρών εξ αιτίας ηθελημένης θανάτωσής τους ( κυρίως από ψαράδες).
- Η αυξημένη θνησιμότητα ενηλίκων και νεαρών ατόμων που προκαλείται από τυχαία παγίδευσή τους σε αλιευτικό εξοπλισμό .
- Η αυξημένη θνησιμότητα ενηλίκων και νεαρών εξαιτίας της ανθρώπινης παρενόχλησης (δραστηριότητες όπως ο τουρισμός, η αλιεία και η ναυτιλία).
- Η αυξημένη θνησιμότητα νεογέννητων εξαιτίας της απώλειας των ενδεδειγμένων για ασφαλείς γεννήσεις, βιοτόπων .
- Η κακή φυσική κατάσταση εξαιτίας της έλλειψης τροφής, που είναι αποτέλεσμα της υπεραλίευσης.
- Η μείωση της γεννητικότητας και η αύξηση της θνησιμότητας των νεογέννητων, πιθανώς, λόγω μείωσης του γενετικού υλικού που προκύπτει από την ενδογαμία μικρών πληθυσμιακά ομάδων.
Αποτέλεσμα αυτών των συνεχών απειλών, είναι η εξαφάνιση της Μεσογειακής Φώκιας από περιοχές που αποτελούσαν ιστορικά περιοχές εξάπλωσης του είδους, αλλά και μιας συνολικότερης μείωσης του πληθυσμού που θέτει σε κίνδυνο την μελλοντική του επιβίωση.
Στους παρακάτω πίνακες παρουσιάζεται κατά προσέγγιση ο πληθυσμός του 2004 της Μεσογειακής φώκιας στις περιοχές που αποτελούσαν ιστορικά βιότοπους της, σε αντιδιαστολή με μια προηγούμενη μελέτη της Ελληνική Εταιρείας Μελέτης και Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας που αναφέρεται στους πληθυσμούς και τις περιοχές εξάπλωσης της το 1992:
Πίνακας 1: Οι πληθυσμοί της Μεσογειακής Φώκιας το 2004 (Πηγή: UNEP,2004) Περιοχή Υποσύνολο Περιφέρειας Σύνολο Περιοχής
Μαύρη Θάλασσα 0 – 0
Βουλγαρία 0
Γεωργία 0
Ρουμανία 0
Ρωσσία 0
Τουρκία 0
Ουκρανία 0
Ανατολική Μεσόγειος 260-315
Αλβανία 0
Κροατία 0
Κύπρος 5
Αίγυπτος 0
Ελλάδα 200 – 250
Ισραήλ 0
Λίβανος 0
Λιβύη 5-10
Σερβία Μαυροβούνιο 0
Σλοβενία 0
Συρία 0
Τουρκία 50
Δυτική Μεσόγειος 16 – 32
Αλγερία 10-20
Γαλλία & Κορσική 0
Ιταλία & Σαρδηνία 0
Μάλτα 0
Μαρόκο 5 – 10
Ισπανία 1-2
Τυνησία 0
Ατλαντικός 175-182
Αζόρες (Πορτογαλία) 0
Κανάριοι Νήσοι (Ισπανία) 0
Μαδέιρα (Πορτογαλία) 24
Νησιά Πράσινου Ακρωτηριου 0
Γκάμπια 0
Μαυριτανία (Ακτή Σαχάρας) 150
Μαρόκο (Ακτή Σαχάρας) 1-5
Σενεγάλη 0
ΣΥΝΟΛΟ 451 – 529
Πίνακας 2: Πληθυσμός Μεσογειακής Φώκιας το 1992 (Πηγή: MΟm, 1997a)
Χώρα Αριθμός
Αδριατική Θάλασσα 20
Αλγερία 10 - 30
Μαύρη Θάλασσα Αμφίβολη Παρουσία
Κύπρος Άγνωστο
Ελλάδα 250
Λιβύη 20
Μαδέιρα 10
Μαρόκο 10 - 20
Ισπανία 1
Τυνησία 1 - 3
Δυτική Σαχάρα 100
ΣΥΝΟΛΟ 422-454
Συγκρίνοντας τους παραπάνω πίνακες παρατηρούμε ότι ο πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας έχει εξαλειφθεί από την Μαύρη Θάλασσα, και πιθανώς από τις ακτές τις Αδριατικής (Κροατία). Σύμφωνα επίσης με την UNEP (2004), επιβεβαιώνεται ότι η Ιταλία και η Σαρδηνία δεν έχουν μόνιμο πληθυσμό φωκών, αν και έχουν παρατηρηθεί μεμονωμένα άτομα κατά καιρούς.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η τελευταία Μεσογειακή Φώκια στην Ισπανία πέθανε το 2005.
