ΠΑΝEΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική
«O ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ.»
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Μαρία Π. Δημητρακοπούλου
Τριμελής εξεταστική Επιτροπή:
Δ.Βενιέρης, Καθηγητής, Επιβλέπων Ι.Κουζής, Καθηγητής, μέλος Α.Φερώνας, Επίκουρος Καθηγητής, μέλος
Κόρινθος, Ιανουάριος 2019
2
© 2019
Μαρία Δημητρακοπούλου
Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All Rights Reserved.
Η σελίδα του Copyright εξασφαλίζει από μόνη της τα δικαιώματα του συγγραφέα σε περίπτωση προσφυγής η παράβασης, βάσει του Ν2121/93(ΦΕΚ Α25)
Η χρήση κάθε υλικού με κατοχυρωμένα πνευματικά δικαιώματα (Copyright) στην εργασία προϋποθέτει γραπτή άδεια του ιδιοκτήτη των δικαιωμάτων.
3
ΑΦΙΕΡΩΣΗ
Αφιερώνεται σε όλους όσους μοιράστηκαν και μοιράζονται μαζί μου, το υπέροχο ταξίδι της ζωής, στην οικογένεια μου, στους φίλους μου, στους γνωστούς μου.
4
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους καθηγητές του τμήματος, καθώς καθ’ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος υπήρξαν πολύ βοηθητικοί και μου έδωσαν κατευθύνσεις και ερεθίσματα .
Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καθηγητή μου κ. Δημήτρη Βενιέρη, για την βοήθεια και τις οδηγίες που μου παρείχε κατά την εκπόνηση της παρούσας διατριβής.
Τέλος θέλω επίσης να ευχαριστώ την οικογένειά μου και τους φίλους μου, για τη βοήθεια, την κατανόηση και την υπομονή τους σε όλη την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών.
5
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στόχος της παρούσας έρευνας είναι να παρέχει μια σύντομη ανασκόπηση του νομοθετικού πλαισίου της ΕΕ και της Ελλάδας για την μερική απασχόληση. Γίνεται προσπάθεια να αναλυθεί, με βάση τα στοιχεία που παρέχονται, κατά πόσον αυτή έχει επηρεάσει το είδος και τα επίπεδα της απασχόλησης στη ΕΕ και την Ελλάδα. Η ανάλυση στοχεύει στην παρουσίαση ποσοτικών στοιχείων για το πώς η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου για την μερική απασχόληση έχει δημιουργήσει ανισότητες μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ, μεταξύ ανδρών και γυναικών και μεταξύ ηλικιακών ομάδων. Η ανάλυση βασίζεται σε βιβλιογραφική έρευνα και τη συλλογή δευτερογενών στοιχείων. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν σημαντικά πλεονεκτήματα, αλλά και μειονεκτήματα από την εφαρμογή της μερικής απασχόλησης τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα. Ωστόσο, πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ της εθελοντικής και ακούσιας μερικής απασχόλησης. Οι έρευνα έδειξε επίσης ότι συνεχίζουν να υφίστανται μεγάλες ανισότητες μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ, μεταξύ ανδρών και γυναικών και μεταξύ ηλικιακών ομάδων, ειδικά όταν ληφθεί υπόψη η οικονομική κρίση και ύφεση που αντιμετωπίζουν πολλές χώρες.
Λέξεις κλειδιά: μερική απασχόληση, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ελλάδα
6
ABSTRACT
The aim of the present research is to provide a brief review of the EU and Greece legislative framework for part-time work, and an attempt is being made to analyze based on the information provided whether this has influenced the type and levels of employment in the EU and Greece. The analysis aims to present quantitative data on how the implementation of the legislative framework on part-time work has created inequalities between EU member States, between men and women and between age groups. The analysis is based on bibliographic research and the collection of secondary data. The survey found that there are significant advantages, but also disadvantages, related to the implementation of part-time work in both the EU and Greece. However, a distinction must be made between voluntary and involuntary part-time work. The research has also shown that there are still major disparities between EU member States, between men and women and between age groups, especially when the economic crisis and recession that is faced by many countries is taken into account.
