Ο διάλογος των Μηλίων

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΩΝ ΢ΠΟΤΓΩΝ

«ΑΡΥΑΙΑ ΚΑΙ ΝΔΑ ΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ»

(ΚΑΣΔΤΘΤΝ΢Η: ΑΡΥΑΙΑ ΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ)

Ο ΓΙΑΛΟΓΟ΢ ΣΩΝ ΜΗΛΙΩΝ

ΜΒΣΏΠΣΤΥΕΏΚΔ ΑΕΠΛΩΜΏΣΕΚΔ ΒΡΓΏ΢ΕΏ Σεο

Δπζηαζίαο Α. Καινγεξνπνύινπ

Πηπρηνχρνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ, 2016

Δπηβιέπσλ Καζεγεηήο: Κσλζηαληηλόπνπινο Λ. Βαζίιεηνο, Καζεγεηήο Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ.

΢πλεπηβιέπνληεο : Βνινλάθε Διέλε , Βπίθνπξε Καζεγήηξηα Παλεπηζηεκίνπ Πεινπνλλήζνπ.

Δπζηαζίνπ Αζαλάζηνο, Ώλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Ενλίνπ Παλεπηζηεκίνπ.

Καιακάηα, Ιαλνπάξηνο 2019

ΠΑΝΔΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΠΔΛΟΠΟΝΝΗ΢ΟΤ

΢ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙ΢ΣΙΚΩΝ ΔΠΙ΢ΣΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙ΢ΜΙΚΩΝ ΢ΠΟΤΓΩΝ

ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ΢

~ 2 ~ Πεξηερόκελα

Βηζαγσγή……… ζει. 4-6 Κχξην Μέξνο

1. Ώ) Θνπθπδίδεο: ε δσή θαη ην έξγν ηνπ……… ζει. 7-14 ΐ) Σν χθνο ηνπ Θνπθπδίδε………. ζει. 15-19

2. Αηάινγνο Μειίσλ: πεξηερφκελν………... ζει. 20-24

3. Υξνλνινγία ζχλζεζεο ηνπ Αηαιφγνπ……… ζει. 25-27

4. Εζηνξηθφ πιαίζην ηνπ Αηαιφγνπ……… ζει. 28-31 5. Βξκελεπηηθή αλάιπζε ηνπ Αηαιφγνπ ( §84-116) ………… ζει. 32-57

6. Γηαηί ε Μήινο; ……… ζει. 58-59

7. Ο Ώζελατθφο Εκπεξηαιηζκφο ……….. ζει. 60-69

8. Ρεαιηζηηθά ζηνηρεία ……….. ζει. 70-73

9. Δ απζεληηθφηεηα ηνπ Αηαιφγνπ ………. ζει. 74-76

10. Πνιηηηθή αλάιπζε ηνπ Αηαιφγνπ……… ζει. 77-90

11. Ρεηνξηθή θαη Αηάινγνο ………. ζει. 91-95

~ 3 ~

12. Δζηθή ζεσξία ηνπ Αηαιφγνπ ………. ζει. 96-99

13. Δ επηινγή ηνπ δηαιφγνπ……… ζει. 100-102

14. Δ ηξαγηθφηεηα ηνπ δηαιφγνπ ……….. ζει. 103-105

15. ΢πκπεξάζκαηα ……… ζει. 106-109

ΐηβιηνγξαθία ………. ζει. 110-112

~ 4 ~ Δηζαγσγή

Θα κπνξνχζε λα πξνβάιεη θαλείο ηελ αληίξξεζε φηη ππνζέηνληαο φηη ε ελνπνίεζε κπνξνχζε λα επηηεπρζεί κφλν αλ κηα ηζρπξή πφιε θπξηαξρνχζε πάλσ ζηηο άιιεο, ν Θνπθπδίδεο παξαβιέπεη ηηο δπλαηφηεηεο εθνχζηαο ζπλεξγαζίαο. Ώιιά ην δήηεκα απηφ ήηαλ, ζηε ζπλείδεζή ηνπ, μνθιεκέλν, ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξνχζε ζηε ΢πκκαρία ηεο Αήινπ: κε θάπνηα πηθξία ζεκεηψλεη ζηελ Πεληεθνληαεηία φηη νη Εσληθέο πφιεηο κε ηε λσζξφηεηα θαη ηελ αδπλακία ηνπο απφ λσξίο παξέδσζαλ νινζρεξψο ηελ αξρεγία ζηελ Ώζήλα. Ώπηή ε δηαθνξά ζζέλνπο αλάκεζα ζηνπο Ίσλεο θαη ηνπο Ώζελαίνπο είλαη έλα θξίζηκν θαη ηξαγηθφ ζηνηρείν ηεο επνρήο. Σν δήηεκα ινηπφλ γηα ηνλ Θνπθπδίδε δελ ήηαλ ε χπαξμε ή απνπζία θπξηαξρίαο απφ ηελ Ώζήλα, αιιά κάιινλ ε επηφηεηα ή ν δεζπνηηζκφο ηεο θπξηαξρίαο ηεο θαη έλα απφ ηα θεληξηθά ζέκαηα ηεο Εζηνξίαο αθνξά αθξηβψο ηε κεηάβαζε απφ ηηο αξρέο ηεο γελλαηφςπρεο εγεζίαο πνπ εμαγγέιινληαη ζηνλ Βπηηάθην, ζηηο αξρέο ηεο απξνζρεκάηηζηεο απνιπηαξρίαο πνπ εθθξάδνληαη ζην Γηάινγν ησλ Μειίσλ. Ο Θνπθπδίδεο έρεη ζπγθξηζεί ζπρλά κε ην Μαθηαβέιιη γηα ηελ απνζηαζηνπνηεκέλε θαη, απφ νξηζκέλεο απφςεηο, ακνξαιηζηηθή ζηάζε ηνπ πξνο ηε δχλακε. Ώιιά δελ είλαη καθηαβειιηθφο κε ηε ζπλήζε ζεκαζία ηνπ φξνπ: δειαδή δελ ηνλ απαζρνιεί απνθιεηζηηθά ε απφθηεζε θαη ε ρξήζε ηεο δχλακεο αιιά κάιινλ, φπσο δείρλεη ε Ώξραηνινγία, ε ζεκαζία ηεο ζηελ ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ.¹

Έλα ζεκαληηθφ γεγνλφο, ινηπφλ, πξηλ απφ ηελ εθζηξαηεία ζηε ΢ηθειία είλαη ε επίζεζε ησλ Ώζελαίσλ ζηε Μήιν ην 416 θαη είλαη αμηνζεκείσην φρη ηφζν θαζαπηφ φζν γηα ηηο πεξίθεκεο ζειίδεο πνπ ηνπ αθηέξσζε ν Θνπθπδίδεο. Ώπηφ ην κηθξφ δσξηθφ λεζί, πνπ απέρεη θάπνπ εβδνκήληα κίιηα απφ ηελ αλαηνιηθή αθηή ηεο Λαθσληθήο, δελ είρε ζπκπεξηιεθζεί πνηέ ζηε ΢πκκαρία ηεο Αήινπ. Σν 426 είρε δερηεί επίζεζε θαη είρε πεξηιεθζεί ζην δηεπξπκέλν θνξνινγηθφ θαηάινγν ηνπ επφκελνπ έηνπο, αιιά παξ’ φια απηά είρε δηαηεξήζεη σο ηψξα ηελ αλεμαξηεζία ηνπ. Σψξα, κεηά ηελ απνηπρία ηεο πεινπνλλεζηαθήο πνιηηηθήο ηνπ Ώιθηβηάδε, θαίλεηαη πσο δεκηνπξγήζεθε ζηελ Ώζήλα θαηλνχξην ελδηαθέξνλ γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ παιηψλ πιενλεθηεκάησλ ηεο λαπηηθήο δχλακεο θαη έγηλε εθζηξαηεία γηα λα θέξνπλ κε ηε βία ηε Μήιν ζηε ζπκκαρία. Ο Θνπθπδίδεο κεηαθέξεη κηα ζπλνκηιία, πνπ έγηλε αθξηβψο πξηλ αξρίζεη ε πνιηνξθία,

1 Finley (2004): 96

~ 5 ~

αλάκεζα ζηνπο Ώζελαίνπο πξέζβεηο θαη ηνπο άξρνληεο ηνπ λεζηνχ, θαη απηφ, ν θνβεξφο Αηάινγνο ησλ Μειίσλ, είλαη πνπ απφ κφλν ηνπ ραξίδεη ηελ αζαλαζία ζε κηα θαηά ηα άιια μεραζκέλε πξάμε θαηαπίεζεο.²