3.3 Η Σημαντικότητα της Μεσογειακής Φώκιας
Η μεσογειακή φώκια κατέχει σημαντική θέση στην παράδοση, την ιστορία, τον πολιτισμό και την τέχνη όλων των μεσογειακών χωρών που κάποτε αποτελούσαν χώρο εξάπλωσης της.
Έως πρόσφατα οι ψαράδες και ναυτικοί που έβλεπαν φώκιες το θεωρούσαν ευοίωνο σημάδι για το ταξίδι τους. Λόγω του ατάραχου ύπνου της φώκιας, το δεξί της πτερύγιο κάτω από το μαξιλάρι θεωρούνταν ως η καλύτερη θεραπεία κατά της αϋπνίας. Ο κάτοχος των μουστακιών της ήταν άτρωτος στον πνιγμό, ενώ οροφές κατασκευασμένες από το δέρμα της προστάτευαν από τα εχθρικά στοιχεία της φύσης και κυρίως τους κεραυνούς (Zikos, 1999).
Αρχαία ελληνικά νομίσματα και αγγεία την απεικονίζουν και αποσπάσματα της Οδύσσειας του Ομήρου την περιγράφουν να λιάζεται στις αμμουδιές της Ελλάδας, ενώ δε λείπουν οι αναφορές στα έργα του Πλούταρχου και του Αριστοτέλη. Και στην νεότερη όμως Ελληνική ιστορία η Μεσογειακή Φώκια έχει τη θέση της στη λογοτεχνία και τη λαϊκή παράδοση, με χαρακτηριστικότερη παρουσία της στο «Μοιρολόγι της Φώκιας» του Α. Παπαδιαμάντη, αλλά και στο ποίημα «Εσμεράλδα» του Ν. Καβαδία, το «Άξιον εστί» του Ο. Ελύτη και το διήγημα «Μόνον της Ζωής μου Ταξίδιον» του Γ.
Βιυζηνού2.
Εικόνα 1: Αρχαίο Ελληνικό Νόμισμα με αναπαράσταση Φώκιας (6ος Π.Χ Αιώνας) από Ήλεκτρο και Χρυσό (Πηγή: Zikos, 1999)
Πέρα από τον ρόλο της στον ανθρώπινο πολιτισμό και την κουλτούρα, σημειώνεται ότι η φώκια διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λειτουργία των οικοσυστημάτων όντας μεγάλος θηρευτής. Γενικά θεωρείται και σημαντικός δείκτης της υγείας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων λόγω του ότι βρίσκεται στην κορυφή της οικολογικής πυραμίδας (MOm et al ,2004).
2 Βλέπε Παράρτημα Α
4. Πλαίσιο Διατήρησης της Μεσογειακής Φώκιας
4.1 Το συνέδριο της Ρόδου
Από το Συνέδριο της Ρόδου το 1978 προέκυψε ένα σύνολο ξεκάθαρα προσδιορισμένων προτεραιοτήτων δράσης, σχεδιασμένων να προωθήσουν την ανάκαμψη του πληθυσμού της Μεσογειακής φώκιας. Οι προτεραιότητες αυτές εστιάζουν σε τομείς όπως:
Ο αποτελεσματικός διεθνής συντονισμός ενεργειών διατήρησης της Μεσογειακής φώκιας.
Η αποτελεσματική ενίσχυση της νομοθεσίας που απαγορεύει την ηθελημένη θανάτωση και παρενόχληση της Μεσογειακής φώκιας και προώθηση κυβερνητικών ενεργειών που ενθαρρύνουν τη συνύπαρξη ψαράδων και φώκιας.
Η επιστημονική έρευνα για τον εντοπισμό και την παρακολούθηση των ενδιαιτημάτων της Μεσογειακής φώκιας.
Η ίδρυση ενός δικτύου προστατευμένων περιοχών.
Τα προγράμματα εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης του κοινού.
Η διάσωση και επανένταξη πληγωμένων, αβοήθητων και ορφανών φωκιών.
Πολυάριθμες συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν μετά το Συνέδριο της Ρόδου, αλλά όλες γενικά επανέλαβαν και έδωσαν απλά έμφαση στις εισηγήσεις και τις προτεραιότητες προστασίας που έθεσε εκείνο. Το γεγονός αυτό αποκαλύπτει το μεγαλύτερο πρόβλημα που σχετίζεται με τη διατήρηση της Μεσογειακής φώκιας: την αποτυχία της μετατροπής των εισηγήσεων και των φραστικών προτεραιοτήτων σε αποτελεσματικές ενέργειες.
