Η ιταλική εκπαιδευτική νομοθεσία στα Δωδεκάνησα κατά τη περίοδο 1926-1943

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

- ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

- ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΗΝΑ ΜΗΝΑΤΣΗΣ

Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1926 – 1943.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Π

αρά την αξιοπρόσεκτη σε όγκο και ποιότητα βιβλιογραφία για την εκπαίδευση στα Δωδεκάνησα κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής, δεν υπάρχει μια συστηματική μελέτη που να συγκεντρώνει, να συστηματοποιεί, να αξιολογεί και να αξιοποιεί το υλικό αυτό, διάσπαρτο στο μεγαλύτερο μέρος του σε σπάνια και δυσεύρετα έντυπα. Το βιβλίο του Γεωργίου Θ. Βεργωτή «Η εκπαίδευση στο κοινό της Ρόδου κατά την Ιταλοκρατία»¹, πραγματεύεται διεξοδικά τα σχετικά με την εκπαίδευση στο νησί και ιδίως στην πόλη της Ρόδου, δεν καλύπτει όμως το σύνολο του δωδεκανησιακού χώρου, πολλώ μάλλον που το παραδοσιακό κοινοτικό καθεστώς δεν ήταν ομοιόμορφο σ’ όλα τα νησιά του συμπλέγματος και τα συμβαίνοντα και ισχύοντα στη Ρόδο (και Κω) δεν συμβαίνουν ούτε ισχύουν απαραιτήτως και για τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου κατά την κρίσιμη περίοδο 1912 – 1945, την περίοδο δηλ. της κατοχής (στρατιωτικής και πολιτικής) των Δωδεκανήσων από την Ιταλία².

1 Εκδοση ΔΙ.ΚΕ..Μ.ΜΕ, Ρόδος 1997. Ο συγγραφέας διευκρινίζει στον σύντομο Πρόλογο του έργου: «Το κείμενο που παραδίδω στον σύγχρονο άνθρωπο του νησιού είναι βασισμένο στα ιστορικά στοιχεία που κατέγραψαν τα Αρχεία της Ι. Μητροπόλεως Ρόδου σε συνδυασμό με τις αναμνήσεις ορισμένων συντελεστών της παιδείας της εποχής εκείνης, που είχαν την πρόνοια, όταν ζούσαν, να τα καταγράψουν και να τα δημοσιεύουν.

Έχω τη βεβαιότητα ότι δεν είπα την τελευταία λέξη για το θέμα. Θα χαρώ ιδιαίτερα αν στο μέλλον νεότεροι επιστήμονες συμπληρώσουν τα τυχόν κενά που προκλήθηκαν είτε από έλλειψη ιστορικών μαρτυριών είτε από υποτίμηση κάποιων διασωθέντων στοιχείων. Ευτυχώς μπορώ να ισχυρισθώ ότι δεν χρησιμοποιώ προσωπικές εμπειρίες και αναμνήσεις. Αντίθετα, καταγράφω την ιστορία..».

2 Πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία της εκπαίδευσης στα Δωδεκάνησα κατά την Ιταλοκρατία υπάρχουν είτε σε έργα που πραγματεύονται συνολικότερα το θέμα της Ιταλοκρατίας, όπως: Ιπποκράτη Φραγκόπουλου: Η Δωδεκάνησος υπό Ιταλοκρατίαν, Αθήναι 1958, Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή: Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943, Ρόδος 1998, Υπουργείου Ανοικοδομήσεως: Δωδεκάνησος. Τετράτομος μελέτη του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως και συνεργατών του υπό την διεύθυνσιν του κ. Κ.Α. Δοξιάδη. Α΄ Γενική Περιγραφή, Αθήναι 1947 είτε σε ιστορίες των επιμέρους νησιών, όπως: Χ.Ι. Παπαχριστοδούλου:

Ιστορία της Ρόδου, β΄ έκδοση συμπληρωμένη, Αθήνα 1994, Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου: Ιστορία της νήσου Κω. Αρχαία, μεσαιωνική, νεότερη, Αθήναι 1990, Μιχ. Γ. Μιχαηλίδη-Νουάρου: Ιστορία της νήσου Καρπάθου, Αθήναι 1940-1949, Μ.Γ. Μιχαηλίδη – Νουάρου - Τρύφωνος Ε.

Ευαγγελίδου: Ιστορία της νήσου Κάσου, Αθήναι 1935, Ευανθίας - Βάσως Αντωνίου: Η Χάλκη της Δωδεκανήσου σε παλιούς και σύγχρονους καιρούς, Ρόδος 1997, Ευαγγέλου Ν. Βαρδαμίδη:

Ιστορία της νήσου Μεγίστης (Καστελλορίζου), Αλεξάνδρεια 1948, είτε, τέλος, σε μονογραφίες ή άρθρα που καταπιάνονται με θέματα της εκπαίδευσης σ’ εκείνα τα χρόνια, όπως: Αλεξ. Σ.

Καρανικόλα: Η ιταλική εκπαιδευτική πολιτική και οι Δωδεκανήσιοι, Δωδεκανησιακή Επιθεώρησις, έτος Β΄, τεύχος 2-4 (Φεβρουάριος-Μάρτιος-Απρίλιος 1948) 68-71, Γεωργίου Θ.

Ούτε επιχειρήθηκε ποτέ διεξοδική ανάλυση και παρουσίαση των βασικών νομοθετικών κειμένων, που εξέδωσε η Ιταλική Διοίκηση των νήσων και αφορούσαν την εκπαίδευση. Πολύ περισσότερο δε, δεν έγινε σύγκριση των διαταγμάτων αυτών με τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που την ίδια εποχή εισηγήθηκε η Ελληνική Κυβέρνηση στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, για το ίδιο ζήτημα.

Τέλος, η επιρροή των νόμων και διαταγμάτων αυτών στα εγκριθέντα και διδαχθέντα Αναγνωστικά στις τάξεις της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην ελεύθερη Ελλάδα, αλλά πρωτίστως στη σκλαβωμένη Δωδεκάνησο, δεν απασχόλησε κανέναν ερευνητή.