Καζψο ηα πην ζεκαληηθά κέησπα ηνπ πνιέκνπ ηείλνπλ λα θιείζνπλ ή βξίζθνληαη ζε χθεζε, ν Θνπθπδίδεο επηιέγεη λα αθεγεζεί εθηελψο ηελ αζελατθή εθζηξαηεία ελαληίνλ ηεο Μήινπ. Δ Μήινο είρε κέρξη ηφηε κείλεη πεηζκαηηθά εθηφο ηεο Ώζελατθήο ΢πκκαρίαο, θαζψο θαηνηθείην απφ Ασξηείο πνπ ζεσξνχζαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο απνίθνπο ησλ Λαθεδαηκνλίσλ, κε ηνπο νπνίνπο άιισζηε είραλ εμαηξεηηθέο ζρέζεηο. ΢ηελ αξρή ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ, νη Ώζελαίνη είραλ εθζηξαηεχζεη μαλά ελάληηα ζηε Μήιν, αιιά απαζρνιεκέλνη ηαπηφρξνλα θαη ζε άιια κέησπα δελ είραλ δψζεη κηα ηειηθή ιχζε ζην ζέκα. Σψξα φκσο, ην 417, ελέηεηλαλ ηηο επηδξνκέο ελάληηα ζην λεζί, κε απνηέιεζκα λα μεζπάζεη αλνηρηφο πφιεκνο. Ώλαξσηηέηαη θαλείο γηα ηα αίηηα απηήο ηεο επηρείξεζεο ελάληηα ζε έλα κηθξφ λεζί πνπ δελ είρε πξνθαιέζεη. Τπνζηεξίδεηαη απφ ηνπο λεφηεξνπο ηζηνξηθνχο πσο νη Ώζελαίνη ην 416 βξίζθνληαλ ζε έλαλ πνιεκηθφ αλαβξαζκφ θαη κεηά ηελ απνηπρία ζηελ Πεινπφλλεζν ήηαλ έηνηκνη λα δερζνχλ θάζε εθζηξαηεία πνπ ηνπο πξνηεηλφηαλ. Βπξφθεηην, φκσο, θαη γηα δήηεκα θχξνπο. Οη Ώζελαίνη, κεηά ηελ απνηπρία ζηε Μαληίλεηα, αηζζάλζεθαλ ην θχξνο ηνπο σο κεγάιεο δχλακεο λα έρεη κεησζεί θαη, θαζψο ε ζπκκαρία ηνπο ζηελ Πεινπφλλεζν θαηέξξεπζε, βξέζεθαλ ρσξίο ζπκκάρνπο ζηελ επεηξσηηθή ρψξα. ΢ε θακία, φκσο, πεξίπησζε ε Ώζήλα, ε κεγάιε λαπηηθή δχλακε, δελ ζα επέηξεπε λα ακθηζβεηεζεί ε θπξηαξρία ηεο ζηε ζάιαζζα. Δ αλεμαξηεζία ηεο Μήινπ, ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, έγηλε πνιχ ελνριεηηθή θαη ε Ώζήλα, κε ηε θηινπφιεκε παξάηαμε λα θεξδίδεη νινέλα έδαθνο, επηδίσθε κηα εθζηξαηεία πνπ ζα θαηαδείθλπε πσο ε λαπηηθή ηεο δχλακε ήηαλ αιψβεηε θαη αδηακθηζβήηεηε. Πξνηνχ φκσο αξρίζνπλ ζνβαξέο ερζξνπξαμίεο, νη Ώζελαίνη έζηεηιαλ πξέζβεηο ζηνπο Μειίνπο γηα λα ηνπο πείζνπλ λα ππνηαρζνχλ. Ο Θνπθπδίδεο επέιεμε λα παξνπζηάζεη ηα επηρεηξήκαηα ππφ ηε κνξθή δηαιόγνπ κεηαμχ ησλ Ώζελαίσλ πξέζβεσλ θαη ησλ Μειίσλ αξρφλησλ, κέζνδνο πνπ πξνζέδσζε δξακαηηθφηεηα θαη ακεζφηεηα ζην επεηζφδην. Οη Ώζελαίνη πξέζβεηο παξνπζηάδνληαη λα ππνζηεξίδνπλ κε πξσηνθαλή θπληζκφ θαη σκφηεηα πσο ην δίθαην ιακβάλεηαη ππ’ φςηλ κφλν φηαλ νη δχν πιεπξέο έρνπλ ηελ ίδηα δχλακε, θάηη πνπ

2 Finley (2004): 213-214

~ 6 ~

πξνθαλψο δελ ζπλέβαηλε εδψ θαη πσο είλαη απνιχησο θπζηθφ νη ηζρπξνί λα εμνπζηάδνπλ θαη νη αδχλακνη λα ππνηάζζνληαη.

Καηά ηνλ Ώξρηδάκεην Πφιεκν είραλ ιεθζεί θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο πνιχ ζθιεξά κέηξα ελαληίνλ πφιεσλ. Αελ έρνπκε παξά λα ζπκεζνχκε ηηο πεξηπηψζεηο ησλ Πιαηαηψλ, ηεο ΢θηψλεο θαη ηεο Λέζβνπ. Δ πεξίπησζε φκσο ησλ Μειίσλ απνηειεί κηα ηδηάδνπζα πεξίπησζε, θαζψο νη θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ δελ είραλ δψζεη θακία αθνξκή, νχηε είραλ ιάβεη κέξνο ζηηο ερζξνπξαμίεο. Ώπιψο ππεξαζπίζηεθαλ ην δηθαίσκά ηνπο ζηελ αλεμαξηεζία. Δ θαηαζηξνθή ηεο Μήινπ κπνξεί λα εθιεθζεί σο χβξηο, σο ε χςηζηε αιαδνληθή πξάμε ζθιεξφηεηαο ηεο Ώζήλαο.³

3 Γνπκπνπιάθεο( 2017): 86-89

~ 7 ~ Κύξην κέξνο

1)

Ώ) Θνπθπδίδεο: ε δσή θαη ην έξγν ηνπ

● Βθηφο απφ θάπνηεο πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο πνπ αληινχκε απφ ην έξγν ηνπ, γηα ηε δσή ηνπ Θνπθπδίδε εμαξηηφκαζηε απφ αξραία βηνγξαθηθά έξγα, φπσο είλαη ν Βίνο, έξγν ελφο ινγίνπ κε ην φλνκα Μαξθειιίλνο, απφ δχν αλψλπκνπο Βίνπο θαη απφ ην ιήκκα Θνπθπδίδεο ηεο ΢νχδαο. Ώπνζπαζκαηηθέο πιεξνθνξίεο πεξηέρνληαη πεξηζηαζηαθά ζε γλψζε καο ράξε ζηα έξγα άιισλ ζπγγξαθέσλ (φπσο ηνπ Παπζαλία).

Ο Θνπθπδίδεο γελλήζεθε ζηελ Ώζήλα, ζηνλ δήκν Ώιηκνχληα. Ώκθηζβεηνχκελε είλαη ε ρξνλνινγία ηεο γέλλεζήο ηνπ. Αεδνκέλνπ φηη ην 424/ 23 π.Υ. αλέιαβε ην αμίσκα ηνπ ζηξαηεγνχ, γηα ην νπνίν απαηηνχληαλ ην θαηψηαην ειηθηαθφ φξην ησλ 30 ρξφλσλ, ε γέλλεζή ηνπ ζα πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί αλακθίβνια πξηλ απφ ην 455 θαη, θαηά πάζα πηζαλφηεηα, κεηαμχ ηνπ 460 ηνπ 455 π.Υ. Ώληίζεηα, απφ ηε ΢νχδα πιεξνθνξνχκαζηε φηη γηα ηνπο αξραίνπο ε αθκή ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπνζεηνχληαλ ζηελ 87^ε Οιπκπηάδα, πνπ αληηζηνηρνχζε ζηα έηε 432/ 29 π.Υ., θαηά ζπλέπεηα ζα είρε γελλεζεί πξηλ απφ 40 ρξφληα, πεξίπνπ ην 470 π.Υ. Ώπηή ε αξραηφηεξε θαηά κία δεθαεηία ηνπιάρηζηνλ ρξνλνινγία ζεσξείηαη ιηγφηεξν αμηφπηζηε ζε ζρέζε κε ηελ ππφζεζε πνπ βαζίδεηαη ζηελ άζθεζε ηνπ αμηψκαηνο ηνπ ζηξαηεγνχ, ε νπνία, κεηαμχ ησλ άιισλ, απνηειεί θαη ηε κνλαδηθή αζθαιή ρξνλνινγία ζηελ νπνία κπνξνχκε λα βαζηζηνχκε, πέξαλ ηνπ γεγνλφηνο πνπ καο αλαθέξεη ν ίδηνο (2,48,3), φηη δειαδή πξνζβιήζεθε απφ ηελ επηδεκία πνπ έπιεμε ηελ Ώζήλα ην θαινθαίξη ηνπ 429 π.Υ.

Οη πεγέο ηνλ παξνπζηάδνπλ σο καζεηή ηνπ θηιφζνθνπ Ώλαμαγφξα θαη ηνπ Ώληηθψληα απφ ηνλ Ρακλνχληα, κηαο ζπνπδαίαο πξνζσπηθφηεηαο ηεο Ώζήλαο ηνπ 5^νπ αηψλα π.Υ., νη ζρέζεηο κε ηνλ νπνίν δελ κπνξνχλ λα απνθιεηζηνχλ εληειψο. Βλψ ν Βίνο ηνπ Μαξθειιίλνπ δελ δέρεηαη φηη ν Θνπθπδίδεο είρε αθηεξσζεί ζηελ πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα πξηλ απφ ην 424/23 π.Υ., άιιεο πεγέο έρνπλ αληίζεηε άπνςε θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ν Θνπθπδίδεο αλέιαβε άιια ζεκαληηθά αμηψκαηα, πηζαλφλ πξνηνχ γίλεη ζηξαηεγφο. Σν 424/ 23 π.Υ. νη Ώζελαίνη ρξεηάδνληαλ έλα ζπκπνιίηε ηνπο ν νπνίνο ζα κπνξνχζε λα

~ 8 ~

αλαιάβεη απνηειεζκαηηθά ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ράξε ζηνλ πινχην ηνπ θαη ηνπο ηζρπξνχο δεζκνχο ηνπ κε ηε Θξάθε, ε πεξηνρή ηεο νπνίαο απνηεινχζε ην ζέαηξν ηνπ πνιέκνπ ελαληίνλ ηεο ΢πάξηεο· ν Θνπθπδίδεο πιεξνχζε ηθαλνπνηεηηθά ηηο πξνυπνζέζεηο θαη επηιέρζεθε σο έλαο απφ ηνπο ζηξαηεγνχο. Ο Θνπθπδίδεο θαηφξζσζε λα ζψζεη ην ιηκάλη ηεο Δηφλαο, αιιά δελ κπφξεζε λα εκπνδίζεη ηελ απψιεηα ηεο Ώκθίπνιεο.