Παρόλα αυτά, περισσότερο από είκοσι χρόνια μετά το Συνέδριο της Ρόδου, κάποιες σημαντικές ενέργειες έχουν αποδώσει οφέλη για το είδος. Προστατευμένες περιοχές έχουν δημιουργηθεί στην Ελλάδα, τη Μαδέιρα, τη Μαυριτανία και την Τουρκία, και λεπτομερή σχέδια καταρτίστηκαν για τη δημιουργία ενός θαλασσίου πάρκου για την προστασία της μεγαλύτερης αποικίας Μεσογειακής φώκιας στον κόσμο, της Cote des Phoques στη Δυτική Σαχάρα (Αnοn., 1994a). Οι επιστημονικές αναφορές αποδεικνύουν
ότι σε τουλάχιστον δύο περιοχές όπου έχουν δημιουργηθεί ζώνες προστασίας- στις Βόρειες Σποράδες και στη Μαδέιρα -οι πληθυσμοί της Μεσογειακής φώκιας φαίνεται πως παρουσιάζουν ενθαρρυντικά σημάδια ανάκαμψης (HSSPΜS, 1993; Neves, 1992).
Από το 1993, έτος ίδρυσης προστατευόμενης περιοχής κοντά στη Φώκαια της Τουρκίας, το Πρόγραμμα - Πιλότος του WWF για τη Φώκαια επίσης αναφέρει αύξηση των εμφανίσεων φωκιών (Cirik & Guclusoy, 1994). Επιπλέον, η δημιουργία ενός Σταθμού Περίθαλψης στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου - Βορείων Σποράδων (ΕΘΠΑΒΣ) έχει αποδείξει πως η διάσωση και η επανένταξη αβοήθητων και ορφανών φωκιών αποτελεί συστατικό στοιχείο μιας επιτυχούς στρατηγικής διατήρησης. Μια άλλη ουσιώδης συμβολή στην επιβίωση του είδους είναι τα προγράμματα εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης του κοινού που εφαρμόζονται με αρκετή επιτυχία σε διάφορες χώρες.
Παρόλα αυτά τα σημαντικά κι ελπιδοφόρα βήματα, πολλά θεμελιώδη προβλήματα παραμένουν άλυτα. 'Έχει σημειωθεί μικρή πρόοδος, για παράδειγμα, όσον αφορά στη δημιουργία ενός δικτύου αλληλοσυνδεόμενων περιοχών προστασίας, όπως είχε προγραμματισθεί στη Ρόδο. Παρομοίως, ο ζωτικός στόχος ενθάρρυνσης της συνύπαρξης φώκιας και ψαράδων μέσω προγραμμάτων άμεσης βοήθειας και κοινοτικής ενίσχυσης παραμένει ανενεργός. Επίσης, η επαρκής χρηματοδότηση εξακολουθεί να είναι σπάνια ή περιστασιακή και ειδικά όσον αφορά στη λήψη πρακτικών μέτρων προστασίας σε επίπεδο βάσης. Παρ’ ότι αρχικά είχε αναδειχθεί ως ένα σημαντικό συστατικό μιας στρατηγικής διατήρησης, η επιστημονική έρευνα -που συχνά απορροφά το μεγαλύτερο ποσοστό των διαθέσιμων πόρων -έχει πολλές φορές προχωρήσει σε δράσεις χωρίς τη ζωτική ενσωμάτωση πρακτικών πρωτοβουλιών σχεδιασμένων για την προστασία του είδους. Και το σημαντικότερο όλων, ο διεθνής συντονισμός έχει παραμείνει ασαφής και τυχαίος.