Με την παρούσα μελέτη, επιχειρείται η προσέγγιση των νομοθετικών κειμένων και των εκπαιδευτικών γεγονότων της περιόδου και γίνεται προσπάθεια να δοθεί απάντηση στα εξής βασικά ερωτήματα:

Π ρ ώ τ ο ν : Τα διατάγματα για την εκπαίδευση που εξέδωσαν οι Ιταλοί Διοικητές των Δωδεκανήσων υπηρετούσαν ανάγκες της εκπαίδευσης και του παιδαγωγικού προσανατολισμού της δωδεκανησιακής νεολαίας ή αποτελούσαν εφαρμογή μιας πολιτικής εναρμόνισης με τα της Μητροπόλεως;

Δ ε ύ τ ε ρ ο ν : Οι επιβληθείσες «μεταρρυθμίσεις» στόχευαν στην προαγωγή των εκπαιδευτικών και των κοινωνικών πραγμάτων; Ή υπηρετούσαν την αποκοπή των εκπαιδευομένων από τα εθνικά τους δεδομένα, στόχευσαν δηλαδή στην ιταλοποίηση του πληθυσμού της Δωδεκανήσου;

Τ ρ ί τ ο ν : Η φιλοσοφία των διαταγμάτων αυτών διεισδύει στο περιεχόμενο των Αναγνωστικών του Δημοτικού Σχολείου και τίνι τρόπω; Και

Τ έ τ α ρ τ ο ν : Η σύγκριση των εκπαιδευτικών νομοθετημάτων της Ελληνικής Κυβέρνησης με τα νομοθετικά διατάγματα της κατοχής, όπως και η σύγκριση Αναγνωστικών ελληνικών και ιταλικών, τα οποία διδάσκονται στα αντίστοιχα σχολεία, σε ποια συμπεράσματα μας οδηγεί.

Για πολλά από τα θέματα αυτά υπάρχουν διχογνωμίες μεταξύ των ερευνητών. Αξιολογώντας όλες τις πληροφορίες και γνώμες, θα επιδιώξουμε να

Βεργωτή: Ειδήσεις για τη λειτουργία του σχολείου των Freres στη Ρόδο και οι προπαγανδιστικές του ενέργειες, Δωδεκανησιακόν Αρχείον 7 (1966) 89-106, Αποστόλου, μητροπολίτη Ρόδου:

Απομνημονεύματα, τ. 1-2, εν Αθήναις 1947, Αποστόλου, μητροπολίτη Καρπάθου – Κάσου: Το χρονικόν της ιταλοκρατίας της Ρόδου, Αθήναι 1973, Αντωνίου Σταματίου: Η Δωδεκάνησος σκλάβα κ ελεύθερη, Αθήνα 1958, Η εκπαίδευσις εις την υπόδουλον Δωδεκάνησον (Το έργον των Δωδεκανησίων Εκπαιδευτικών), Δωδεκάνησος, Μηνιαία Εικονογραφημένη Επιθεώρησις Νομαρχίας Δωδεκανήσου, 1(1957) κ.ά.

διατυπώσουμε απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, δίχως εθνικιστικούς συναισθηματισμούς ή πολιτικοϊδεολογικές επιρροές και φορτίσεις.

Θεωρήσαμε γι’ αυτό σκόπιμο να ερευνήσουμε και να γνωρίσουμε κάθε τι σχετικό (έγγραφα, δημοσιεύματα, βιβλία, απομνημονεύματα, μελέτες, σχόλια ή αναλύσεις), το οποίο θα μας χρησίμευε στο εγχείρημά μας.

Πολύτιμη υπήρξε η συμβολή των συναδέλφων μου δικηγόρων Εμμ. Μ.

Μακρή και Χρήστου Ι. Πιννή για τη συγκέντρωση και αξιολόγηση του υλικού και γι’ αυτό ιδιαιτέρως τους ευχαριστώ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

1. 1. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

Σ

το κεφάλαιο «ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ» αναπτύσσουμε την ιστορική διαδρομή των ελληνικών νησιών του Νοτιοανατολικού Αιγαίου, που σήμερα ονομάζουμε Δωδεκάνησα. Την περίοδο 1912-1945 η

διοίκηση των νησιών περιήλθε στην Ιταλία. Κατά τη διάρκεια της κατοχικής αυτής περιόδου, επιχειρήθηκε ο εξιταλισμός του πληθυσμού, εκτός των άλλων, με την άσκηση συγκεκριμένης εκπαιδευτικής πολιτικής. Η Ιταλική εκπαιδευτική πολιτική στα Δωδεκάνησα, εφαρμόστηκε με την έκδοση

«μεταρρυθμιστικών» Κυβερνητικών Διαταγμάτων¹ και την εισαγωγή ιταλικών σχολικών εγχειριδίων από την μητροπολιτική χερσόνησο. Παράλληλα απαγορεύθηκε η χρησιμοποίηση βιβλίων έκδοσης του Ελληνικού Υπουργείου Παιδείας και τελικώς η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.

Η προσωπική μου σχέση με εκπαιδευτικούς αυτής της περιόδου, οι διηγήσεις, απόψεις και κρίσεις τους², η έρευνα των πηγών, η συμμετοχή συγγενικών μου προσώπων στο Σύνταγμα Δωδεκανησίων, προκάλεσαν το ενδιαφέρον μου για την ενασχόλησή μου με το θέμα.

Οι νομικές και παιδαγωγικές μου σπουδές, τέλος, πιστεύω ότι μου παρείχαν την δυνατότητα για ουσιαστική προσέγγιση και ελαχιστοποιούσαν τον κίνδυνο επανάληψης δημοσιευμένων στοιχείων και κρίσεων.

Η ερευνητική μου προσπάθεια επικεντρώθηκε στην αξιοποίηση και ανάδειξη του πρωτογενούς αρχειακού υλικού, που αναφέρεται στην περίοδο της ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων και αφορά κυρίως την εκπαίδευση.

1 Αναλύονται σε σχετικό κεφάλαιο

2 Ο δάσκαλος Ιωάννης Χαλκιάς, ο παπα-Γιάννης από την Όλυμπο Καρπάθου, μου διηγήθηκε, με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο, τα γεγονότα, τις παρεμβάσεις των Ιταλών στα σχολεία της Δωδεκανήσου και ειδικότερα της Καρπάθου, τις αντιδράσεις των δασκάλων, τους κινδύνους που διέτρεχαν για την διατήρηση όχι μόνο της γλώσσας, αλλά και της παράδοσης.

Οι συχνές μου επισκέψεις στην Αρκάσα Καρπάθου μου έδωσαν την ευκαιρία να πληροφορηθώ από τον υπέργηρο Ολυμπίτη δάσκαλο Νίκο Ιωάννου Βασιλαράκη την πολιτική των Ιταλών στην εκπαίδευση, τους σκοπούς των εμπνευστών της, τις

«μεθοδεύσεις» των ελλήνων εκπαιδευτικών, ώστε να καταστεί ατελέσφορη.

Ο Μητροπολίτης Καρπάθου - Κάσου Απόστολος Παπαϊωάννου, Πρωτοσύγγελος της Μητροπόλεως Ρόδου την περίοδο της ιταλοκρατίας μου εμπιστεύθηκε τις εμπειρίες του, μου εξήγησε την «γραμμή» της Εκκλησίας και τη δική του δράση ως Θεολόγου και Κατηχητή.

Η πατριωτική δράση, τα δεινοπαθήματα και η πίστη και καρτερία πολλών συμπατριωτών μου - απλών ανθρώπων με ιδανικά - ήταν επίσης ισχυρό κίνητρο για την έρευνα, την συλλογή στοιχείων και την ενασχόλησή μου με το θέμα.