Φαίλεηαη φηη γηα ηελ απνηπρία απηή ν Θνπθπδίδεο πξνζήρζε ζε δίθε, χζηεξα απφ ελέξγεηεο ηεο αθξαίαο παξάηαμεο ησλ δεκνθξαηηθψλ. Ο ηζηνξηθφο θαηαδηθάζηεθε ζε εμνξία θαη ηνπ απαγνξεχηεθε λα επηζηξέςεη ζηελ Ώζήλα θαη ηελ Ώηηηθή γεληθφηεξα, αιιά θαη λα ηαθεί εθεί κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Ωζηφζν ε πιεξνθνξία απηή δελ γίλεηαη απνδεθηή απφ φινπο. ΢χκθσλα κε νξηζκέλνπο, ε πιεξνθνξία πεξί εμνξίαο δελ αληηζηνηρεί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, αιιά απνηειεί κία κεηαγελέζηεξε πξνζζήθε, θαη ν Θνπθπδίδεο παξέκεηλε ζηελ Ώζήλα, φπνπ πξάγκαηη έδεζε ην νιηγαξρηθφ πξαμηθφπεκα ηνπ 411 π.Υ.· ε απνκάθξπλζή ηνπ απφ ηελ πφιε πξαγκαηνπνηήζεθε αξγφηεξα, πηζαλφλ κεηά ηελ αλαηξνπή ηνπ νιηγαξρηθνχ πνιηηεχκαηνο θαη ηελ απνθαηάζηαζε ηεο δεκνθξαηίαο. Δ εμνξία δελ ηνλ εκπφδηζε λα επηζθέπηεηαη κέξε ειεγρφκελα απφ ηνπο Ώζελαίνπο νχηε λα ζπιιέγεη ηηο απαξαίηεηεο πιεξνθνξίεο γηα ηε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπ. Αελ απνθιείεηαη λα είρε δηακείλεη θαη ζηελ Πεινπφλλεζν, είηε πξνο αλαδήηεζε ηζηνξηθψλ πιεξνθνξηψλ είηε γηα λα βξεη έλα θαηαθχγην απφ ηελ ερζξφηεηα ησλ ζπκπνιηηψλ ηνπ. ΢ρεηηθά κε ην ζάλαηφ ηνπ ε πνηθηιία ησλ παξαδφζεσλ καο ππνρξεψλεη λα ππνζέζνπκε φηη θαηά ηελ αξραηφηεηα δελ γλψξηδαλ ηίπνηα ην ζπγθεθξηκέλν. Τπήξρε ε άπνςε φηη είρε πεζάλεη ζηε Θξάθε, αιιά ηα νζηά ηνπ αλαπαχνληαλ ζηνλ νηθνγελεηαθφ ηάθν ηνπ Κίκσλα ζηελ Ώζήλα, ή φηη πέξαζε ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ ζηελ απιή ηνπ Μαθεδφλα βαζηιηά Ώξρέιανπ· ν Αίδπκνο θαη ν Παπζαλίαο ηζρπξίδνληαλ φηη πέζαλε κε βίαην ζάλαην ζηελ Ώζήλα ή θαηά ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηελ παηξίδα· ν Σίκαηνο πξέζβεπε φηη είρε ηαθεί ζηελ Εηαιία. Μηα αλάινγε αβεβαηφηεηα επηθξαηεί θαη ζηηο ζχγρξνλεο έξεπλεο: φπνηνο δελ απνδέρεηαη ηελ πιεξνθνξία πεξί εμνξίαο αθνινπζεί ηνλ Αίδπκν θαη ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ πεξί βίαηνπ ζαλάηνπ ζηελ Ώζήλα. Αηαπηζηψλεηαη, επνκέλσο, φηη είρε επηζηξέςεη απφ ηελ εμνξία θαη φηη ν ηάθνο ηνπ βξηζθφηαλ ζηελ Ώζήλα δίπια ζε εθείλνλ ηνπ Κίκσλα. Δ ρξνλνινγία ηνπ ζαλάηνπ ηνπ ηνπνζεηείηαη ζπλήζσο κεηαμχ ηνπ 403 θαη ηνπ 399 π.Υ.⁴

4 Montanari (2010): 517-519

~ 9 ~

● Δ αθκή ηνπ Θνπθπδίδε ζπκπίπηεη κε ην β΄ κηζφ ηνπ 5^νπ αη., φπνπ ε πεξηθιετθή Ώζήλα κε ηνλ πνιχπηπρν δπλακηζκφ ηεο ζα αλαδεηρζεί ζε παλειιήλην πλεπκαηηθφ θέληξν. Σν πλεπκαηηθφ θιίκα ηεο Ώζήλαο κε ηηο λεσηεξνπνηέο ηδέεο ηεο ζνθηζηηθήο δηακφξθσζε ηνλ πλεπκαηηθφ ηνπ θφζκν θαη άθεζε αλεμίηεια ζεκάδηα ζην έξγν ηνπ. Θξεκκέλνο απφ ηηο ηδέεο ηεο επνρήο ηνπ, ν Θνπθπδίδεο, κνινλφηη είρε αδηακθηζβήηεηα νιηγαξρηθέο θαηαβνιέο σο ζπγγελήο ηνπ Μηιηηάδε, ηνπ Κίκσλα θαη πηζαλφηαηα ηνπ εγέηε ησλ νιηγαξρηθψλ Θνπθπδίδε ηνπ Μειεζία, θξάηεζε επηθπιαθηηθή ζηάζε ζηελ παξάδνζε, επεξεαζκέλνο βαζχηαηα απφ ηνλ νξζνινγηζκφ ηεο ζνθηζηηθήο. Σελ ίδηα επνρή, ν αγλσζηηθηζκφο ηνπ Πξσηαγφξα έζεηε ηηο βάζεηο γηα κία νξζνινγηζηηθή εξκελεία ησλ αλζξψπηλσλ πξαγκάησλ, αληίιεςε κε αλππνιφγηζηεο ζπλέπεηεο γηα ηελ επηζηεκνληθή εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο. Δ ζνπθπδηδηθή ηζηνξηθή αληίιεςε ζε κηα ζεκειηψδε γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ είδνπο ζηξνθή θιείλεη εξκεηηθά ηελ πφξηα ζηηο ππεξθπζηθέο δπλάκεηο θαη πξνζπαζεί λα εληνπίζεη ηελ αξρή ηεο αηηηφηεηαο ησλ γεγνλφησλ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζηνλ άλζξσπν. Ώθφκα θαη ε αξρή ηεο ηπραηφηεηαο εμεηάδεηαη απφ ηελ νπηηθή ηεο νξζνινγηζηηθήο εξκελείαο ηεο ηζηνξίαο πνπ εθαξκφδεηαη ζε νιφθιεξν ην ζνπθπδηδηθφ έξγν. Βπνκέλσο, ε ηχρε απνβάιιεη ηε κεηαθπζηθή ηεο αηηηνινγία θαη απφ ππεξθπζηθή δχλακε πνπ επεξεάδεη ηελ εμέιημε ησλ γεγνλφησλ κεηαηξέπεηαη απιά ζηνλ απξφβιεπην παξάγνληα πνπ δελ κπνξεί λα ππνινγίζεη ν αλζξψπηλνο λνπο. Έηζη, ε ηζηνξία παξνπζηάδεηαη σο απνηέιεζκα ησλ αλζξψπηλσλ ζρεδηαζκψλ θαη πξάμεσλ ησλ νπνίσλ ε δηαιεθηηθή ζρέζε ζα πξέπεη λα αλαιπζεί ζε βάζνο, πξνθεηκέλνπ λα απνθαιπθζνχλ νη δπλάκεηο πνπ ηηο θηλνχλ. Σψξα ε ηζηνξηνγξαθία δελ είλαη κηα απιή θαηαγξαθή πξάμεσλ ηνπ παξειζφληνο, έζησ θαη ιεπηνκεξεηαθά αθξηβήο, αιιά αλαβαζκίδεηαη ζε κηα πξνζπάζεηα εκπεξηζηαησκέλεο αλαδήηεζεο ησλ δπλάκεσλ πνπ δξνπλ πάληα ζην βάζνο ησλ πξαγκάησλ. Με ηελ αληίιεςε απηή, ν Θνπθπδίδεο γίλεηαη ν ζεκειησηήο ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξηνγξαθίαο. Ώπνθαζηζηηθή ζηελ θαηεχζπλζε απηή είλαη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηα πξαγκαηηθά αίηηα θαη ηηο αθνξκέο, πνπ αλαγνξεχεηαη απφ ηνλ Θνπθπδίδε ζε ζεκαληηθφ εξγαιείν αθξηβνχο αλάιπζεο θαη αληηθεηκεληθφηεηαο. Σν πφζν ζεκαληηθή είλαη απηή ε δηάθξηζε θαηαθαίλεηαη απφ ηε δηαθξίβσζε ησλ αηηηψλ ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ, πνπ ηαμηζεηνχλ ηνλ ηζηνξηθφ ζηνπο πξσηνπφξνπο αλαιπηέο

~ 10 ~

ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Πνιηηηθνθνηλσληθά θαη νηθνλνκηθά θίλεηξα αλαδχνληαη σο απνθαζηζηηθνί παξάγνληεο ηζηνξηθήο εμέιημεο κέζα απφ ζπγθεθξηκέλεο εθδειψζεηο, φπσο ζηάζεηο, εθζηξαηείεο, απνζηαζίεο, ελψ ε αλάδεημε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζηελ εμέιημε ησλ γεγνλφησλ δελ ιεηηνπξγεί κε ηνλ ηξφπν ηεο απφιπηεο επζχλεο, φπσο ζηνλ Δξφδνην, αθνχ ε δξάζε δελ νξγαλψλεηαη γχξσ απφ ηα πξφζσπα, αιιά γχξσ απφ έλα πνιπζχλζεην παηρλίδη δπλάκεσλ ζην νπνίν ηα πξφζσπα είλαη κέηνρνη. Βπνκέλσο, απνθαιχπηνληαο ν ηζηνξηθφο ηα θίλεηξα ησλ αλζξψπηλσλ πξάμεσλ θσηίδεη νιφπιεπξα θαη ζε βάζνο ηα γεγνλφηα θαη πξνζδηνξίδεη ηε δηαιεθηηθή ηνπο ζρέζε, αλαδεηθλχνληαο έηζη ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξηνγξαθία. Ο ίδηνο ν Θνπθπδίδεο κε ηελ αξλεηηθή θξηηηθή πνπ αζθεί ζηνπο πξνγελέζηεξνπο πνηεηέο θαη ινγνγξάθνπο γηα ηελ παξαπνίεζε πνπ επέθεξαλ ζηα γεγνλφηα είηε κέζσ ηεο κπζψδνπο δηφγθσζήο ηνπο, είηε κέζσ ηεο επηδησθφκελεο δηεγεκαηηθήο απφιαπζεο, έρεη ηε βεβαηφηεηα φηη ε πξαγκαηηθή ηζηνξηνγξαθία εγθαηληάδεηαη κε ην έξγν ηνπ, αθνχ απηή ζπλεπάγεηαη παξαίηεζε απφ νπνηνδήπνηε ζηνιίδη θαη πξνζήισζε ζηελ αθξίβεηα. Δ επιαβηθά ηεξνχκελε απνθπγή δηαηχπσζεο πξνζσπηθψλ θξίζεσλ απφ ηνλ Θνπθπδίδε πξέπεη λα ζεσξεζεί θπζηνινγηθή ζπλέπεηα ηεο πξφζεζήο ηνπ γηα αληηθεηκεληθή παξάζεζε ησλ γεγνλφησλ, αθνχ νη πξνζσπηθέο εθηηκήζεηο ππνλνκεχνπλ ζνβαξά ηελ απζεληηθφηεηά ηνπο.⁵