Μπορεί να υποστηριχθεί πως, αυτή η έλλειψη συντονισμού έχει δημιουργήσει ένα κλίμα στα πλαίσια του οποίου αποσπασματικές, δυσεφάρμοστες και κακώς προγραμματισμένες ενέργειες – ορισμένες μάλιστα με ενδεχόμενες σοβαρές απειλές για τη Μεσογειακή φώκια– έχουν αφεθεί να ευδοκιμήσουν. Ιδιαίτερα αμφισβητήσιμες έχουν αποδειχθεί οι πρωτοβουλίες αναπαραγωγής σε αιχμαλωσία και μετεγκατάστασης, οι οποίες έχουν εγκριθεί, χρηματοδοτηθεί και τεθεί σε εφαρμογή
χωρίς επαρκή εξέταση από την ευρύτερη επιστημονική κοινότητα (Johnson & Lavigne, 1994). Αν και μπορεί να θεωρηθεί υπερβολή το να παρουσιάζεται η διατήρηση της Μεσογειακής φώκιας ως θέμα εξαιρετικής κρισιμότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, αυτές οι διενέξεις έχουν αναμφισβήτητα βοηθήσει να "θολώσουν τα νερά" στην ατζέντα της διατήρησης, να αποπροσανατολιστούν οι όποιες προσπάθειες και να εκτραπεί η προσοχή, η απασχόληση και οι λιγοστοί πόροι από τις πλέον επείγουσες προτεραιότητες (Johnson & Lavigne, 1994 ).
Η ευρύτερα διαδεδομένη ανησυχία σχετικά με το κατά πόσο είναι εφικτή η αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία για τις Μεσογειακές φώκιες είναι καλά τεκμηριωμένη, και έχει επιβάλει την αναβολή του προγράμματος σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις (Johnson & Lavigne, 1994). Η ιστορία φαίνεται πως πρόκειται να επαναληφθεί σε ένα πρόγραμμα μετεγκατάστασης Μεσογειακών φωκιών από την Cote des Phoques στην ελεγχόμενη από το Μαρόκο Δυτική Σαχάρα, στην Ιsla de Lobos, ή σε άλλες τοποθεσίες, στις Ισπανικές Κανάριες Νήσους (ΙCΟΝΑ, 1994a,b). Το πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Κοινότητας επιδότησε αυτό το πρόγραμμα με περίπου ένα εκατομμύριο ευρώ προτού αυτό εξετασθεί από την ευρύτερη επιστημονική κοινότητα και τους ειδικούς σε θέματα διατήρησης, συμπεριλαμβανομένης της Ομάδας Ειδικών για τη Φώκια της ΙUCΝ. Με αυτήν την πράξη, η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να αγνοεί παλαιότερη επιστημονική αναφορά που εξέδωσε το Συμβούλιο της Ευρώπης, στην οποία η Ιsla de Lobos ειδικά, απορρίφθηκε ως πιθανή τοποθεσία μετεγκατάστασης στις Κανάριες Νήσους (Hernandez, 1986). Στην αναφορά επισημαίνονται τα εξής:
"Φαίνεται πως η Μεσογειακή φώκια ('Lοbο Mαrίnο') εξαφανίστηκε από το Αρχιπέλαγος των Καναρίων εδώ και έναν αιώνα (Gαrcία Cαbrerα, 1971), αν και περιπλανώμενα ζώα παρατηρούνται κατά καιρούς. ..[Ένα] μικρό σύμπλεγμα νήσων και νησίδων που βρίσκεται αντίκρυ της βόρειας ακτής της Lαnzαrοte... φαίνεται πως είναι η καλύτερη τοποθεσία για την επανεισαγωγή της Μεσογειακής φώκιας στις Κανάριες Νήσους. Η Ιslα de Lοbοs (που ανακηρύχθηκε Εθνικό Πάρκο το 1983) απορρίπτεται λόγω της στενής γειτνίασής της με αστικές περιοχές, και γενικά, εξ αιτίας της μεγάλης υποβάθμισής της... Δυστυχώς... η ανακήρυξη της σε Εθνικό Πάρκο συνιστά το λιγότερο ενδεδειγμένο καθεστώς προστασίας για τις νησίδες αφού, σύμφωνα
με την Ισπανική Νομοθεσία περί Προστασίας Φυσικών Περιοχών (Νόμος 15/1975, 2α Μαίου), τα Εθνικά Πάρκα θεωρούνται ως οι κατεξοχήν περιοχές όπου το κοινό έρχεται σε επαφή με τη φύση. Κατά συνέπεια, είναι επείγουσα ανάγκη να τεθεί η περιοχή κάτω από αυστηρότερο καθεστώς προστασίας (Περιοχή Αυστηρής Προστασίας), ώστε να εμποδιστεί η ελεύθερη πρόσβαση του κοινού. "
Και το Γαλλικό πρόγραμμα αναπαραγωγής σε αιχμαλωσία και η Ισπανική πρόταση μετεγκατάστασης (η οποία μόλις πρόσφατα άρχισε να εξετάζεται από μια επιστημονική επιτροπή εκ μέρους της IUCN και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) αποκαλύπτουν τα προβλήματα που προκύπτουν από τον ανεπαρκή διεθνή συντονισμό και συνεργασία στη διατήρηση της Μεσογειακής φώκιας.