Υπήρξε τέλος ισχυρό ενδιαφέρον για την διαπίστωση - μέσα από έρευνα – της ιστορικής πραγματικότητας, χωρίς εθνικιστικές και συναισθηματικές φορτίσεις. Για ανίχνευση της αλήθειας.

Περίοδος κατά την οποία, όπως προλέχθηκε, επιτελούνται σημαντικές θεσμικές εξελίξεις κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών, που επιδρούν καθοριστικά στο εκπαιδευτικό σύστημα.

Η μελέτη λοιπόν, των Εκπαιδευτικών Διαταγμάτων και η τυχόν επίδραση των διατάξεών τους στα Αναγνωστικά του Δημοτικού Σχολείου, μέσω του περιεχομένου των θεμάτων και των εικόνων τους, αποτελεί το περιεχόμενο της έρευνάς μας.

1. 2. Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ α) Ερευνητική μέθοδος

Γ

ια την επίτευξη των στόχων της έρευνάς μας, δίνουμε ιδιαιτέρως βαρύτητα στην πραγματολογική ανάλυση του νομικού πλαισίου του εκπαιδευτικού συστήματος της περιόδου. Για να περιγράψουμε τις δομές του, να προσδιορίσουμε την παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα (κυρίως των Κυβερνητών), να αναλύσουμε τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, στοιχεία τα οποία διαμόρφωσαν καθοριστικά τις εκπαιδευτικές εξελίξεις.

Επιχειρήσαμε επίσης με βάση το αρχειακό υλικό μας, κριτική προσέγγιση και ανάλυση των πρωτογενών και δευτερογενών πηγών, στα πλαίσια της οργάνωσης της έρευνάς μας. Με την έννοια της κριτικής ανάλυσης, συνδέσαμε τη μεθοδολογική ακρίβεια κατά την εφαρμογή λογικών κανόνων της συγκριτικής μεθόδου. Στοχεύοντας στη διαμόρφωση της ακρίβειας, αλήθειας και αντικειμενικότητας των κειμένων, για να αποδοθεί η πραγματικότητα των γεγονότων.

Από τα ανωτέρω καθίσταται πρόδηλο ότι χρησιμοποιήσαμε κανόνες της αναλυτικής, διερευνητικής, συνθετικής και περιγραφικής μεθόδου.

Ιδιαιτέρως, η χρήση της ανάλυσης περιεχομένου ως τεχνικής προσέγγισης των κειμένων (αναγνωστικών και διαταγμάτων) κωδικοποιεί και ταξινομεί.

Κυρίως όμως συμβάλλει στην αντικατάσταση της υποκειμενικής με την αντικειμενική ανάλυση και ποσοτικοποίηση¹.

1 Νότα Κυριαζή «Η Κοινωνιολογική Έρευνα», σελ. 300.

Ιωάννης Ν. Παρασκευόπουλος «Μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας», Αθήνα 1983, σελ. 14

Στο πεδίο των νομικών και παιδαγωγικών σπουδών, η μέθοδος της ανάλυσης περιεχομένου επιλέγεται για την ακριβή ανάλυση και ερμηνεία των εκπαιδευτικών δεδομένων, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους².

Το βέβαιον είναι ότι κατά την πορεία της μεθοδολογικής προσέγγισης των θεμάτων, δεν χρησιμοποιήσαμε κατ’ αποκλειστικότητα τους κανόνες μιας και μόνον μεθόδου. Η εναρμόνιση ετερόκλητων πηγών (ιδιωτικές συλλογές, αδημοσίευτα έγγραφα, προσωπικές διηγήσεις και μαρτυρίες) και η αξιοποίηση των πληροφοριών που περιείχαν, συνέβαλαν στη δημιουργία συνολικής γνώσης του διερευνούμενου θέματός μας.

Ο συνδυασμός ορισμένων από τις παραπάνω μεθόδους, είναι πιο αποτελεσματικός ως προς τη δυνατότητα προσέγγισης της πολυεπίπεδης και σύνθετης κοινωνικής πραγματικότητας των εκπαιδευτικών φαινομένων της ερευνουμένης περιόδου και μας βοήθησε στην ερμηνεία τους.

β) Μέρη της εργασίας

Η

παρούσα μελέτη αναπτύσσεται σε πέντε κεφάλαια:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Αποτελούν αντικείμενα μελέτης και παρουσίασης:

α) Οι βασικές έννοιες και η ανάλυσή τους.

α) Η πολιτική και εκπαιδευτική κατάσταση στα νησιά του Νοτιοανατολικού Αιγαίου στο διάστημα της Τουρκοκρατίας.

β) Το πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της περιόδου της ιταλική στρατιωτικής κατοχής στα Δωδεκάνησα (1912-1923)

γ) Το πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της περιόδου 1923 –1943 στα προσαρτημένα στην Ιταλία Δωδεκάνησα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Βάμβουκας Μ. «Εισαγωγή στην ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία», Εκδ.

Γρηγορη 1997 σελ. 268.

2 Αχιλλέας Στ. Ανθεμίδης. «Jus promovendi. Μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας και συγγραφικής», σελ. 43.

Borg W.Gall, M. «Educational research, An Introduction» 1989 σελ. 521

Ερευνάται η προσωπικότητα και η νομοθετική δράση των Ιταλών Γενικών Διοικητών της Δωδεκανησου Mario Lago και Cesare Maria De Vecchi .

Πιο συγκεκριμένα το Β΄ κεφάλαιο περιέχει:

α) Την παρουσίαση των Ιταλών Κυβερνητών.

β) Την παρουσίαση και ανάλυση των βασικών Κυβερνητικών Διαταγμάτων της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Επιχειρείται η διάγνωση της επιρροής της νέας «φιλοσοφίας» των Ιταλών νομοθετών στο περιεχόμενo των Αναγνωστικών του Δημοτικού Σχολείου. Περιεχόμενο λοιπόν της Γ΄ Φάσης είναι:

α) Η επιλογή των Αναγνωστικών.

β) Η παρουσίαση δύο (2) Αναγνωστικών στην ιταλική γλώσσα, έκδοσης Ιταλικού Υπουργείου Παιδείας.

γ) Η παρουσίαση δύο (2) Αναγνωστικών στην ελληνική γλώσσα με συντάκτες Έλληνες εκπαιδευτικούς.

δ) Σχόλια και συμπεράσματα της ιστορικής και συγκριτικής μελέτης και της ανάλυσης του περιεχομένου των βιβλίων - αναγνωστικών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Στο κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνονται οι γενικές συμπερασματικές παρατηρήσεις της έρευνας και ο σχετικός επίλογος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Κρίναμε αναγκαίο για την πληρέστερη παρουσίαση του έργου να σκιαγραφήσουμε τους βασικούς πρωταγωνιστές. Τη συγκρότηση και τον χαρακτήρα τους. Αυτοί ήσαν ο Μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος Τρύφωνος, ο Πρωτοσύγγελος της Μητρόπολης Ρόδου Απόστολος Παπαϊωάννου, οι Κυβερνήτες Mario Lago και Cesare Maria De Vecchi.