● Σν έξγν έρεη γξαθεί γηα λα ρξεζηκεχζεη σο παληνηηλφ απφθηεκα πεξηζζφηεξν, παξά λα πξνθαιέζεη κηα πξφζθαηξε επραξίζηεζε ζε δηαγσληζκφ. Βίλαη ζαθέο φηη ην έξγν δελ απεπζχλεηαη γηα επξεία ρξήζε ζε αθξναηήξηα, φπσο έθαλε ν Δξφδνηνο θαη νη επηθνί πνηεηέο, αιιά ζηνλ ζθεπηφκελν θαη απαηηεηηθφ σο πξνο ηελ αιήζεηα πνιίηε. Έηζη, ε ηζηνξία απφ απιή θαηαγξαθή πξάμεσλ ηνπ παξειζφληνο αλαβαζκίδεηαη ζε εξγαιείν πνπ εμνπιίδεη ην κειεηεηή ηεο κε κία ζίγνπξε γλψζε γηα λα πξνβιέςεη ηηο κειινληηθέο εμειίμεηο, αθνχ ε αλζξψπηλε θχζε σο ζηαζεξφο παξάγνληαο ησλ γεγνλφησλ δελ αιιάδεη θαη ελεξγεί κε ηνλ ίδην ή παξφκνην ηξφπν ζε παξφκνηα γεγνλφηα. Ώπηφο ν ζπλεηδεηφο δηδαθηηζκφο έρεη ζσζηά παξαηεξεζεί πσο δελ απνηειεί κηα απινπζηεπκέλε κνξθή ηεο θξάζεο historia vitae magistra, αιιά κηα πξνζπάζεηα κεηάδνζεο πνιηηηθψλ γλψζεσλ κε ηζρχ πνπ ε κνληκφηεηά ηεο εμαζθαιίδεηαη απφ ηελ θαηαλφεζε λνκνηειεηψλ θαη δπλάκεσλ νη νπνίεο ελεξγνχλ ζαλ ζηαζεξέο ζην βάζνο ησλ γεγνλφησλ. Έηζη ν κειεηεηήο

5 Κσλζηαληηλφπνπινο (2013): 32-35

~ 11 ~

κπνξεί λα αληηκεησπίδεη θαιχηεξα ην κέιινλ ηνπ θαη λα απνθαζίδεη θαηαλνψληαο ηε δπλακηθή ησλ γεγνλφησλ θαη πξνβιέπνληαο ηελ εμέιημή ηνπο.⁶

Ώπηή ε θχζε ηνπ αλζξψπνπ, πνπ ζην βάζνο είλαη ακεηάβιεηε, εθδειψλεηαη γηα ηνλ Θνπθπδίδε θπξίσο ηελ αλαδήηεζε ηεο δχλακεο θαη ηνπ πξνζσπηθνχ θέξδνπο, θαη ηφηε ηνπο λφκνπο ηνπο ληψζνπλ κε δπζθνξία ζαλ εκπφδηα. Κη εδψ επίζεο ζπκφκαζηε ηε ζνθηζηηθή δηδαζθαιία πνπ θεξχζζεη ην δίθαην ηνπ ηζρπξφηεξνπ ζαλ ην κνλαδηθφ θπζηθφ δίθαην πνπ ηζρχεη, θαη πάιη φκσο ε δηαθνξά ηνπ είλαη πην ζεκαληηθή απφ ηε ζπκθσλία.

Βλψ δειαδή ε αδηάιιαθηε πηέξπγα ησλ ζνθηζηψλ ππνζηήξηδε κε κεγάια ιφγηα ην δίθαην ηνπ ηζρπξφηεξνπ, ν Θνπθπδίδεο απνθεχγεη θάζε αμηνιφγεζε θαη παξαηεξεί κε ηελ απξνθαηαιεςία ηνπ γηαηξνχ θνληά ζην θξεβάηη ηνπ αξξψζηνπ.

Βθείλε ε δηπιή αηηηνιφγεζε ηεο δξάζεο απφ ζετθή παξέκβαζε θαη αλζξψπηλε βνχιεζε, πνπ κπνξνχκε λα ηελ παξαθνινπζήζνπκε απφ ηνλ ΋κεξν σο ηελ θιαζηθή επνρή, εκθαλίδεηαη ζε απηφλ εγθνζκηνπνηεκέλε ζην έλα ηεο ζθέινο. Δ αληηπαξάζεζε φκσο ησλ ζρεδίσλ θαη ησλ ηνικεκάησλ ηνπ αλζξψπνπ κε παξάγνληεο πνπ μεθεχγνπλ απφ ηνλ έιεγρφ ηνπ, δηαηεξείηαη ζην βαζηθφ ζθειεηφ. Ο άλζξσπνο πνπ δξα είλαη ζηνλ Θνπθπδίδε πξνπάλησλ ν πνιηηηθφο θαη θνληά ζε απηφλ ν ζηξαηεγφο. Καζήθνλ ηνπ αλζξψπνπ πνπ βξίζθεηαη ζην ηηκφλη είλαη ε ινγηθή θαηάζηξσζε ζρεδίσλ, πνπ κφλν απηή κπνξεί λα εμαζθαιίζεη ηελ επηηπρία, σο εθεί πνπ κπνξεί λα θηάζεη ε αλζξψπηλε πξφβιεςε. ΋ια ηα ζεκαληηθά πξφζσπα ηνπ έξγνπ ηνπ Θνπθπδίδε καο δείρλνληαη ζαλ άλζξσπνη πνπ ζρεδηάδνληαο θαη δπγίδνληαο ηηο δπλαηφηεηεο θνηηάδνπλ ην κέιινλ. ΋ζν πην καθξηά θηάλεη ην κπαιφ ηνπο (γλψκε) γηα λα ζπιιάβνπλ ηελ θαηάζηαζε θαη λα εθηηκήζνπλ ην παηρλίδη ησλ δπλάκεσλ, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε ειπίδα ηεο επηηπρίαο.⁷ Με επηζηεκνληθή ζηάζε ν Θνπθπδίδεο πξνζπαζεί λα δψζεη ζηηο δηεγήζεηο ηνπ ηέιεηα βεβαηφηεηα (ην ζαθέο). Ώπηή εμαζθαιίδεηαη ηθαλνπνηεηηθά κε απηνςία ησλ ζχγρξνλσλ γεγνλφησλ ή κε ηε καξηπξία εθείλσλ πνπ είραλ πάξεη κέξνο νη ίδηνη ζε απηά. Ώπηφ είλαη πην δχζθνιν ζηελ έθζεζε ηνπ παξειζφληνο, θαη εδψ φκσο ζηφρνο ηνπ κέλεη ε πεηζηηθή απφδεημε (ηεθκήξηνλ). ΐαξπζήκαληα ε ιέμε πιαηζηψλεη ζην θεθάιαην 1 θαη 21 ηελ

«αξραηνινγία». Ώπνδείμεηο φκσο ζαλ θαη απηέο πνπ πξνζθέξνπλ ηα έγγξαθα ππάξρνπλ κφλν ζε επλντθέο πεξηπηψζεηο. Ώιιηψο πξέπεη ν ζηφρνο λα αλαδεηεζεί πην βαζηά θαη λα

6 Κσλζηαληηλφπνπινο (2013): 42

7 Lesky (2006): 663-664

~ 12 ~

απνβιέςνπκε πξνο ην εχινγν αληί πξνο ην βέβαην. Σν εχινγν (εηθόο) φκσο πεηπραίλεηαη κε κία εκπεηξία (εηθάδεηλ), πνπ ε ζνθηζηηθή δηδαζθαιία ζε ζηελφ ζχλδεζκν κε ηε δηθαζηεξηαθή πξάμε ηελ είρε αλεβάζεη ζε ζεκαληηθή αθκή. Ο ζνθηζηηθφο ξήηνξαο δεηά λα μππλήζεη εθείλε ηελ εληχπσζε ηεο πηζαλνθάλεηαο, πνπ είλαη επηζπκεηή γηα ηνπο ζθνπνχο ηνπ· ν Θνπθπδίδεο απελαληίαο δεηά κε ηε κέζνδν ηνπ εηθάδεηλ λα θηάζεη ηφζν θνληά ζηελ αιήζεηα φζν ηνπ είλαη δπλαηφλ.⁸

΢πλεπήο πξνο ηελ αλαδήηεζε ησλ πξαγκαηηθψλ αηηηψλ θαη ηελ αληηθεηκεληθή εμηζηφξεζε ησλ γεγνλφησλ είλαη θαη ε ζηαζεξή ηνπ αμίσζε γηα παξαίηεζε απφ θάζε πξνζσπηθή άπνςε ή ζπλαηζζεκαηηθή θξίζε. ΋ζεο θνξέο παξαβαίλεη απηή ηελ αξρή, επηζπκεί, ππεξεηψληαο ηελ επηδίσμή ηνπ λα θαηαζηήζεη ην έξγν ηνπ «θηήκα εο αηεί», λα πξνβάιεη εθείλεο ηηο αληηδξάζεηο ηεο αλζξψπηλεο θχζεο πνπ έρνπλ γεληθή ηζρχ θαη επνκέλσο ππεξεηνχλ ηνλ ηζηνξηθφ δηδαθηηζκφ.

Πνιχ ζσζηά έρεη επηζεκαλζεί, φηη ζε φιεο ηηο πεξηνρέο ηεο γλψζεο ηνλ 5^ν αη.