Keywords: part-time work, European Union, Greece
7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΦΙΕΡΩΣΗ ... 3
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ... 4
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ... 5
ABSTRACT ... 6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ... 7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ... 9
Ερευνητικά Ερωτήματα ... 10
Δομή Εργασίας ... 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – ΑΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚ ΠΕΡΙΤΡΟΠΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ... 11
1.1 Ορισμοί ... 11
1.1.1 Άτυπη εργασία ... 11
1.1.2 Μερική απασχόληση ... 11
1.1.3 Εκ περιτροπής εργασία ... 13
1.2Διάκριση μεταξύ εθελουσίας και μη-εθελουσίας μερικής απασχόλησης ... 14
1.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την μερική απασχόληση και την εκ περιτροπής εργασία ... 14
1.4 Ομαδοποίηση ευρωπαϊκών κρατών σύμφωνα με την προσέγγιση τους προς τη μερική απασχόληση ... 16
1.5 Μερική απασχόληση στα πλαίσια της ΕΕ ... 17
1.6Μερική απασχόληση στις ευρωπαϊκές εταιρείες ... 18
1.6.1 Είδη μερικής απασχόλησης στις ευρωπαϊκές εταιρείες ... 19
1.6.2 Μερική απασχόληση ανά κλάδο της ευρωπαϊκής οικονομίας ... 20
1.7 Μερική απασχόληση και φύλο ... 21
1.8 Μερική απασχόληση και ηλικιακή ομάδα. ... 22
1.9 Υπέρ και κατά της μερικής απασχόλησης ... 22
1.10 Επίλογος ... 24
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ... 25
2.1 Ευρωπαϊκές Συνθήκες – Από το Μάαστριχτ στη Λισαβόνα ... 25
2.1.1 Συνθήκη του Μάαστριχτ ... 25
2.1.2 Λευκή Βίβλος για την Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα, Κοινωνική Πολιτική και Απασχόληση (COM700) ... 25
2.1.3 Συνθήκη του Άμστερνταμ ... 26
2.1.4 Πράσινη Βίβλος για την Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική και Απασχόληση ... 28
2.1.5 Συνθήκη της Λισαβόνας ... 28
2.1.6 Ευρώπη 2020 ... 29
2.2 Ευρωπαϊκές οδηγίες ... 31
2.2.2 Ευρωπαϊκή οδηγία για την οργάνωση του χρόνου εργασίας (93/104/EC) ... 32
8
2.2.3 Ευρωπαϊκή οδηγία για εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης (2006/54/EC
... 33
2.3 Ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου... 34
2.4 Επίλογος ... 36
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ... 37
3.1 Ο ρόλος της μερικής απασχόλησης στον οικονομικό κύκλο ... 37
3.2 Ο ρόλος της μερικής απασχόλησης στην ευελιξία στην αγορά εργασίας... 38
3.3 Η μερικής απασχόληση ως λύση ισορροπίας μεταξύ εργασίας και ζωής από την σκοπιά του φύλου ... 38
3.4. Η μερική απασχόληση και η πορεία ζωής ενός εργαζομένου ... 40
3.5. Σχέσεις ισότητας μεταξύ μερικής και πλήρους απασχόλησης ... 41
3.6 Επιπτώσεις στην ικανοποίηση από τη ζωή ... 42
3.7 Επιπτώσεις στην προαγωγή ... 42
3.8 Επιπτώσεις στη μισθοδοσία ... 43
3.9 Επιπτώσεις στην αύξηση των θέσεων εργασίας ... 43
3.10 Επίλογος ... 44
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚ ΠΕΡΙΤΡΟΠΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ... 45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ KAI ΤΗΣ ΕΚ ΠΕΡΙΤΡΟΠΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ... 52
5.1 Γενικά στατιστικά στοιχεία για την μερική απασχόληση στην Ελλάδα ... 52