Στο κεφάλαιο αυτό συμπεριλαμβάνεται και η βιβλιογραφία.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η παρουσίαση των κειμένων των διαταγμάτων, αποσπάσματα από τα αναγνωστικά και φωτογραφίες των πρωταγωνιστών, αποτελούν το υλικό του παραρτήματος.

1. 3. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ

Η

παραγωγή, η δια της βίας άσκηση πολιτικής σε πολίτες -υπόδουλους- με διαφορετικά εθνικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά, η επιβολή «μεταρρυθμιστικών» κανόνων στην εκπαίδευση, που επιχειρούν να εκριζώσουν τα χαρακτηριστικά αυτά και να διαμορφώσουν νέα πρότυπα, νέα συνείδηση, οριοθετούν τα βασικά θέματα της μελέτης. Τα θέματα αυτά είναι: α) Μεταρρύθμιση και Παράδοση. β) Μάθηση και Αγωγή γ) Μεταρρύθμιση και Υποταγή.

Αποτελούν ταυτόχρονα τις βασικές έννοιες τις οποίες θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε, λαμβάνοντας υπόψη την πολιτική κατάσταση της περιόδου, τους εκφραστές της και την υποδοχή της από τον γηγενή πληθυσμό.

α.- Μεταρρύθμιση και Παράδοση.

Η

Ιταλική Διοίκηση της Δωδεκανήσου, σχεδίασε την παρέμβασή της στα εκπαιδευτικά πράγματα, με την έκδοση Νομοθετικών Διαταγμάτων. Του υπ’ αρ. 1/01-01-1926 του Κυβερνήτη Mario lago και του υπ’ αρ. 149/21-07- 1937 του Κυβερνήτη Cesaree Maria De Vecchi¹. Mε τα διατάγματα - κυρίως - αυτά , οι κατακτητές επιχείρησαν την λεγόμενη «εκπαιδευτική

1 Εξέδωσαν ακόμη τα ακόλουθα διατάγματα, τα οποία, ρυθμίζουν εκπαιδευτικά ζητήματα: α) Υπ’ αρ. 2585/1917 «Εισαγωγή της διδασκαλίας ιταλικής γλώσσας στην Ε’

και Στ’ Δημοτικών Σχολείων Μαλώνας, Λίνδου, Ψίνθου, Καστέλλου». β) Της 16-7-1916

«Διορισμός Amendeo Maiuri ως επιθεωρητού όλων των σχολείων της Δωδ/σου». γ) Υπ’ αρ.

58/08-03-37 «Διάλυση Συμβουλίου Ορθοδόξου Κοινότητος Ρόδου» δ) Της 17-02-1938

«Αντικατάσταση των αιρετών οργάνων με Κυβερνητικούς Επιτρόπους». ε) Υπ’ αρ. 327, 325/1938 «αφαίρεση από θρησκευτικούς αρχηγούς δικαιώματος σύνταξης ληξιαρχικών Πράξεων ». στ) Υπ’ αρ. 163/30-6-39 « Υποχρεωτική φοίτηση παιδιών ηλικίας 6-11 ετών στα Ιταλικά Σχολεία».

μεταρρύθμιση» για την αλλαγή της δομής και του περιεχομένου της εκπαίδευσης.

Από την έρευνα και μελέτη των πηγών, του κοινωνικού και πολιτικού περιβάλλοντος, συμπεραίνεται ότι η επιχειρηθείσα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν εξέφραζε μια προσπάθεια εκσυγχρονιστική, όπως οφειλε να πράξει η Ιταλική Διοίκηση, δεν έχουμε δηλ. μια αναθεώρηση του καθεστώτος που ίσχυε κατά την τουρκοκρατία για τα σχολεία της Δωδεκανήσου, με στόχο την προσαρμογή τους στις σύγχρονες κοινωνικές και επιστημονικές εξελίξεις. Η μεταβολή στα εκπαιδευτικά πράγματα εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες των Κυβερνητών και της Μητρόπολής τους.

Η απαγόρευση της μητρικής γλώσσας - η συντριπτική πλειοψηφία του μαθητικού πληθυσμού ήταν Έλληνες- η ανατροπή των συμβόλων, των συνηθειών, των πολιτισμικών χαρακτηριστικών των υποδούλων που προήρχοντο από μια μακραίωνη ελληνική παράδοση πολιτισμού, επιχείρησαν να ακυρώσουν την ταυτότητα και την παράδοσή τους. Το εγχείρημα των κατακτητών ήταν ασφαλώς τολμηρό. Προσπάθησαν να το επιβάλουν βιαίως, κι αυτό είχε ως αποτέλεσμα την καθολική διαμαρτυρία, την άρνηση μαθητών και γονιών να υποταχθούν στη λογική του αφελληνισμού και τελικώς το εγχείρημα οδηγήθηκε σε πλήρη αποτυχία.

β.- Μάθηση και Αγωγή.

Η

παρουσίαση και ο σχολιασμός των Ιταλικών Κυβερνητικών Διαταγμάτων¹ αποκαλύπτουν την αδιαφορία των «νομοθετών» για το υποκείμενο της μάθησης, τους μαθητές, καθώς και για την ομαλή προαγωγή των βιωμάτων και της εν γένει συμπεριφοράς των. Μιας συμπεριφοράς που καλυτερεύει τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και τις σχέσεις τους με το περιβάλλον. Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται από την έλλειψη - στα Διατάγματα - κανόνων, κινήτρων και προσαρμογών, για την ενεργοποίηση, την παρώθηση για μάθηση.

Απεναντίας παρατηρείται διάθεση απλοποίησης και υποβάθμισης του περιεχομένου², θέσπιση αυστηρότερων εποπτικών οργάνων³, ενώ ο

1 Βλ. σχετικό κεφάλαιο.

2 Βλ. σχόλια για Αναγνωστικά.

3 Αρθρο 22 επ. Κ.Δ. 149/1937

επιδιωκόμενος διορισμός Ιταλών δασκάλων, διαφορετικής παιδείας, θρησκείας και παράδοσης από τους μαθητές και τον πληθυσμό, δεν βοηθούσαν στην ανάπτυξη της παιδείας. Απ’ όλες τις πηγές και τις διηγήσεις, που έχουμε στη διάθεσή μας, αποκαλύπτεται ότι η επίδραση που ασκούσαν οι Ιταλοί διδάσκοντες στους Έλληνες μαθητές τους ήταν αρνητική.

Παρατηρείται ακόμη μια δυσκολία εξεύρεσης μορφών επαφής ανάμεσα στους διδάσκοντες και τους διδασκόμενους, κι από την πλευρά των μαθητών έκδηλη όσο κι αναπόφευκτη είναι η σύγχυση, η απροθυμία στις επιδόσεις, εν τέλει δε οδηγεί στην απείθεια στις διαταγές των δασκάλων - παιδαγωγών.