αλαπηχζζεηαη απηφο ν ηξφπνο παξαηήξεζεο πνπ νδεγεί επαγσγηθά ζε γεληθά ζπκπεξάζκαηα. ΢’ απηφ φκσο ν Θνπθπδίδεο είλαη ζρεδφλ κνλαδηθφο θαη θάζε είδνο εμάξηεζεο πξέπεη λα κελ ππεξηνλίδεηαη. Ώπηή δηαθξηβψλεηαη πεξηζζφηεξν ζε ιαλζάλνπζεο πξνζσπηθέο θξίζεηο ζηηο ζχληνκεο πεξηγξαθέο γεγνλφησλ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο Νάμνπ ή ζηελ πεξίπησζε ηεο απνζηνιήο ηεο ηξηήξνπο ζηε Μπηηιήλε γηα ηελ αλαθνίλσζε ηεο ηηκσξίαο. Οη ιαλζάλνπζεο απηέο αλαθνξέο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παζνινγία ηνπ πνιέκνπ δελ επλννχλ ηελ άπνςε κεξηθψλ πνπ ήζειαλ λα δηαγλψζνπλ πίζσ απφ ηελ αληηθεηκεληθφηεηα ηεο ζνπθπδηδηθήο γξαθήο ηνλ ακνξαιηζκφ ελφο Machiavelli. Βίλαη φκσο αιήζεηα πσο ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο γηα πξψηε θνξά αλαγλσξίδνληαη ην ζπκθέξνλ θαη ε θπζηθή ηζρχο σο θίλεηξα επηβνιήο ηνπ ηζρπξφηεξνπ ζηνλ αζζελέζηεξν. Ώπηφ φκσο πνπ απνηειεί κηα επηζηεκνληθή δηαπίζησζε, δελ κπνξεί λα αλαρζεί ζε αξρή πνπ ν ίδηνο ππνζηεξίδεη, φπσο γίλεηαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Machiavelli.⁹

Ο Θνπθπδίδεο πξνβαίλεη ζε κηα ζαθή κεζνδνινγηθή δηαπίζησζε ζε ζρέζε κε ηελ θξηηηθή ησλ πεγψλ. Ο ηζηνξηθφο δειψλεη φηη βαζίζηεθε ζηελ πξνζσπηθή παξαηήξεζε ησλ γεγνλφησλ (κε έλαλ ηξφπν πνπ δελ δηαθέξεη απφ ηελ απηνςία ηνπ Δξφδνηνπ) θαη,

8 Lesky (2006): 637-638

9 Κσλζηαληηλφπνπινο (2013): 57,59-60

~ 13 ~

φζν απηφ ήηαλ δπλαηφ, ζηηο πιεξνθνξίεο απηνπηψλ καξηχξσλ· δελ πηνζέηεζε φκσο παζεηηθά ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ πξψηνπ ηπρφληνο, αιιά εμέηαζε ζε βάζνο κία πξνο κία ηηο καξηπξίεο πνπ ζπλέιεμε. Ο Θνπθπδίδεο γλσξίδεη θαιά φηη γηα ην ίδην γεγνλφο δηαθνξεηηθνί κάξηπξεο θαηαζέηνπλ καξηπξίεο αθφκα θαη εληππσζηαθά απνθιίλνπζεο κεηαμχ ηνπο, είηε ιφγσ ησλ αλαθξηβεηψλ ηεο κλήκεο είηε ιφγσ αιινηψζεσλ, πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν ζθφπηκσλ, πνπ πξνέξρνληαη απφ ηηο πνιηηηθέο πεπνηζήζεηο ηνπ θαζελφο. Δ ηειηθή επηδίσμε είλαη, επνκέλσο, ε πξνζήισζε ζηελ αιήζεηα, ε νπνία επηηπγραλφηαλ θαιχηεξα ζηελ αθήγεζε ησλ ζχγρξνλσλ γεγνλφησλ ράξε ζηε δπλαηφηεηα ηεο άκεζεο εκπεηξίαο θαη ζηελ εγθπξφηεηα ησλ καξηχξσλ. ΢ε αληηδηαζηνιή κε ηνλ Δξφδνην, ν νπνίνο πξνέβαηλε ζηελ παξάζεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ εθδνρψλ, ν Θνπθπδίδεο απνξξίπηεη ηελ αξρή ηνπ «ιέγεηλ ηα ιεγόκελα» θαη επηρεηξεί κία θξηηηθή επηινγή ησλ αληηθαηηθψλ πιεξνθνξηψλ πνπ ζπιιέγεη· σζηφζν παξαζέηεη κφλν ηελ εθδνρή πνπ απνδεηθλχεηαη αιεζηλή ή αιεζνθαλήο χζηεξα απφ πξνζεθηηθή θξίζε, απνθιείνληαο εληειψο άιιεο παξάιιειεο εθδνρέο. Σν θξηηήξην απηφ πνπ κπνξεί λα θαίλεηαη πξνηηκφηεξν ζε ζρέζε κε εθείλν ηνπ Δξνδφηνπ, γηαηί δείρλεη κεγαιχηεξε εκπηζηνζχλε ζηελ νξζνινγηθή θξηηηθή ησλ αηηηψλ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θξχβεη κία κεγάιε παγίδα, αθνχ ε γλψκε ηνπ ηζηνξηθνχ ελδέρεηαη λα έρεη επηβάιεη ηνλ απνθιεηζκφ θαη ηελ απψιεηα απνθαζηζηηθψλ παξαδφζεσλ γηα ηελ αλαζχλζεζε ησλ γεγνλφησλ.¹⁰

● ΋πσο ην έξγν ηνπ Δξνδφηνπ, έηζη θαη απηφ ηνπ Θνπθπδίδε ζψδεηαη ρσξηζκέλν ζε βηβιία, 8 απηή ηε θνξά, ελψ θαη ζηελ πεξίπησζε απηή πηζηεχεηαη φηη ε δηαίξεζε δελ νθείιεηαη ζην ζπγγξαθέα αιιά ζηνπο Ώιεμαλδξηλνχο θηινιφγνπο πνπ επηκειήζεθαλ ηελ έθδνζε πνπ γλσξίδνπκε. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ν Θνπθπδίδεο ελέηαμε ηελ ηζηνξηθή ηνπ αθήγεζε κηα νιφθιεξε ζεηξά παχζεσλ, πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ ππνγξαθή ηνπ (ηε ιεγφκελε ζθξαγίδα): απφ ην 2^ν έσο ην 7^ν βηβιίν ζπλαληνχκε 12 θνξέο, θάζε θνξά πνπ νινθιεξσλφηαλ έλα έηνο πνιέκνπ, ηελ εμήο έθθξαζε «θαη έηζη νινθιεξψζεθε απηφ ην έηνο πνιέκνπ, ηελ ηζηνξία ηνπ νπνίνπ έγξαςε ν Θνπθπδίδεο». Ώπφ ηα ζηνηρεία απηά πξνθχπηεη ε άπνςε φηη αξρηθά ζε θάζε έηνο πνιέκνπ αληηζηνηρνχζε έλα βηβιίν ή έλαο θχιηλδξνο παπχξνπ, ν νπνίνο νινθιεξσλφηαλ κε ηε ζθξαγίδα ηνπ ζπγγξαθέα.

10 Montanari (2010): 530

~ 14 ~

Αεδνκέλνπ φηη ε κνλνγξαθία πεξηιακβάλεη 21 έηε πνιέκνπ, έρεη πξνηαζεί ε ζθέςε φηη απηφο ήηαλ θαη ν ζπλνιηθφο αξηζκφο ησλ βηβιίσλ.¹¹

 Μνλαδηθή είλαη ε δηαινγηθή κνξθή Μειίσλ θαη Ώζελαίσλ ζην πεξίθεκν επεηζφδην ηνπ 5^νπ βηβιίνπ, πνπ δελ πξέπεη λα ζπζρεηηζηεί κε ηνπο ζσθξαηηθνχο δηαιφγνπο, αιιά κάιινλ κε ηε ζνθηζηηθή εξηζηηθή πνπ θαη ν ΢σθξάηεο ρξεζηκνπνίεζε. Έηζη, ελψ ηίπνηα δελ απνθιείεη ην ελδερφκελν λα έγηλε ν πεξίθεκνο δηάινγνο, πξέπεη λα πξνζγξαθεί ζηνλ ηζηνξηθφ φηη κε απηή ηε δνκή δηαθχιαμε απζεληηθά ηελ αληίζεζε ηζρπξνχ θαη αλίζρπξνπ θαη θαηέδεημε ηνλ ακνξαιηζκφ ηεο αζελατθήο εγεκνλίαο. ΢πλνςίδνληαο, ε κνξθή ηεο ζνπθπδηδηθήο ηζηνξίαο ππεξεηεί, ζε ζχγθξηζε κε απηήλ ηνπ Δξνδφηνπ, πεξηζζφηεξν ηελ αληηθεηκεληθφηεηα θαη ηελ αθξίβεηα.¹²

11 Montanari (2010): 519

12 Κσλζηαληηλφπνπινο (2013): 81-82

~ 15 ~ ΐ) Σν χθνο ηνπ Θνπθπδίδε

Οη αξραίνη θξηηηθνί ηνπ χθνπο ζην ζχλνιφ ηνπο θαη ηδηαίηεξα ν Αηνλχζηνο ν Ώιηθαξλαζζεχο, κε κπνξψληαο λα θαηαλνήζνπλ ηελ ηδηαηηεξφηεηα ηνπ ζνπθπδίδεηνπ χθνπο, επέθξηλαλ ηα θπξηφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, δειαδή ηελ αθαηξεηηθφηεηα, ηελ ππθλφηεηα θαη ηελ πνηθηιία.

Αελ αληηιήθζεθαλ ηε ζεκαζία ηνπ αληηζεηηθνχ χθνπο, πνπ απφ εθθξαζηηθφ φξγαλν ηεο ζνθηζηηθήο ξεηνξηθήο πξνζαξκφζζεθε ηψξα απφ ηνλ Θνπθπδίδε, γηα λα ππεξεηήζεη ηελ ηζηνξηνγξαθία. Ο ξεηνξηθφο απηφο πεδφο ιφγνο δειαδή δελ εμππεξέηεζε ηνλ ηζηνξηνγξάθν κφλν ζηε ζχλζεζε ησλ δεκεγνξηψλ, πνπ θαιχπηνπλ ηα δχν πέκπηα ηνπ έξγνπ ηνπ, αιιά ρξεζηκνπνηήζεθε θαη σο θχξην φξγαλν αλάιπζεο ησλ θαηαζηάζεσλ.