5.2 Κλαδική κατανομή της μερικής απασχόλησης στην Ελλάδα ... 54
5.3 Επιπτώσεις μορφωτικού επιπέδου στα επίπεδα μερικής απασχόλησης στην Ελλάδα ... 56
5.4 Επιπτώσεις φύλου και ηλικίας στα επίπεδα μερικής απασχόλησης στην Ελλάδα ... 57
5.5 Επιπτώσεις μείωσης του κατώτατου μισθού στη μερική απασχόληση στην Ελλάδα ... 57
5.6 Επίλογος ... 59
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ... 60
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 65
Ελληνική ... 65
Ξενόγλωσση ... 67
9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η μερική απασχόληση αποτελεί την εμπροσθοφυλακή της περίφημης «flexicurity». Ο όρος αναδύθηκε μέσα από την αναθεώρηση του ολλανδικού εργατικού δικαίου, που έγινε το 1999, και όπου η flexicurity αναφέρεται ως: «η πολιτική στρατηγική που επιχειρεί να ενδυναμώσει και να προωθήσει την ευελιξία της αγοράς εργασίας και των εργασιακών σχέσεων ταυτόχρονα με την αύξηση της απασχόλησης, ιδιαίτερα για τις πιο αδύνατες κοινωνικές ομάδες τόσο μέσα όσο και έξω από την αγορά εργασίας» (Withagen, 1998). Αν και ο ορισμός αυτός είναι νομικά λειτουργικός, μπορεί να οδηγήσει σε στατιστικές πλάνες, καθώς ποικίλει ο τρόπος με τον οποίο ένας εργαζόμενος ορίζεται ως μερικώς απασχολούμενος.
Η μερική απασχόληση και η εκ περιτροπής εργασία, στα πλαίσια των χωρών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), δείχνουν αυξητικές τάσεις τα τελευταία είκοσι χρόνια. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, το μερίδιο της μερικής απασχόλησης αυξάνεται εδώ και αρκετές δεκαετίες. Το ποσοστό των εργαζομένων της ΕΕ-28, στην ηλικιακή ομάδα των 20-64 ετών, που αναφέρουν ότι η κύρια απασχόλησή τους ήταν με καθεστώς μερικής απασχόλησης, αυξήθηκε αργά αλλά σταθερά από 14,9 % το 2002 σε 19,0 % το 2015, και εν συνεχεία μειώθηκε οριακά σε 18,9 % το 2016 (Eurostat, 2018). Παρά τις ευρείες διακυμάνσεις που παρατηρούνται στη συχνότητά της μερικής απασχόλησης σε όλες τις χώρες, φαίνεται ότι αυτή είναι η κύρια πηγή δημιουργίας θέσεων εργασίας από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 (Garibaldi & Mauro, 2002).
Στα πλαίσια αυτά, στόχος της παρούσας έρευνας είναι να παρέχει: μια σύντομη ανασκόπηση του νομοθετικού πλαισίου της ΕΕ και της Ελλάδας για την μερική απασχόληση και την εκ περιτροπής εργασίας, να προσπαθήσει να αναλύσει με βάση τα στοιχεία που παρέχονται κατά πόσον η μερική απασχόληση και η εκ περιτροπής εργασία έχει επηρεάσει το είδος και τα επίπεδα της απασχόλησης στη ΕΕ και την Ελλάδα. Η ανάλυση επιχειρεί να αξιολογήσει αν η μερική απασχόληση έχει συμβάλλει ή όχι στην αντιμετώπιση της ανεργίας, αν έχει βελτιώσει την ποιότητα ζωής των εργαζομένων, και αν έχει επηρεάσει τις διακρίσεις και τις ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών και μεταξύ ηλικιακών ομάδων. Τέλος, η ανάλυση στοχεύει στην παρουσίαση ποσοτικών στοιχείων για το πώς η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου για την μερική απασχόληση έχει δημιουργήσει ανισότητες μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ ως προς διάφορες παραμέτρους (π.χ., φύλο, ηλικία, κλάδους οικονομίας, κλπ.). Η ανάλυση βασίζεται στη σχετική βιβλιογραφία και σε δευτερογενή στοιχεία.