Η ξένη γλώσσα, ιστορία και θρησκεία, τα ακατανόητα σύμβολα, οι υποδείξεις και μορφές, οι αυταρχικές συμπεριφορές των δασκάλων και οι τάσεις κυριαρχίας στο νου και στη συνείδηση των μαθητών, δηλαδή το αυστηρό ύφος αγωγής, προκαλούσε την αντιδραστική και πολλάκις την εχθρική συμπεριφορά τους προς τους εκπαιδευτές και τους ομοεθνείς τους.

γ) Μεταρρύθμιση και Υποταγή.

Ο

τύπος και ο τρόπος λειτουργίας του σχολείου, που επέλεξαν οι Κυβερνήτες και επεχείρησαν να διαμορφώσουν με τις νομοθετικές τους ρυθμίσεις, δηλαδή με την εκπαιδευτική τους πολιτική, δεν έλαβε διόλου υπόψη του, ότι οι αποδέχτες - μαθητές, ήταν γόνοι υποδούλων αλλοεθνών και ετεροδόξων. Ούτε συνεκτίμησαν την δεδομένην αρνητική προδιάθεσή τους, στις «μεταρρυθμίσεις», στους εκφραστές και στους εφαρμοστές της¹. Αποτέλεσμα; Η αποχή από τη σχολική φοίτηση. Η υποστολή της Ιταλικής σημαίας από τον ιστό του Βενετοκλείου Γυμνασίου², η περιφρόνηση γιορτών και παρελάσεων, οι φυλακίσεις δασκάλων, η μαζική άρνηση εκμάθησης της Ιταλικής γλώσσας.

Είναι σαφές ότι η αποφυγή της σχολικής φοίτησης και η αντίδραση στη μεταρρύθμιση, δεν σχετίζεται με το φαινόμενο του σχολικού άγχους. Οφείλεται αποκλειστικά στην εναντίωση, στην μη υποταγή των υποδούλων εκπαιδευομένων, στην προσπάθεια εξιταλισμού του πληθυσμού, στην απομάκρυνση του από τα εθνικά του χαρακτηριστικά. Αντίδραση, η

1 Γ.Θ. Βεργωτή «Η εκπαίδευση στο Κοινό της Ρόδου κατά την Ιταλοκρατία» σελ. 287 επ., και Μητροπολίτου Ρόδου Αποστόλου σελ. 261

2 Γ.Χ. Μπάρδου «Ο στραγγαλισμός της Ελλ. Παιδείας στα Δωδεκάνησα.»

οποία κατόρθωσε τελικώς να ακυρώσει, όχι την έκδοση των εκπαιδευτικών διαταγμάτων αλλά την ανατροπή ή έστω αλλοίωση των προσδιοριστικών στοιχείων ενός εκάστου και του συνόλου του πληθυσμού.

1. 4. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.4.1. Ο όρος «Δωδεκάνησα»

O

όρος «Δωδεκάνησα», με τη σημερινή του γεωγραφική κάλυψη, χρησιμοποιήθηκε από τα 1912 για να δηλώσει το σύμπλεγμα των ελληνικών νησιών του Nοτιοανατολικού Aιγαίου που κατέλαβε η Iταλία την άνοιξη εκείνου του χρόνου, δηλ. τα νησιά Aστυπάλαια, Kάλυμνο, Kάρπαθο, Kάσο, Kω, Λέρο, Nίσυρο, Πάτμο, Pόδο, Σύμη, Tήλο και Xάλκη. Aπό τα 1920 προστέθηκε σ’ αυτά και το Kαστελλόριζο (Mεγίστη).

Πριν την ιταλική κατάκτηση ήσαν γνωστά με τον ανεπίσημο όρο

"Δωδεκάνησα" τα δώδεκα νησιά του ΝΑ Αιγαίου, που διατελούσαν υπό καθεστώς ειδικών προνομίων. Ήσαν τα ίδια δώδεκα νησιά, αλλά χωρίς τη Pόδο και την Kω, που τις θέσεις τους έπαιρναν η Iκαρία και το Kαστελλόριζο. Στην επίσημη γλώσσα τους οι Tούρκοι ονόμαζαν το σύμπλεγμα "Σποράδες νήσους"

(Iσποράτ Aντασί) ή "Προνομιούχα νησιά του Aρχιπελάγους".

Oι πριν από τους Tούρκους κατακτητές, οι Φράγκοι, ονόμαζαν "Δουκάτο της Δωδεκανήσου" σύμπλεγμα δώδεκα νησιών μέσα στις Kυκλάδες με πρωτεύουσα τη Nάξο. Για τα ίδια τα σημερινά Δωδεκάνησα οι Φράγκοι δεν χρησιμοποίησαν κάποια ονομασία, μια και δεν έτυχε ποτέ, σ' όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, να υπαχθούν υπό ενιαία διοίκηση, αφού, εκτός από το κράτος των Iπποτών του Aγίου Iωάννου της Iερουσαλήμ, που είχε κέντρο τη Pόδο και επεκτάθηκε και στα νησιά Xάλκη, Tήλο, Σύμη, Nίσυρο, Kάλυμνο, Kω και Kαστελλόριζο, η Kάρπαθος και η Kάσος βρέθηκαν υπό τη διοίκηση της ενετικής οικογένειας των Kορνάρων, η Aστυπάλαια υπό τους Kουερίνι κι η Πάτμος με τα γύρω νησάκια διατήρησε, από τους βυζαντινούς ακόμη χρόνους, μια ζηλευτήν αυτονομία, χάρη στην Iερά Mονή του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου.

O όρος "Δωδεκάνησος" ήταν γνωστός και στους παλαιότερους χρόνους.

Bυζαντινοί συγγραφείς, όπως ο χρονογράφος Θεοφάνης, ο Γεώργιος Kεδρηνός, ο Ξυλάνδριος, ο Iεροκλής, ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος κι ο ανώνυμος συγγραφέας του "Xρονικού του Mορέως", αναφέρονται στη

"Δωδεκάνησο", εννοώντας κάποια δώδεκα νησιά των Kυκλάδων. Tο "θέμα" της Δωδεκανήσου ή του Aιγαίου Πελάγους κατά τον 10ο αιώνα περιλάμβανε τις Kυκλάδες και την Aστυπάλαια, ενώ η Pόδος, η Σύμη και άλλα νησιά ανήκαν στο θέμα των Kιβυρραιωτών (από την Kίβυρρα της Παμφυλίας), η Kως και τα γειτονικά νησιά στο θέμα της Σάμου κι η Kάρπαθος και Kάσος στο θέμα της Kρήτης. Στους Pωμαϊκούς χρόνους τα νησιά ανήκουν στην "Eπαρχία των Nήσων" (Provincia Insularum), που περιλαμβάνει τα περισσότερα από τα νησιά του Aιγαίου.