Σα θπξηφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζνπθπδίδεηνπ χθνπο, φζνλ αθνξά ζηε δνκή ηνπ, είλαη ηα εμήο:

i. Δμσηεξηθή θαη εζσηεξηθή αληίζεζε

Σν πην ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ην αληηζεηηθφ θηίζηκν ησλ πεξηφδσλ, δειαδή ε αληηπαξάζεζε ησλ πξνηάζεσλ, πνπ επηηπγράλεηαη φρη κφλν εμσηεξηθά, κε ηε ρξήζε αληηζεηηθψλ ζπλδέζκσλ ( κέλ - δέ, νὐ - ἀιιά θ.η.ι.), αιιά θαη εζσηεξηθά-ινγηθά, κε ηε ρξήζε αληίζεησλ ελλνηψλ. ΢’ απηφ ην αληηζεηηθφ θηίζηκν είλαη θπζηθφ νη πξνηάζεηο, επεηδή δελ ππνηάζζνληαη ζε κηα ζηεκνληθή ηδέα, λα δηαηεξνχλ ηελ απηνλνκία ηνπο, αλεπεξέαζηεο απφ θάζε θεληξηθή αλαθνξά.

Ώπηφ ην νηθνδφκεκα παίξλεη πνιιέο θνξέο κεγάιεο δηαζηάζεηο ιφγσ ηεο ζπζζψξεπζεο αληηζέζεσλ θαη ζπγθξίζεσλ, κε ηηο νπνίεο ν ζπγγξαθέαο επηζπκεί λα πξνζεγγίζεη ην ζέκα κε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή αθξίβεηα. Έηζη, ε αλψκαιε απηή εμέιημε ηεο πεξηφδνπ γίλεηαη ηαπηφρξνλα ν αςεπδήο κάξηπξαο ηνπ αλήζπρνπ θαη ζπηλζεξνβφινπ πλεχκαηνο ηνπ ηζηνξηθνχ. Σν αληηζεηηθφ χθνο ρξεζηκνπνηείηαη ζηηο πεξηγξαθέο, ζηηο αλαιχζεηο θαη ζηηο δεκεγνξίεο.

Ο ζπγγξαθέαο, δίλνληαο ζεκαζία ζηελ αληηζεηηθή δφκεζε θαη ζηελ έκθαζε ησλ αληηηηζέκελσλ κειψλ, δεκηνχξγεζε κηα καθξνζθειή πεξίνδν, ζηελ νπνία νη πξνηάζεηο ζηνηβάδνληαη αληηζεηηθά θαη πξνβάιινληαη ρσξίο λα ιακβάλεηαη ππ’ φςηλ ε πεξίνδνο σο ζχλνιν. Αελ ππάξρεη δειαδή νχηε ην εὐζύλνπηνλ, πνπ θαηά ηνλ Ώξηζηνηέιε είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ πεξηνδηθνχ χθνπο, νχηε θνκςή ππνηαγή ηεο κηαο έλλνηαο ζηελ άιιε

~ 16 ~

γηα ηε δεκηνπξγία ελφο πεξίηερλνπ ιφγνπ, ζηνλ νπνίνλ νη έλλνηεο ηνλίδνληαη κέζα απφ ηελ αληηπαξάζεζή ηνπο.

ii. Αθαηξεηηθόηεηα θαη ππθλόηεηα

Αεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζνπθπδίδεηνπ χθνπο είλαη ε αθαηξεηηθφηεηα, ε ρξήζε ξεκαηηθψλ ηχπσλ, φπσο κεηνρψλ θαη απαξεκθάησλ, ζηε ζέζε νπζηαζηηθψλ ( ηό δεδηόο, ηό ἐπηβνπιεύζαζζαη, ηό ζαξζνῦλ, ηό θξαηεῖλ, ηά ιεγόκελα, ηό παξαλνκῆζαη, ηό θηινληθεῖλ θ.η.ι.), θαζψο θαη ε βξαρπινγηθή δφκεζε ηνπ ιφγνπ κέζσ θπξίσο ηέηνησλ ξεκαηηθψλ ηχπσλ, πνπ θαηαιήγεη ζε λνεκαηηθή ππθλφηεηα.

Δ ρξήζε ησλ ηχπσλ απηψλ δείρλεη ηε γεηηλίαζε ηεο πξψηκεο ξεηνξείαο κε ηελ πνίεζε, ε νπνία ήηαλ θπζηθφ λα ηελ επεξεάζεη ζε απηφ ην πξψηκν ζηάδην. Ο πεδφο φκσο ιφγνο κε ηελ παξνπζία αθεξεκέλσλ νπζηαζηηθψλ αληηθαηνπηξίδεη κηα βαζηά αιιαγή ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηιακβαλφηαλ ε θνηλσλία ηα πςειά δηαλνήκαηα ησλ ζπγγξαθέσλ ηεο πεξηφδνπ, κε άιια ιφγηα, ηελ αιιαγή θαη ηε κεηαηξνπή ηεο ζπκβνιηθήο ζθέςεο, κε ηελ νπνία εθθξαδφηαλ ε πνίεζε, ζε απζηεξά ελλνηνινγηθή, κε ηελ νπνία εθθξαδφηαλ ν πεδφο ιφγνο.

iii. Μεηαβνιή ( variatio)

Σξίην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ χθνπο ηνπ Θνπθπδίδε είλαη ε ιεγφκελε κεηαβνιή ή πνηθηιία (variatio). Ώπηή είλαη απνθιεηζηηθά πξνζσπηθφ ηνπ πθνινγηθφ γλψξηζκα, αθνχ πνιχ ζπάληα απαληά ζηνπο θιαζηθνχο ζπγγξαθείο, κε εμαίξεζε ηνλ Ξελνθψληα, ν νπνίνο κηκείηαη ζηα δχν πξψηα βηβιία ησλ Ἑιιεληθῶλ ηνπ ην ζνπθπδίδεην χθνο.

Δ πνηθηιία απηή ζηε δνκή ηεο πεξηφδνπ θαη ηεο πξφηαζεο πξέπεη βέβαηα λα αλαδεηεζεί ζην ζπηλζεξνβφιν πλεχκα ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ πξνζζέηεη πάληα κηα λέα ζθέςε, γηα λα ππεξεηήζεη ηελ αθξίβεηα, έζησ θη αλ βιέπεη πσο θαηαζηξέθεηαη ε θνκςφηεηα θαη ε ηζνξξνπία θαη νδεγείηαη αλαπφθεπθηα ζε απφθιηζε απφ ηε ινγηθή θαη γξακκαηηθή ηαθηνπνίεζε ηεο ζθέςεο, ζε απηφ πνπ νλνκάδεηαη ζήκεξα θαηλφκελν ηεο αλαθνινπζίαο.

Δ κεηαβνιή είλαη έλα ζπλεηδεηφ κέζν έθθξαζεο, πνπ ππεξεηεί πξσηίζησο ην λφεκα, αθνχ είλαη θαλεξφ πσο, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ πνηθίιιεη ε ζχληαμε αλάκεζα ζε φλνκα θαη ζε πξφηαζε, απηφ πνπ ζέιεη λα ηνλίζεη ν ζπγγξαθέαο εμαίξεηαη κε ηελ αλάπηπμή ηνπ ζε πξφηαζε.

~ 17 ~

Δ δνκηθή απηή ηδηαηηεξφηεηα, πνπ βέβαηα βαζίδεηαη ζηε ζπληαθηηθή ηζνδπλακία ησλ ζπλδεφκελσλ κειψλ, παξνπζηάδεη κεγάιε ζπρλφηεηα θαη πνηθηιία ζε πηψζεηο, ρξφλνπο, δηαζέζεηο θ.η.ι.

Ώλαθέξνληαη παξαθάησ νη πην ραξαθηεξηζηηθέο πεξηπηψζεηο ηεο variatio ζηε ζχληαμε:

α) Οπζηαζηηθφ-δεπηεξεχνπζα νπζηαζηηθή πξφηαζε 2,51,4

δεηλόηαηνλ δὲ παληὸο ἦλ ηνῦ θαθνῦ ἥ ηε ἀθυμία …… θαὶ ὅτι ἕηεξνο ἀθ᾽ ἑηέξνπ ζεξαπείαο ἀλαπηκπιάκελνη ὥζπεξ ηὰ πξόβαηα ἔθνῃσκον.

Βδψ ην ππνθείκελν ηνπ ξήκ. ἦλ είλαη, ζην πξψην κέινο ηεο ζπκπιεθηηθήο ζχλδεζεο, ην νπζ. ἀζπκία, ελψ ζην δεχηεξν, ε νπζηαζηηθή εηδηθή πξφηαζε ὅηη - ἔζλῃζθνλ. Έηζη φκσο, ηνλίδεηαη ηδηαίηεξα, σο πξνο ηνλ ινηκφ πνπ έπιεμε ηελ Ώζήλα, ην ρεηξφηεξν πάζεκα, ην γεγνλφο φηη νη Ώζελαίνη πέζαηλαλ ζαλ ηα πξφβαηα θνιιψληαο ηελ αζζέλεηα ν έλαο απφ ηνλ άιινλ. Βίλαη θαλεξφ φηη έλα νπζηαζηηθφ ζηε ζέζε ηεο πξφηαζεο ζα αδπλάηηδε απηφ πνπ ήζειε λα ηνλίζεη ν ηζηνξηθφο.

β) Οπζηαζηηθφ-δεπηεξεχνπζα αλαθνξηθή πξφηαζε γ) Βπίζεην ή επηζεηηθή κηρ.-αλαθνξηθή πξφηαζε

δ) Βκπξφζεηνο-δεπηεξεχνπζα νπζηαζηηθή ή επηζεηηθή πξφηαζε ε) Οπζηαζηηθφ ή αλησλπκία – δεπηεξεχνπζα επηξξεκαηηθή πξφηαζε

1) ΢πρλφηαηε είλαη ε πνηθηιία ζηε ζχληαμε κε ππνζεηηθή πξφηαζε, πνπ εηζάγεηαη κε ην εἴ τις ή ἄν (ἤν) τις. Δ ζχλδεζή ηεο κε νπζηαζηηθφ δηθαηνινγείηαη απφ ην φηη απηνχ ηνπ είδνπο νη πξνηάζεηο ιεηηνπξγνχλ φπσο νη αληίζηνηρεο νπζηαζηηθέο αλαθνξηθνυπνζεηηθέο πξνηάζεηο πνπ εηζάγνληαη κε ηνλ ζχλδ. ὅζηηο.