10 Ερευνητικά Ερωτήματα
1. Ποιο είναι το νομοθετικό πλαίσιο της ΕΕ και της Ελλάδας για την μερική απασχόληση;
2. Πως η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου για την μερική απασχόληση έχει επηρεάσει την απασχόληση στην ΕΕ;
3. Πως η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου για την μερική απασχόληση έχει επηρεάσει την απασχόληση στην Ελλάδα;
4. Πως η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου για την μερική απασχόληση έχει επηρεάσει τις διακρίσεις και τις ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών και μεταξύ ηλικιακών ομάδων;
Δομή Εργασίας
Η παρουσίαση έχει την ακόλουθη δομή. Το εισαγωγικό κεφάλαιο παρουσιάζει τους ερευνητικούς στόχους και τη δομή της εργασίας. Η βιβλιογραφική επισκόπηση, που παρουσιάζεται στο κεφάλαιο 1, εστιάζει: (1) στον ορισμό κάποιων λειτουργικών όρων όπως
«άτυπη εργασία», «μερική απασχόληση», «εκ περιτροπής εργασία», (2) στη διάκριση μεταξύ εθελουσίας και μη-εθελουσίας μερικής απασχόλησης, (3) στους παράγοντες που επηρεάζουν την μερική απασχόληση και την εκ περιτροπής εργασία, (4) στην ομαδοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών σύμφωνα με την προσέγγιση τους προς τη μερική απασχόληση, (5) μερική απασχόληση στην ΕΕ, (6) στη μερική απασχόληση στις ευρωπαϊκές εταιρείες (π.χ., είδη και κλάδοι οικονομίας), (7) στη σχέση της μερικής απασχόλησης με το φύλο και (8) την ηλικιακή ομάδα, και (9) τα υπέρ και τα κατά τις μερικής απασχόλησης. Στη συνέχεια, στο κεφάλαιο 2, γίνεται ανάλυση (1) των ευρωπαϊκών συνθηκών και (2) οδηγιών που διέπουν την μερική απασχόληση, και (3) το ρόλο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Στο κεφάλαιο 3 παρουσιάζονται στοιχεία για: τις επιπτώσεις της μερικής απασχόλησης για τους εργαζομένους, τους εργοδότες και το κράτος, ως προς: (1) τον οικονομικό κύκλο, (2) την ισορροπία μεταξύ εργασίας και ζωής, (3) την πορεία ζωής, (4) τις σχέσεις ισότητας μεταξύ εργαζομένων μερικής και πλήρους απασχόλησης, (5) τις επιπτώσεις στην ικανοποίηση από τη ζωή, (6) την προαγωγή, (7) τη μισθοδοσία, και (8) την αύξηση των θέσεων εργασίας. Στο κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται στοιχεία για το νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο για την μερική απασχόληση στην Ελλάδα. Στο κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται οι επιπτώσεις της μερικής απασχόλησης για τους εργαζομένους, τους εργοδότες και το κράτος στην Ελλάδα.
Τέλος, στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα, ειδικά ως προς το πως η μερική απασχόληση έχει συμβάλλει θετικά ή αρνητικά, με γνώμονα την άποψη των εργαζομένων, των εργοδοτών και τις οικονομίας ευρύτερα.
11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – ΑΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚ ΠΕΡΙΤΡΟΠΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ
1.1 Ορισμοί
1.1.1 Άτυπη εργασία
Η άτυπη εργασία αναφέρεται σε σχέσεις απασχόλησης που δεν συμμορφώνονται με το πρότυπο ή το «τυπικό» μοντέλο πλήρους απασχόλησης, τακτικού, αορίστου χρόνου εργασίας με έναν μόνο εργοδότη για μεγάλο χρονικό διάστημα (Στασινοπούλου, 2003). Η αορίστου χρόνου εργασία, με τη σειρά της, ορίζεται ως μια κοινωνικά ασφαλής, πλήρους απασχόλησης εργασία απεριόριστης διάρκειας, με τυπικές ώρες εργασίας που εγγυώνται ένα τακτικό εισόδημα και, μέσω συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης που προσανατολίζονται προς τους μισθωτούς, εξασφαλίζοντας συνταξιοδοτικές πληρωμές και προστασία από τις ασθένειες και την ανεργία (Βλαστός, 2012). Η άτυπη εργασία περιλαμβάνει την εργασία μερικής απασχόλησης, την προσωρινή εργασία, την εργασία ορισμένου χρόνου, την περιστασιακή και εποχιακή εργασία, τους αυτοαπασχολούμενους, τους ανεξάρτητους εργαζομένους και τους κατ’ οίκων επαγγελματίες (Eurofound, 2004). Αν και ο αριθμός των εργαζομένων σε άτυπες θέσεις εργασίας έχει αυξηθεί σημαντικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι εργαζόμενοι αυτοί εξακολουθούν να ορίζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο (Eurofound, 2017).