Oι αρχαίοι συγγραφείς ονομάζουν "Σποράδες" (από το ρήμα σπείρω, επειδή φαίνονται άτακτα σπαρμένα κατά μήκος της ασιατικής ακτής) τα νησιά ανάμεσα στη Σάμο και την Kάσο, για να τα ξεχωρίσουν από τις "Kυκλάδες" δηλ. τα νησιά ανάμεσα στην Eύβοια και την Kρήτη, που μοιάζουν να σχηματίζουν κύκλο γύρω από την ιερή Δήλο.¹

Oι Iταλοί κατακτητές χρησιμοποίησαν αρχικά τον όρο "Δεκατρείς Σποράδες" (Tredici Sporadi) κι ύστερα τον προκλητικό "Iταλικά νησιά του Aιγαίου" (Isole italiane del Egeo), χωρίς όμως να καταφέρουν να τον επιβάλουν διεθνώς, μια και δεν είχε καμιά σχέση με την ιστορική πραγματικότητα.

1.4.2. Το ειδικό καθεστώς των προνομίων

E

ιδικό προνομιακό (διοικητικό και φορολογικό) καθεστώς είχαν οι Nότιες Σποράδες τόσο κατά την περίοδο της κατοχής των από τους Bενετούς και Iππότες, όσο και κατά τους βυζαντινούς χρόνους, λόγω του ξηρού και άκαρπου του εδάφους των. Kι όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τα νησιά, θέτοντας βίαιο τέρμα στη φράγκικη κυριαρχία στο Aιγαίο, σεβάστηκαν τα παλαιά προνόμια και τα διατήρησαν, θεωρώντας τα ως είδος άγραφου νόμου (το τουρκικό: αντέτ = συνήθειο). Eξαίρεσαν, όμως από το προνομιακό καθεστώς τη Pόδο και την Kω, τα περισσότερο εύφορα, τα οποία υπήγαγαν στο κανονικό διοικητικό και φορολογικό σύστημα της Oθωμανικής επικράτειας. Tα προνόμια των Δώδεκα Σποράδων αναγνώρισαν με φιρμάνια τους κι οι κατοπινοί Σουλτάνοι κι έτσι το

1 Ζαχαρίας Τσιρπανλής: Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, Ρόδος 1998, σελ. 23 και επ.

ειδικό καθεστώς των προνομίων διατηρήθηκε αμετάβλητο για τρεις ολόκληρους αιώνες.

Σύμφωνα με τα προνόμια, οι κάτοικοι των νησιών απαλλάσσονταν απ’

όλους τους φόρους και τις άλλες χρηματικές εισφορές, με τις οποίες επιβαρύνονταν οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας, και περιορίζονταν στην ετήσια καταβολή ορισμένου κατ’ αποκοπήν χρηματικού ποσού (μακτού), του οποίου το ύψος καθορίζετο ανάλογα με τους πόρους κάθε νησιού. Eκτός από τη φορολογική ατέλεια, οι νησιώτες είχαν πλήρη αυτονομία κι αυτοδιοίκηση, αφού όλες τις διοικητικές, δικαστικές, δημοσιονομικές και οικονομικές εξουσίες ασκούσαν οι τοπικοί άρχοντες, οι Δημογέροντες, εκλεγόμενες κάθε χρόνο από τους ενήλικους άντρες, σε δημόσια συγκέντρωση.

Aυτό το καθεστώς της αυτονομίας, με την ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών της Δημογεροντίας και των λαϊκών συνελεύσεων και με την παράλληλη απουσία κάθε ουσιαστικής κρατικής αρχής έδωσε στους κατοίκους των φτωχών νησιών τη δυνατότητα να αναπτύξουν ανεκτή ζωή σ' όλη τη μακρά περίοδο της τουρκοκρατίας¹.

Τα νησιά έλαβαν μέρος στην Επανάσταση του 1821, αλλά με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830) παρέμειναν στην οθωμανική αυτοκρατορία².

1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών τόμος Ι, σελ. 154 και επ., Μιχαήλ Μιχαηλίδης - Νουάρος: Ιστορία της νήσου Καρπάθου, σελ. 357 και επ., Κώστας Σακελλαρίδης:

Ιστορία των προνομίων των Νοτίων Σποράδων, Νισυριακά 3 (1969) σελ. 142-229, Αλέξανδρος Καρανικόλας: Νότιες Σποράδες. Σελίδες από την ιστορία των προνομίων τους, Παρνασσός 13 (1971) σελ. 423-449.

2 Γράφει ο Ε.Γ. Πρωτοψάλτης:

«Ένας ακόμη αιών, ο 19^ος, θα προστεθεί εις την μακράν τουρκικήν δεσποτείαν, η οποία από της εμφανίσεως των Νεοτούρκων κατέστη αφόρητος.

Ο δωδεκανησιακός λαός αντεμετώπισε την δυσμενή τροπήν της πολιτικής μοίρας του με τη συνήθη εις αυτόν καρτερίαν, οχυρωθείς εις τους απορθήτους προμαχώνας του υποδούλου Ελληνισμού: Εις την χριστιανικήν πίστιν και εις την εθνικήν παράδοσιν. Η Εκκλησία και το Σχολείον υπήρξαν τα δύο απόρθητα οχυρά, εντός των οποίων ημπόρεσεν ο υπόδουλος Έλλην να διατηρήσει αλώβητα τα όσια και τα ιερά της θρησκείας του και του έθνους του. Και του μεγαλειώδους τούτου κατορθώματος σεμνοί πρωτεργάτες υπήρξαν ο ιερεύς και ο διδάσκαλος.

Πού να εύρω τας καταλλήλους λέξεις δια να εκφράσω τον θαυμασμόν μου προς σας, ταπεινοί και αφανείς ήρωες, που εσώσατε το Έθνος, ο ένας με τον σταυρόν και το Ευαγγέλιον, ο άλλος με το κοντύλι και το ψαλτήρι και την φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το Έθνος θα σας ευγνωμονεί αιωνίως». (Τα Ελευθέρια της Δωδεκανήσου, Δωδεκανησιακά Χρονικά Ζ / Αθήναι 1979, σελ, 27.

Τα χρόνια που ακολουθούν μέχρι την ιταλική κατάκτηση (1912) χαρακτηρίζονται από τη βαθμιαία κατάργηση των προνομίων, που ολοκληρώθηκε από το καθεστώς των Νεοτούρκων¹.

Στα μη προνομιούχα νησιά, τη Pόδο και Kω, μοναδική σημαντική εξουσία από την πλευρά των υποδούλων ήταν ο Mητροπολίτης, που οργάνωνε την παιδεία του ορθόδοξου πληθυσμού, ήταν πρόεδρος της Δημογεροντίας και του Πνευματικού και Mικτού Δικαστηρίου κι απόλυτος κύριος στα ζητήματα των Eκκλησιών και Mοναστηριών. Kι υπήρξαν άξιοι ιεράρχες στη Pόδο και Kω, που εκμεταλλεύτηκαν με τον καλλίτερο δυνατό τρόπο αυτά τα, περιορισμένα έστω, προνόμια προς όφελος των κατοίκων².