Αυτή η συγκεκριμένη έλλειψη συντονισμού παρακωλύει την ανταλλαγή πληροφόρησης μεταξύ προγραμμάτων, θέτει φραγμούς στην υποστήριξη από το κοινό και τις πρωτοβουλίες εξεύρεσης οικονομικών πόρων, εμποδίζει την αποτελεσματική άσκηση πίεσης στις κυβερνήσεις ώστε να θεσπίσουν συγκεκριμένα μέτρα διατήρησης, όπως είναι η δημιουργία θαλάσσιων περιοχών προστασίας, και προκαλεί
«αποδιοργάνωση» στις προσπάθειες διατήρησης της Μεσογειακής φώκιας. Η απουσία συντονισμού ενθαρρύνει την τρέχουσα τάση για αποσπασματικές πρωτοβουλίες και αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις συστάσεις και τις προτεραιότητες που επισημάνθηκαν στη Ρόδο και σε μεταγενέστερες συναντήσεις.
Θεωρείται ότι τα κρίσιμα αυτά ζητήματα, απαιτούν μια εκτεταμένη επανεξέταση των συνεδριακών ψηφισμάτων που θα ήταν άλλωστε και ιδιαίτερα επίκαιρη. Έτσι, στη συνέχεια επιχειρείται μια συνολικότερη ανασκόπηση των ψηφισμάτων και των σχεδίων δράσης όλων των κυριότερων συναντήσεων και συνεδρίων για την διατήρηση της Μεσογειακής φώκιας, βάση των οδηγιών διατήρησης που εξέδωσε ο IMMO το 1998.
Στόχος είναι η σύνθεση ενός συνόλου οδηγιών διατήρησης, το οποίο παρουσιάζεται στο επόμενο μέρος, και σε συνδυασμό με τις ήδη εφαρμοσμένες μεθόδους διατήρησης στην μελέτη περιπτώσεων που ακολουθεί θα μπορούσε να οδηγήσει στην επανεκτίμηση των πρόσφατων πρωτοβουλιών διατήρησης της Μεσογειακής φώκιας, και θα κάνει εφικτή την επισήμανση των ελαττωμάτων και αδυναμιών που απαιτούν
επειγόντως διορθωτική δράση .
4. 2. Οδηγίες Διατήρησης
Σύμφωνα με μελέτη του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (2005) η βιοποικιλότητα ενός θαλάσσιου οικοσυστήματος αναμένεται να προστατευθεί επαρκώς στις περιπτώσεις όπου παρατηρείται:
- Εντατικοποίηση και εξειδίκευση μελετών, που στοχεύουν στην καταγραφή του συνόλου των ομάδων οργανισμών μιας συγκεκριμένης περιοχής και συγκέντρωση των υπαρχόντων στοιχείων σε τράπεζα δεδομένων.
-Εξειδίκευση προσωπικού (κυρίως ερευνητών) που ασχολούνται ιδιαίτερα με ομάδες οργανισμών που σήμερα δεν μελετώνται επαρκώς κι επέκταση δειγματοληπτικής προσπάθειας σε λιγότερο μελετημένες περιοχές ή βάθη.
-Περιορισμό των επεμβάσεων που θέτουν σε κίνδυνο τη βιοποικιλότητα και αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο.
-Ανάπτυξη της έρευνας της γενετικής ποικιλότητας και ειδικά σε ομάδες οργανισμών με ελαττωμένο μηχανισμό διασποράς.
Βάσει των παραπάνω γενικών συμπερασμάτων αλλά και κατευθυντήριων γραμμών για τη διατήρηση συγκεκριμένα της Μεσογειακής Φώκιας ακολουθεί μια εκτενής παρουσίαση Οδηγιών και «ιδανικών» πρακτικών διατήρησης. Οι Οδηγίες αυτές που είναι βασισμένες στα ψηφίσματα των διεθνών συνεδρίων για τη Μεσογειακή φώκια, καλύπτουν πάνω από είκοσι χρόνια. Οι Οδηγίες παρουσιάζονται κατηγοριοποιημένες με τους εξής γενικούς τίτλους: Διεθνής Συντονισμός, Επιστημονική Έρευνα, Προστασία Ενδιαιτημάτων, Νομοθεσία και Εφαρμογή, Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση Κοινού, Διάσωση και Επανένταξη, Επανεισαγωγή και Αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία.