1.1.2 Μερική απασχόληση
Σύμφωνα με τη Ρήτρα 3 της συμφωνίας-πλαισίου για την εργασία μερικής απασχόλησης, όπως εφαρμόστηκε με την οδηγία 97/81/ΕΚ του Συμβουλίου, της 15ης Δεκεμβρίου 1997, η
«μερική απασχόληση περιλαμβάνει εργαζομένους» των οποίων οι κανονικές ώρες εργασίας, υπολογιζόμενες σε εβδομαδιαία βάση ή κατά μέσο όρο κατά τη διάρκεια μιας περιόδου απασχόλησης έως και ενός έτους, είναι μικρότερες από τις κανονικές ώρες εργασίας ενός συγκρίσιμου εργαζομένου πλήρους απασχόλησης» (van Bastelaer, Lemaître & Marianna, 1997). Παρά τον ανωτέρω ορισμό, κάθε χώρα πρέπει να χρησιμοποιεί τις δικές τις αποφάσεις για τον καθορισμό της έννοιας της μερικής απασχόλησης. Ως εκ τούτου προκύπτει δυσκολία στην κατάρτιση ομοιογενών συγκρίσεων. Επίσης, καθώς δεν υπάρχει διεθνώς αποδεκτός ορισμός του ελάχιστου αριθμού ωρών ανά εβδομάδα που πρέπει ένα άτομο να εργαστεί για μια εργασία που πρέπει να θεωρείται πλήρους απασχόλησης, η διαχωριστική γραμμή συντάσσεται γενικά με βάση τους κανόνες που καθορίζονται από κάθε χώρα χωριστά. Το εύρος των ορισμών που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι αρκετά μεγάλο (Λεβέντης, 2009).
12
Τα κράτη μέλη της Ε.Ε. δεν ακολουθούν ενιαίο ορισμό. Άλλα κράτη μέλη προβλέπουν συγκεκριμένο αριθμό ωρών, π.χ. εργασία τουλάχιστον ίση με το 1/5 της πλήρους απασχόλησης (Γαλλία). Άλλα την προσδιορίζουν κατά τρόπο ευρύ, ως μειωμένη σε σχέση με την πλήρη απασχόληση (Κάτω Χώρες). Τέλος, άλλα κράτη μέλη την εξειδικεύουν δια μέσου των Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας (Δανία). Στην Ελλάδα, το άρθρο 2 παρ. 1 του ν. 2639/98 που αντικατέστησε το άρθρο 38 του ν. 1892/90 ορίζει τη μερική απασχόληση ως τη «συμφωνία για ορισμένου ή αορίστου χρόνου εργασία ημερήσια ή εβδομαδιαία ή δεκαπενθήμερη ή μηνιαία με μικρότερη διάρκεια απ’ ότι η κανονική ». Ο ορισμός αυτός συμπίπτει με αυτόν της Οδηγίας 97/81 Ε.Κ (Ληξουριώτης, 2010) .
Στοιχείο του ορισμού της μερικής απασχόλησης είναι και οι μικρότερες αποδοχές που καταβάλλονται με βάση τη σχετική συμφωνία. Αναφέρεται και σχετική προ της εκδόσεως του ν. 1892/90 νομολογία. (Kαπαντάης, 2000:258). Πράγματι, στην παρ. 3 του άρθρου 38 του ν. 1892/90, η μερική απασχόληση ορίζεται ως η παροχή εργασίας μικρότερης διάρκειας από την κανονική με αποδοχές όχι κατώτερες των αντίστοιχων νομίμων, δηλαδή όχι κατώτερες των προβλεπόμενων για τους απασχολούμενους κατά πλήρες ωράριο για την ίδια εργασία που αντιστοιχούν στις ώρες εργασίας της μερικής απασχόλησης (Κουκιάδης, 2013).