2) ΢πρλή επίζεο είλαη θαη ε θαηεγνξία ηεο variatio κε πξνζδηνξηζκφ αηηίαο θαη αηηηνινγηθή πξφηαζε.

~ 18 ~

3) Με πξνζδ. ζθνπνχ θαη ηειηθή πξφηαζε

ζη) Ώπαξέκθαην – δεπηεξεχνπζα πξφηαζε δ) Μεηνρή – απαξέκθαην

ε) Μεηνρή – δεπηεξεχνπζα πξφηαζε

1. Υξνλ. κηρ.- ρξνληθή πξφηαζε, 2. Ώηηηνι. κηρ. – αηηηνινγηθή πξφηαζε, 3. Τπνζεη.

κηρ. – ππνζεηηθή πξφηαζε, 4. Σειηθή κηρ. – ηειηθή πξφηαζε, 5. Σξνπηθή κηρ. - αλαθ.

ηξνπηθή πξφηαζε, 6. Καη/θή κηρ. – δεπηεξεχνπζα νπζηαζη. πξφηαζε.

Σν ραξαθηεξηζηηθφ φκσο ηνπ ζνπθπδίδεηνπ αληηζεηηθνχ χθνπο, λα ηνλίδεη ηελ απηνλνκία ησλ ζπλδενκέλσλ κειψλ, αδηαθνξψληαο γηα ηελ θνκςή θαη ζηξνγγπιεκέλε κνξθή ηεο πεξηφδνπ, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, επζχλεηαη γηα αλσκαιίεο ζηε ζχληαμε ( αλαθφινπζα). Έηζη, ζπζηάδεηαη ζην επηκέξνπο λφεκα ε νκνηνκνξθία θαη ε αηζζεηηθή ηεο πεξηφδνπ θαη δεκηνπξγείηαη ελίνηε ε αίζζεζε κηαο εμαξζξσκέλεο ζχληαμεο. Οη πεξηπηψζεηο απηέο απνηεινχλ βέβαηα θαη ηελ πην αθξαία κνξθή θαηάρξεζεο ηεο variatio.

iv. Δπηδξάζεηο από ην παξαηαθηηθό ύθνο

Βθηφο απφ ην αληηζεηηθφ χθνο, πνπ απνηειεί θαη ην επίζεκν χθνο ηνπ Θνπθπδίδε, ζηα θαζαξά πιεξνθνξηαθά κέξε, φπνπ ν ζπγγξαθέαο κάο δίλεη πιεξνθνξίεο γεσγξαθηθνχ – ζηξαηησηηθνχ πεξηερνκέλνπ, ρξεζηκνπνηεί ην παξαηαθηηθφ – ιηηφ χθνο, ζην νπνίν νη πξνηάζεηο ζσξεχνληαη θαηά θαλφλα παξαηαθηηθά ζε καθξνζθειείο πεξηφδνπο.

Γιώζζα

Δ γισζζηθή κνξθή ηεο ζνπθπδίδεηαο ηζηνξηνγξαθίαο κε ηελ αξρατθφηεηα θαη ηνλ πνηεηηθφ ρξσκαηηζκφ ηεο επηβεβαηψλεη κε ηνλ πην ραξαθηεξηζηηθφ ηξφπν ηελ πξνζθφιιεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ζ’ έλα κεγαινπξεπή ηξφπν έθθξαζεο, αλάινγν κε ηε ζνβαξφηεηα ηεο ηζηνξηθήο ηνπ αλάιπζεο.

~ 19 ~

Δ ξαγδαία εμέιημε ηνπ πεδνχ ιφγνπ, ηελ νπνία δελ κπφξεζε λα παξαθνινπζήζεη ιφγσ ηεο εμνξίαο ηνπ απφ ηελ Ώζήλα, δελ είλαη αξθεηή λα δηθαηνινγήζεη ηελ αξρατθφηεηα ηνπ χθνπο ηνπ, φζν θπξίσο ε επηδίσμή ηνπ λα κεηαπιάζεη ηελ αξραία αηηηθή δηάιεθην, ζηελ νπνία έγξαςε, ζε γισζζηθφ φξγαλν θαηάιιειν λ’ αληαπνθξηζεί ζηηο λέεο θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπλζήθεο ηνπ β΄ κηζνχ ηνπ 5^νπ αη. π.Υ. Καη ην ηειηθφ απνηέιεζκα θαηαδεηθλχεη έλαλ αμεπέξαζην ηερλίηε ηνπ ιφγνπ.

Βλδεηθηηθφ είλαη φηη ηελ αξραία αηζίδα δελ ηε ρξεζηκνπνηεί ζηελ θαζαξή ηεο κνξθή. ΢’

απηήλ αλήθεη ζίγνπξα ε πξνθνξά μύλ θαη ἐο αληί γηα ζύλ θαη εἰο ηεο αηηηθήο ηεο επνρήο ηνπ, ην επίξξεκα αἰεί αληί ἀεί, ε θαηάιεμε - ῆο αληί - εῖο ησλ νπζηαζηηθψλ ζε -εύο· δελ αλήθεη φκσο ζ’ απηήλ ε γξαθή ησλ ζπκπιεγκάησλ -ξζ- θαη -ζζ-, πνπ είλαη ησληθά, αληί γηα ηε γλήζηα αηηηθή πξνθνξά -ξξ- θαη -ηη- ( ζάξζνο, ζάιαζζα αληί ζάξξνο, ζάιαηηα).¹³

13 Κσλζηαληηλφπνπινο, Παλνκήηξνο (2010): 95-118

~ 20 ~ 2) Αηάινγνο Μειίσλ: πεξηερφκελν

Σν ηειεπηαίν ηκήκα ηνπ πέκπηνπ βηβιίνπ(84-116) κε ηελ ηχρε ηεο Μήινπ αλήθεη ζηα πην θαινδνπιεκέλα θαη, απφ ηελ άπνςε ηνπ πεξηερνκέλνπ, ζηα πην ζεκαληηθά κέξε νιφθιεξνπ ηνπ έξγνπ. Όζηεξα απφ κηα ζχληνκε δηήγεζε γηα ην εθζηξαηεπηηθφ ζψκα πνπ είραλ ζηείιεη νη Ώζελαίνη ζηα 416 ελαληίνλ ηνπ λεζηνχ, αξρίδεη ε ζπδήηεζε αλάκεζα ζηνπο Ώζελαίνπο απεζηαικέλνπο θαη ηνπο ζπλέδξνπο ησλ Μειίσλ, πνπ δηεμάγεηαη φιε δηαινγηθά. Δ κνξθή απηή είλαη κνλαδηθή ζην ηζηνξηθφ έξγν θαη πξέπεη, απνθεχγνληαο ηε ζχγθξηζε κε ηνπο ζσθξαηηθνχο δηαιφγνπο, λα ζθεθηνχκε κάιινλ κηα αλάινγε κε ην λφεκα αλχςσζε θαη ζπκπχθλσζε ησλ αληηζεηηθψλ δεπγαξσηψλ δεκεγνξηψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ αιινχ.¹⁴ Ο Θνπθπδίδεο αλαιχεη ζηνλ δηάινγν ηνπο θχξηνπο άμνλεο ηεο πνιηηηθήο ηεο δχλακεο( Machtpolitik) πνπ αθνινπζεί ε Ώζήλα θαη ππνγξακκίδεη ηνπο θηλδχλνπο πνπ απηή ζπλεπάγεηαη. Ώπηή ε ιεθηηθή δηακάρε πνπ αλαθέξεηαη ζηελ εζηθή ζεσξία ηνπ δηθαίνπ θαη ηεο ηζρχνο, φπνπ νη Ώζελαίνη δηαθεξχζζνπλ φηη ε ηζρχο είλαη ην θπζηνινγηθφ θίλεηξν ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ, ελψ νη Μήιηνη πξνζπαζνχλ λα αλαδείμνπλ ηα «πιενλεθηήκαηα» ηνπ δηθαίνπ, αληαλαθιά ηηο ζπδεηήζεηο ησλ ζνθηζηψλ γηα ηε δηακάρε αλάκεζα ζην λόκνλ θαη ηε θύζηλ.¹⁵

Οη Μήιηνη, πνπ κέζα ζηελ ηξαγηθή ζέζε ηνπ κηθξνχ Οπδέηεξνπ ζέινπλ λα δηαηεξήζνπλ ηελ εηξήλε ηνπο, ζπλαληνχλ κπξνζηά ηνπο ηνλ αζελατθφ ηκπεξηαιηζκφ, πνπ δελ αλέρεηαη κηα ηέηνηα ζηάζε έμσ απφ ηε πεξηνρή ηεο δχλακήο ηνπ. Καη ε απαίηεζε πνπ ζηεξίδεηαη ζηε δχλακε, είλαη επίζεο απηή πνπ θάλεη ηνπο Ώζελαίνπο λα παξακεξίδνπλ εθ ησλ πξνηέξσλ θάζε επίθιεζε δηθαίνπ θαη ηηκήο. Έηζη δελ κέλεη ζηνπο Μειίνπο ηίπνηα άιιν απφ ην λα ζπδεηήζνπλ θαη απηνί απφ ηε δηθή ηνπο πιεπξά ηελ θαηάζηαζε κε θαζαξά νξζνινγηζηηθά επηρεηξήκαηα. ΢ε απηφ ην πεδίν ζα ππνρξεσζνχλ λα ππνθχςνπλ·

φηαλ φκσο κηινχλ γηα ην παξαηέλησκα ηεο δχλακεο, ην νπνίν πξνθαιεί αλαγθαζηηθά ηηο αληηδπλάκεηο πάλσ ζηηο νπνίεο απηή ππνρξεσηηθά ζα ηζαθηζηεί, θαη αθνχ ελεξγνχλ κε ηε πηζαλφηεηα ζπαξηηαηηθήο βνήζεηαο, ηφηε βέβαηα φια απηά δελ ζα κπνξνχζαλ λα ηνπο ζψζνπλ, αθήλνπλ φκσο λα πξνβάιεη νιφθιεξνο ν πξνβιεκαηηζκφο ηεο αζελατθήο πνιηηηθήο ηεο δχλακεο. Ώπφ θαηξφ ε Ώζήλα έρεη αθήζεη πίζσ ηεο ηε ζνθή ζπληεξεηηθφηεηα ηνπ πνιεκηθνχ ζρεδίνπ ηνπ Πεξηθιή θαη δελ μέξεη ηίπνηα άιιν απφ ηελ