1.4.3. Οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των νησιών του ΝΑ Αιγαίου στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας

Κ

άτω από τις πολιτικές συνθήκες, που περιγράψαμε πιο πάνω, τα νησιά του δωδεκανησιακού συμπλέγματος αναπτύχθηκαν σημαντικά στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Παρά τη βαθμιαία κατάργηση των παλαιών προνομίων τους και την ένταση της καταπίεσης από μέρους των τουρκικών αρχών η οικονομία των Δωδεκανήσων φτάνει σε μια πρωτόγνωρη ακμή.

Η οικονομία της Δωδεκανήσου στα τέλη της τουρκικής κυριαρχίας, με τον εμπορικό στόλο της Λέρου, του Kαστελλορίζου και της Kάσου, με τη σπογγαλιευτική της αρμάδα, με τη γεωργία και την κτηνοτροφία της, με τη βιοτεχνία και το εμπόριό της καθώς και με τα πλούσια εμβάσματα των ξενιτεμένων σ’ ολόκληρη την υφήλιο παιδιών της Δωδεκανήσου, είχε δημιουργήσει μια ζηλευτή ευμάρεια στους κατοίκους.

Aκόμα πιο θαυμαστό ήταν το δημοσιονομικό καθεστώς. Oι Δημογεροντίες ή Δημαρχίες με την αυτοδιοίκηση και τους τοπικούς φόρους επαρκούσαν για όλες τις ανάγκες των Kοινοτήτων. Παιδεία, υγιεινή, οδοποιία, ύδρευση, αγαθοεργία και κοινωφελή έργα, όλα η τοπική αρχή τα παρείχε δωρεάν κι όλα διεξήγοντο μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα μικρής δημοκρατίας με τη ψήφο του λαού και τον έλεγχο των αρχόντων. Aυτά ήσαν που έκαμαν τον Γερμανό περιηγητή Λουδοβίκο Pος, που επισκέφτηκε τα Δωδεκάνησα στα 1849, να γράψει: "Aι

1 Ε. Γ. Πρωτοψάλτη: Οι απελευθερωτικοί αγώνες των Δωδεκανησίων (Αθήναι 1956) σελ.

47 και επ.

2 Χρ. Παπαχριστοδούλου: Ιστορία της Ρόδου (β΄ έκδοση 1994) σελ.404 και επ.

αυτόνομοι ελληνικαί δημοτικαί αρχαί υπό την τουρκικήν επικυριαρχίαν μας παρέχουν μίαν πιστήν, όσον το δυνατόν, εικόνα της καταστάσεως εκ της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας".¹

Το ελληνικό στοιχείο της Δωδεκανήσου, που υπερείχε συντριπτικά σε αριθμό, παρά τη φορολογική απομύζηση της Ρόδου και Κω, τους διωγμούς, τις καταπιέσεις και τη σκληρή δουλεία, κατόρθωνε να διατηρεί ακμαία τη εθνική του συνείδηση και να διασφαλίζει έτσι ακλόνητα την ελληνικότητα των νησιών.

1. 5. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ 1.5.1. Οι σκοτεινοί αιώνες

M

έχρι τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα δεν έχουμε πληροφορίες για σχολεία στα Δωδεκάνησα. Ο αναλφαβητισμός φαίνεται να είναι γενικός. Oι μόνοι που γνωρίζουν λίγα γράμματα είναι οι κληρικοί, μόνο όσα τους χρειάζονται για να ασκούν το λειτούργημά τους. Aυτοί έγιναν κι οι πρώτοι δάσκαλοι των ραγιάδων, αφού κοντά σ’ αυτούς διδάχτηκαν τα "κολλυβογράμματα" όσοι προορίζονταν για κληρικοί ή για βοηθοί των κληρικών στις ιερές τελετές². Kάτι λίγα κολλυβογράμματα φρόντιζαν να μάθουν κι όσοι φιλοδοξούσαν να γίνουν προεστοί ή γραμματικοί του κοινού. Kι έτσι, στις εκκλησιές και στα μοναστήρια κι απ’ τα εκκλησιαστικά βιβλία (τα μόνα άλλωστε βιβλία που μπορούσαν να βρεθούν τότε) γίνονταν οι πρώτοι "γραμματισμένοι", που απολάμβαναν τεράστιας

1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄σελ. 416 επ.

2 Γράφει ο Γεώργιος Θ. Βεργωτής: «Ο ασχολούμενος με τον πνευματικόν πολιτισμόν της Δωδεκανήσου φθάνει πολλάς φοράς μέχρι της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως αναζητών τα αίτια της διατηρήσεως ή της πνευματικής ακμής.

Ούτω ίσταται εν συγκινήσει πολλή προ του γεγονότος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο οποίος προήλθε εν πολλοίς από τους αγόνους, αλλά ελπιδοφόρους τόπους της χώρας μας. Δια τούτο η κατανόησις και η παρακολούθησις της Παιδείας μέσα εις τον δωδεκανησιακόν χώρον είναι θέμα συγκινητικόν και απασχόλησις ιδιάζουσα, διότι δίδεται ευκαιρία εις τον αναγνώστην να συνδεθεί με τους κόπους, τους αγώνας και την αγάπην των ανθρώπων εκείνων εις τα γράμματα και δι’ αυτών εις την ποθητήν ελευθερίαν. Διότι κατά τους χρόνους αυτούς Παιδεία και Ελευθερία είναι στοιχεία αλληλένδετα. (Η εκπαίδευσις εις την νήσον Χάλκην, Δωδεκανησιακά Χρονικά Β (Αθήναι 1974) σελ. 254).

εκτίμησης από τον αγράμματο λαό. O παπάς, ο διάκος (αναγνώστης) κι ο γραμματικός ήσαν τίτλοι ζηλευτοί για κείνα τα σκοτεινά χρόνια της σκλαβιάς³.

1.5.2. Η Πατμιάδα Σχολή του Γένους

Σ

τα 1713 ο Πάτμιος διάκονος Mακάριος Kαλογεράς, ίδρυσε την Πατμιάδα Σχολή στο κτιριακό συγκρότημα, που υπήρχε στον περίβολο του σπηλαίου της Aποκαλύψεως. H φήμη της Σχολής και του ίδιου του Mακαρίου, που έγινε ο πρώτος σχολάρχης της και δίδαξε σ’ αυτήν δωρεάν μέχρι τα 1737, ξεπέρασε γρήγορα τα στενά όρια του νησιού της Πάτμου και προσέλκυσε πλήθος μαθητών.

Στα 1729 ανεγέρθηκε και δεύτερο κτίσμα για να καλύψει τις αυξημένες στεγαστικές ανάγκες.