Η μερική απασχόληση είναι ένα χαρακτηριστικό εργασίας (Δούκα 2004). Ορίζεται σε σχέση με την εργασία πλήρους απασχόλησης, με αναφορά στον αριθμό των ωρών εργασίας για το είδος της απασχόλησης, σε μια συγκεκριμένη βιομηχανία ή επάγγελμα. Ο αριθμός των ωρών εργασίας σε θέσεις εργασίας πλήρους απασχόλησης ποικίλλει από δραστηριότητα σε δραστηριότητα, αλλά και από χώρα σε χώρα (van Bastelaer, Lemaître & Marianna, 1997). Η εργασία μερικής απασχόλησης ορίζεται ως τακτική απασχόληση στην οποία ο χρόνος εργασίας είναι σημαντικά μικρότερος από τον κανονικό. Ο κανονικός αριθμός ωρών εργασίας σε μια εργασία πλήρους απασχόλησης εξαρτάται από τις ισχύουσες νομοθετικές διατάξεις και τις κανονικές ώρες εργασίας που ορίζονται στις συλλογικές συμβάσεις από τη βιομηχανία και το επάγγελμα (van Bastelaer, Lemaître & Marianna, 1997). Στην περίπτωση επιχειρήσεων που δεν υπόκεινται σε συλλογικές συμβάσεις, οι κανονικές ώρες που χρησιμοποιούνται ως αναφορά για τον καθορισμό μιας εργασίας πλήρους απασχόλησης θα μπορούσαν να είναι εκείνες που ισχύουν γενικά για την εν λόγω εργασία (Eurofound, 2011).
Ο καθορισμός του τι πρέπει να θεωρείται ως εργασία μερικής απασχόλησης από νομική άποψη είναι σημαντικός για πολλούς λόγους, δύο από τους οποίους αξίζει να αναφερθούν εδώ: (1) να καταστεί δυνατός ο καθορισμός και η προστασία των δικαιωμάτων των
13
εργαζομένων μερικής απασχόλησης, και (2) να καταστεί δυνατή η αξιολόγηση της σχετικής σημασίας της μερικής απασχόλησης στη συνολική οικονομία μιας χώρας. Από νομική άποψη, ο στόχος είναι να καθοριστεί μια κατηγορία εργαζομένων και να καθοριστούν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις τους, προκειμένου να αποφευχθούν οι διακρίσεις σε σχέση με άλλες κατηγορίες εργαζομένων. Επίσης, για να προσδιοριστεί, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, αν το έργο που επιτέλεσε ο συγκεκριμένος εργαζόμενος εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής των κανονισμών που διέπουν την εργασία μερικής απασχόλησης (Λεοντάρη, 2010, Gómez, Pons& Martí, 2002).
Ο καθορισμός της μερικής απασχόλησης από κοινωνικοοικονομική άποψη είναι επίσης σημαντικός. Η μελέτη της μερικής απασχόλησης, όπως έχει εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου και με βάση τη σημασία της για την οικονομία μιας χώρας, μπορεί να συμβάλει στην ανάλυση και τη σύγκριση των αγορών εργασίας και στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει την ανάπτυξη των κοινωνιών γενικότερα και των νοικοκυριών σε συγκεκριμένο επίπεδο. Στο παρελθόν, η μερική απασχόληση χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο για την οικογενειακή πολιτική (τη δεκαετία του εξήντα), για την καταπολέμηση της ανεργίας (τη δεκαετία του εβδομήντα), για την προώθηση της ευελιξίας στην αγορά εργασίας και για την αναδιοργάνωση του χρόνου εργασίας (στη δεκαετία του ογδόντα), καθώς και για την ανακατανομή της απασχόλησης (στην ενενήντα). Σε αντίθεση με την εργασία πλήρους απασχόλησης, η οποία αποτελεί καθοριστικό χαρακτηριστικό του κόσμου της εργασίας στην Ευρώπη για πολλές δεκαετίες, η μερική απασχόληση συνδέεται με μια τάση για έντονη διαφοροποίηση της απασχόλησης (Λεοντάρη, 2010, Gómez, Pons, and Martí, 2002).