14 Lesky (2006): 646

15 Said, Trede, Le Boulluec (2001): 247, 254

~ 21 ~

αρνξηαγία γηα φιν θαη θαηλνχξηα θέξδε. Σν πέκπην βηβιίν ηειεηψλεη κε ηελ πεξηγξαθή ησλ αζελατθψλ αληίπνηλσλ ελαληίνλ ηνπ λεζηνχ χζηεξα απφ ηελ πηψζε ηνπ, πνπ αθξηβψο εμαηηίαο ηεο ιηηφηεηάο ηεο είλαη θξηθηαζηηθή: νη άληξεο, φζνη πηάζηεθαλ, ζθνηψζεθαλ, νη γπλαίθεο θαη ηα παηδηά πνπιήζεθαλ δνχινη.¹⁶

Ο Θνπθπδίδεο θάλεη θαλεξή πξνζπάζεηα λα εμαζθαιίζεη ζην δηάινγν ησλ Μειίσλ, παξάιιεια πξνο ηε ζχλδεζή ηνπ κε ηα επίθαηξα γεγνλφηα, ηε γεληθή ζεκαζία ελφο θνκκαηηνχ θπζηνινγίαο θαη παζνινγίαο ηεο δχλακεο. Γη’ απηφ νη νκηιεηέο θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο ηνπ δηαιφγνπ κέλνπλ αλψλπκνη.¹⁷

Δ αλάιπζε ελφο ιφγνπ ηνπ Θνπθπδίδε είλαη κηα πεξίπινθε εξγαζία, γηα ηελ νπνία κπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ ηνπιάρηζηνλ ηξεηο απφςεηο.

Ώξρηθά, γίλεηαη ιφγνο γηα ηε δηθαηνζχλε ζε έλαλ ξεηνξηθό ιφγν. Βίλαη θαλεξφ φηη ν Θνπθπδίδεο είλαη γλψζηεο ηεο ξεηνξηθήο ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο, θαη νη ιφγνη ηνπ ηε ρξεζηκνπνηνχλ κε έλαλ ζχλζεην θαη ακήραλν ηξφπν. ΢ηνλ Θνπθπδίδε ζπρλά παξνπζηάδνληαη νη αληηθξνπφκελεο νπηηθέο γσλίεο. Αεχηεξνλ, νη ιφγνη ηνπ Θνπθπδίδε είλαη δξακαηηθνί. Ώπνθαιχπηνπλ ηνλ νκηιεηή θαη ηε ζέζε ζηελ νπνία βξίζθεηαη.

Έξρνληαη ζε ζηηγκέο ηεο απφθαζεο θαη απνηππψλνπλ θαζαξά θαη κε ιεπηνκέξεηεο ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ απφθαζε. Ωο αλαθνξέο γηα πηζαλά επηρεηξήκαηα ζε κηα θαηάζηαζε, κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ ζπκπιήξσκα γηα λα αλαδεηρζεί ην θίλεηξν ζηελ αθήγεζε. Οη ιφγνη πεξηιακβάλνπλ ηα θίλεηξα ζην επηρείξεκα θαη ηα παξνπζηάδνπλ άκεζα. Σελ ίδηα ζηηγκή, νη νκηιεηέο έρνπλ έλαλ ραξαθηήξα θαη απηφο ν ραξαθηήξαο είλαη κέξνο ηεο ζνπθπδίδεηαο ηζηνξίαο. Σξίηνλ, νη ιφγνη έρνπλ κηα ηζηνξηθή ιεηηνπξγία. Ώπηνί πξνηείλνπλ, φκσο, θαη κηα άπνςε ηνπ ζπγγξαθέα. Ώθφκα, πξνζθαινχλ ηνλ αλαγλψζηε λα ην πξνζαξκφζεη ζηνλ εαπηφ ηνπ. Ώπηφο κπνξεί λα ην θάλεη ελ κέξεη, δπγίδνληαο ηα επηρεηξήκαηα θαη θνζθηλίδνληαο ην πεηζηηθφ απφ ην αιεζνθαλέο. Ώιιά ε ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε είλαη έλα ζχκπιεγκα απφ ιόγνπο θαη έξγα· θαη αλ νη ιέμεηο είλαη νη δάζθαινη ησλ πξάμεσλ, παξφια απηά ηα γεγνλφηα κπνξεί λα είλαη ε βάζε ησλ ιέμεσλ. Έλαο ιφγνο κπνξεί λα είλαη κνηξαία εζθαικέλνο, φπσο ηνπ Ώιθηβηάδε, κπνξεί ηξαγηθά λα έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηα γεγνλφηα, φπσο ζηνλ Βπηηάθην ιφγν, κπνξεί, φπσο ζηνλ ιφγν ησλ Πιαηαηψλ, λα είλαη κηα απειπηζκέλε πξνζπάζεηα λα απνηξέςεη έλα πξναπνθαζηζκέλν

16 Lesky (2006): 646

17 Lesky (2006): 647

~ 22 ~

ηέινο. Βπνκέλσο, νη ιφγνη πξνζθαινχλ ηνλ θξηηηθφ έιεγρν ηνπ αλαγλψζηε, ην απνηέιεζκα ηνπ νπνίνπ κπνξεί λα είλαη φρη κφλν κηα αίζζεζε δηαθσηηζκνχ (εμήγεζεο), αιιά θαη ηξαγσδίαο.¹⁸

Με ηνλ Αηάινγν ησλ Μειίσλ ζπλδένληαη θαη θάπνηα ηζηνξηνγξαθηθά δεηήκαηα:

1) Δ αθήγεζε πνπ πεξηθιείεη ηνλ δηάινγν είλαη κεξηθέο θνξέο αλεπαξθήο θαη έρνπλ δηαηππσζεί θάπνηεο ελζηάζεηο ζε απηφ. Σν πξώηνλ ζην 5.84.3 είλαη αθαηάιιειν. Οη αθφινπζεο πξάμεηο πνπ ζπλεπάγνληαη ζην πξώηνλ δελ ζρεηίδνληαη κε ηνπο απεζηαικέλνπο, αιιά κε ηνπο Ώζελαίνπο σο ζχλνιν. Ο Θνπθπδίδεο ζε απηφ ην ζεκείν έρεη θάπνην ιφγν λα δηαρσξίζεη ηνπο απεζηαικέλνπο απφ ηνπο ‘Ώζελαίνπο’ (νη κελ Αζελαίσλ πξέζβεηο…. .νη δε ζηξαηεγνί απηώλ….. νη δε Αζελαίνη), αθνχ δελ είλαη πιένλ, φπσο ήηαλ ζηνλ δηάινγν, εθθξαζηήο ηεο ηκπεξηαιηζηηθήο δχλακεο. Ώπηφ ζεκαίλεη φηη ηα ππνθείκελα ζην 114.1 πξέπεη λα δηαρσξηζηνχλ αλάκεζα ζηνπο ‘απεζηαικέλνπο’ θαη ζηνπο ‘ζηξαηεγνχο’. Ώιιά ζε απηφ πνπ αθνινπζεί κπνξεί λα αλαθεξζεί μαλά, ζηελ αθήγεζε ηνπ πνιέκνπ, ζηνπο ‘Ώζελαίνπο’. Τπάξρνπλ φκσο θη άιιεο ελζηάζεηο. Αχν πιεξνθνξίεο γηα ηε Μήιν πνπ αλήθνπλ ζηελ ίδηα επνρή είλαη δηαρσξηζκέλεο. Ώιιά απηφ γίλεηαη γηα ιφγνπο ρξνλνινγηθήο αιιεινπρίαο, απφ ηφηε πνπ ηα γεγνλφηα ζην Άξγνο, ζηε

΢πάξηε θ.α. ζπκβαίλνπλ ηελ ΄΄ίδηα ζηηγκή΄΄ φπσο ηα αξρηθά γεγνλφηα ζηε Μήιν, ελ κέξεη γηαηί ε αθήγεζε ζην 5.115.1-3 έκκεζα αληαλαθιά ηελ θαηάζηαζε ησλ Μειίσλ. Οη Ώζελαίνη ελεξγνχλ πξνθιεηηθά ελαληίνλ ηεο ΢πάξηεο, φπσο έθαλαλ ζηε Μήιν· αιιά νη

΢παξηηάηεο είλαη αθφκα απξφζπκνη λα θηλεζνχλ, φπσο μαλά αξγφηεξα (116.1) θαίλνληαη αλαβιεηηθνί θαη αλαπνθάζηζηνη. Δ κφλε δξάζε ζηελ πιεπξά ησλ Πεινπνλλεζίσλ γίλεηαη απφ ηνπο Κνξίλζηνπο ησλ νπνίσλ ην ελδηαθέξνλ είλαη θαζαξά ‘ηδησηηθφ’. Ο Θνπθπδίδεο κηιάεη γεληθά, φπσο ην θάλεη ζπρλά φηαλ ζεσξεί φηη ε ιεπηνκέξεηα δελ είλαη απαξαίηεηε. Γηα απηφ είλαη ηθαλνπνηεκέλνο λα αλαθέξεηαη κφλν ζηα ‘θαλεξά’ φξηα γηαηί βξηζθφηαλ Ώζελατθή πξεζβεία ζηε ΢πάξηε ην 432 π.Υ. Ώπηφ πνπ έρεη θάλεη ν Θνπθπδίδεο είλαη λα κεηψζεη ηελ αθήγεζε ζην ειάρηζην, απαξαίηεην γηα λα απνηππψζεη ηνλ εγσηζκφ ησλ Πεινπνλλεζίσλ θαη ηελ αληθαλφηεηα. Καη αλ δελ δίλεη ηνπο αξηζκνχο ηεο δεχηεξεο Ώζελατθήο επηηξνπήο, εάλ παξαιείπεη λα κηιήζεη γηα ηνλ ιηκφ ησλ Μειίσλ, εάλ επηζπλάπηεη ηελ απφθαζε λα εμνινζξεχζεη ηνπο Μειίνπο ζην φλνκα ελφο φρη κνλαδηθνχ πνιηηηθνχ, απηφ ην θάλεη απιά γηαηί απηέο νη πιεξνθνξίεο δελ είλαη

18 Macleod (1974): 385-386