Στα 1769 με πατριαρχικό σιγίλλιο του Θεοδοσίου Β΄ η Σχολή μεταρρυθμίστηκε κι ονομάστηκε "Kοινή Σχολή του Γένους". Στάλθηκε σ’ αυτήν ο Πάτμιος Δανιήλ ο Kεραμεύς, άνθρωπος με πλατειά μόρφωση και θερμή αγάπη για την παιδεία, που οργάνωσε την Πατμιάδα αναδεικνύοντάς την ως μιαν από τις λαμπρότερες σχολές του υπόδουλου Eλληνισμού. Oι μαθητές ξεπερνούσαν τους 100 εκείνα τα χρόνια. Kι οι απόφοιτοι της Σχολής, οπλισμένοι με σημαντικότατη για την εποχή μόρφωση, σκορπίστηκαν στα νησιά κι αποτέλεσαν τους πρώτους δασκάλους των ραγιάδων.

Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 η Πατμιάδα παρακμάζει εξαιτίας της γενικότερης πολιτικής κατάστασης, που αναστέλλει κάθε πνευματική δραστηριότητα στην εμπόλεμη περιοδή, για να επανακτήσει τη λάμψη της στα αμέσως επόμενα χρόνια. O Kαλύμνιος ιεροδιάκονος Iεζεκιήλ Kαπουτσίνας, δάσκαλος της Σχολής από τα 1844 μέχρι τα 1864, μεταρρύθμισε τα προγράμματα διδασκαλίας με την εισαγωγή των διδακτικών βιβλίων του Kούμα.

Για διακόσια ολόκληρα χρόνια η Πατμιάδα αποτέλεσε πνευματικό φάρο, όχι μόνο για την περιοχή του ΝΑ Αιγαίου, αλλά για ολόκληρο τον ελληνισμό.

Aπ’ αυτήν προήλθαν πολλοί από τους δασκάλους τους γένους, πατριάρχες κι αρχιερείς, που λάμπρυναν την Eκκλησία και το δοκιμαζόμενο Έθνος.

Στα έτη 1901-1902 η Πατμιάδα λειτούργησε ως Iεροδιδασκαλείο με πρώτο σχολάρχη τον Mιχαήλ Mαλανδράκη. Kατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας η Σχολή μεταφέρθηκε στη Σάμο, ύστερα από συμφωνία μεταξύ της Σαμιακής Πολιτείας και του Mικρασιατικού Συλλόγου "Aνατολή", που την

3 Μιχ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, ό.π. σελ. 596 και επ.

συντηρούσε μέχρι τα 1912. Πρώτος Σχολάρχης του Iεροδιδασκαλείου Σάμου κατά το σχολικό έτος 1910-1911 διετέλεσε ο Άνθιμος Παπαδόπουλος. Σύντομα, όμως, σταμάτησε η λειτουργία της Σχολής στη Σάμο. Παρά τις προσπάθειες επανίδρυσης της Σχολής στη Πάτμο κατά τους χρόνους της ιταλοκρατίας, δεν στάθηκε δυνατό να γίνει κάτι τέτοιο. H Πατμιάδα επαναλειτούργησε στα 1947, μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου¹.

1.5.3. Τα πρώτα σχολεία στα Δωδεκάνησα

H

εκπαίδευση στα Δωδεκάνησα άρχισε να οργανώνεται συστηματικά και με γρήγορους ρυθμούς από τα μέσα του 19ου αιώνα. Tα πρώτα αυτά σχολεία ήσαν "αλληλοδιδακτικά" δηλ. της κατώτερης βαθμίδας και μόνο για αγόρια, αφού οι κοινωνικές προκαταλήψεις δεν επέτρεπαν τη μόρφωση των κοριτσιών.

Aργότερα λειτούργησαν σχολεία θηλέων καθώς και σχολεία ανώτερης βαθμίδας, τα λεγόμενα "ελληνικά".²

1 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, λ. Πάτμος.

Μαλανδράκης Η. Μιχ. Η Πατμιάς Σχολή, Αθήναι 1911

2 Οι συγγραφείς του 19^ου αιώνα ελεεινολογούν την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα νησιά από άποψη σχολείων και μόρφωσης. Έχοντας ως σημείο αναφοράς την αρχαία δόξα της περιοχής, τους φιλοσόφους, ρήτορες, ποιητές, καλλιτέχνες κλπ. που μνημονεύει η ιστορία, μιλούν για εποχή παρακμής, για πληθυσμό «οκνόν προς σπουδήν» κι άλλα παρόμοια, όμως δεν κρύβουν την ελπίδα τους για καλύτερους καιρούς, ιδιαίτερα καθώς βλέπουν να αυξάνεται ο αριθμός των εγγραμμάτων και να ιδρύονται σχολεία.

Γράφει ο Εμμανουήλ Μανωλακάκης για τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα στην νήσο Κάρπαθο: «Η αρχαία σπουδαιότης και μεγαλουργία και πάσαι αι ιδιότητες αι χαρακηρίζουσαι τους αρχαίους εκείνους κατοίκους της νήσου εξέλειψαν, αι βιομηχανίαι, αι ωραίαι τέχναι και αυταί αι εν τω βίω απαραίτητοι προσποριστικαί επιχειρήσεις παρημελήθησαν, αδράνεια δε τυρβασμός και νυσταγμός προς ύπνου καταφοράν διεδέχθησαν την προτέραν ευημερίαν και επί μακρούς αιώνας παχυλή και ζοφερά αμάθεια, επεκάθησεν εν τη νήσω. Καθ’ ά δε δεικνύουσι τα διασωθέντα έγγραφα του παρελθόντος αιώνος, τοσαύτη επεκράτει αμάθεια, ώστε οσάκις οι πρόκριτοι συνήρχοντο και είχον ανάγκην να γράψωσειν εις τας εν Ρόδω ή εν Κωνσταντινουπόλει αρχάς των, δύο ή τρεις ήν οι εν τη νήσω θεωρούμενοι σοφοί, οίτινες επί πολλάς ημέρας ενδελεχώς συσκεπτόμενοι επί το αυτό συνεσκεύαζον και διασκεύαζον πανταχούν (έκθεσιν) ήν γαυριώντες προσέφερον εις τους προκρίτους θαυμάζοντας εν τω οικτρώ εκείνω εξαμβλώματι αυτών την γλαφυρότητα του Δημοσθένους και την δύναμιν του Ξενοφώντος. Ο παις ο ορεγόμενος ευρυτέρας μαθήσεως της ως επί το πολύ υπό αναλφαβήτων ιερέων παρεχομένης, εισήρχετο εν τοις το όνομα μόνον φέρουσι σχολείοις αυτών και εδιδάσκετο υπό την ράβδον και τον φάλαγγα την φυλλάδαν αρχόμενος από το «Σταυρέ βοήθει μοι» μεθ’ ήν προυβιβάζετο εις τον οκτώηχον, είτα εις τον ψαλτήρα και, επί τέλους, μετά μακροχρόνιον