1.1.3 Εκ περιτροπής εργασία
Σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο Θράκης (Γραφείο Διασύνδεσης) «εκ περιτροπής εργασία είναι η απασχόληση του εργαζόμενου με πλήρες μεν ωράριο, αλλά με λιγότερες από τις ισχύουσες στην επιχείρηση ημέρες εργασίας για την εβδομάδα, το δεκαπενθήμερο ή τον μήνα. Η διαφορά αυτού του συστήματος εργασίας σε σχέση με τη μερική απασχόληση είναι ότι στην τελευταία περίπτωση ο μισθωτός απασχολείται μεν καθ' όλη τη διάρκεια της εβδομάδας, του μήνα ή του έτους αλλά με μειωμένο ωράριο (έναντι του νόμιμου ή του συμβατικού χρόνου)»1 (Ιστοσελίδα Πανεπιστημίου Θράκης , 2018).
1http://career.duth.gr/portal/sites/default/files/labour/Εκ%20περιτροπής%20εργασία.doc
14
1.2Διάκριση μεταξύ εθελουσίας και μη-εθελουσίας μερικής απασχόλησης
Πριν εξετάσει κανείς τις επιπτώσεις της μερικής απασχόλησης, είναι σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ του αν είναι προαιρετική/ εθελούσια ή ακούσια (Αγαλλόπουλου, 2005). Το πρώτο είναι κατόπιν αιτήσεως του εργαζομένου, και το τελευταίο είναι κατόπιν αιτήσεως του εργοδότη. Αυτές αντικατοπτρίζουν επίσης δύο οπτικές γωνίες σχετικά με την ευελιξία: μια
«ευέλικτη» οργάνωση είναι αυτή που χρησιμοποιεί και προωθεί την μερική απασχόληση και άλλες άτυπες μορφές εργασίας για την κάλυψη των αναγκών των εργαζομένων (van Bastelaer, Lemaître & Marianna, 1997). Μια άλλη άποψη είναι ότι ένας οργανισμός μπορεί να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα χρησιμοποιώντας ευέλικτες μορφές εργασίας. Ενώ οι δύο μορφές μερικής απασχόλησης έχουν διαφορετικές συνέπειες τόσο για τα άτομα όσο και για τις επιχειρήσεις, υπάρχουν παράλληλα στην Ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (Veliziotis, Matsaganis & Karakitios, 2015).
Κάποια έρευνα φαίνεται να υπονοεί ότι μερικές γυναίκες προτιμούν τη μερική απασχόληση γιατί έτσι μπορούν να καλύψουν άλλες δεσμεύσεις, αν και αυτές οι προτιμήσεις μπορούν να αλλάξουν ή να ανατραπούν όσο αυτές μεγαλώνουν σε ηλικία. Άλλοι ερευνητές (Gash, 2008) τονίζουν ότι υπάρχει μια ομάδα ατόμων για τα οποία αυτό το είδος εργασίας δεν είναι στην πραγματικότητα προαιρετικό, αλλά απλά η μόνη επιλογή τους όταν αντιμετωπίζουν ορισμένες οικογενειακές ευθύνες. Είναι συχνότερα οι γονείς – ειδικά οι μητέρες – με μικρά παιδιά που αναγκάζονται να επιλέξουν τη μερική απασχόληση, διότι, για παράδειγμα, υπάρχει έλλειψη προσιτής, καλής ποιότητας φροντίδας για τα παιδιά τους (Eurofound, 2011).
1.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την μερική απασχόληση και την εκ περιτροπής εργασία Οι διαφορές στα εθνικά ποσοστά μερικής απασχόλησης δείχνουν μια πιο εμπεριστατωμένη ματιά στις κοινωνικές υποδομές και στη νομοθεσία των διαφόρων χωρών. Γενικά, οι ακόλουθοι παράγοντες θεωρούνται ότι επηρεάζουν τις διαφορές στα εθνικά ποσοστά μερικής απασχόλησης:
1. Πρόσβαση στην παιδική μέριμνα – Η πρόσβαση ενός εργαζομένου σε καλής ποιότητας και προσιτή φροντίδα για τα παιδιά του θεωρείται γενικά ως κίνητρο για τους γονείς να εργάζονται με πλήρη απασχόληση. Όταν η παιδική μέριμνα είναι ακριβότερη, ένας γονέας μπορεί να επιλέξει να μειώσει τις ώρες εργασίας του για να φροντίσει τα παιδιά. Ο Gash (2008) υποστηρίζει ότι η ανεπαρκής παιδική μέριμνα περιορίζει τη συμμετοχή των φροντιστών στο εργατικό δυναμικό και συμπεραίνει ότι σε χώρες με ελάχιστη ή καθόλου δημόσια παιδική μέριμνα και δαπανηρή ιδιωτική
15
φροντίδα των παιδιών, οι μητέρες φαίνεται να περιορίζονται σε χαμηλής ποιότητας μερική απασχόληση.
2. Διαφορές στις ώρες εργασίας μεταξύ πολιτισμών – Οι κοινωνίες στην Ευρώπη έχουν διαφορετικές συμπεριφορές έναντι του χρόνου εργασίας, με μέσο όρο εβδομαδιαίου ωραρίου εργασίας για εργαζομένους πλήρους απασχόλησης που κυμαίνονται από περίπου 39 έως περίπου 44 ώρες (LFS, 2008). Εάν συμπεριληφθούν οι εργαζόμενοι με μερική απασχόληση, οι κατά μέσο όρο εβδομαδιαίες ώρες εργασίας κυμαίνονται από περίπου 30 ώρες (Ολλανδία) σε περίπου 42 ώρες (Ελλάδα). Σε ορισμένες χώρες, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και πολλά νέα κράτη μέλη, είναι κοινωνικά αποδεκτό και επιθυμητό τα άτομα να εργάζονται περισσότερες ώρες, ενώ σε άλλες χώρες, όπως στη Γαλλία, στη Σουηδία και στην Ολλανδία, υπάρχει ένα κοινωνικό μοντέλο που προσανατολίζεται περισσότερο προς την ευημερία, το οποίο χαρακτηρίζεται από μικρότερο από το μέσο όρο αριθμό ωρών εργασίας. Σε πολλά νέα κράτη μέλη οι άνθρωποι εργάζονται περισσότερο από το μέσο όρο επειδή θέλουν να αυξήσουν τους χαμηλούς ωριαίους μισθούς και μηνιαίους μισθούς τους (π.χ. FedEE, 2010 και EIRO, 2009).
3. Ποιότητα των διαθέσιμων θέσεων μερικής απασχόλησης – Αποδεικτικά στοιχεία από συγκεκριμένες χώρες υποδηλώνουν (Lyonette, 2010) ότι στις περισσότερες αγορές εργασίας υπάρχουν λιγότερες θέσεις εργασίας υψηλότερου επιπέδου που είναι διαθέσιμες σε μερική απασχόληση από ό,τι σε βάση πλήρους απασχόλησης. Όπως εξηγείται προηγουμένως, αυτό μπορεί να οδηγήσει ορισμένους καλά καταρτισμένους εργαζομένους (ιδίως εργαζόμενες μητέρες) σε χαμηλότερου επιπέδου θέσεις εργασίας. Μπορεί επίσης να αποθαρρύνει ορισμένους εργαζομένους από την άσκηση μερικής απασχόλησης.
4. Διαφορές στη νομοθεσία – Οι εταιρείες χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο την εργασία μερικής απασχόλησης: ορισμένες τις προσαρμόζουν στις δικές τους ανάγκες, ορισμένες στις ανάγκες των εργαζομένων και ορισμένες και στις δύο. Ο τρόπος με τον οποίο αυτό αντικατοπτρίζεται στη νομοθεσία διαφέρει από χώρα σε χώρα (LFS, 2008).
16
1.4 Ομαδοποίηση ευρωπαϊκών κρατών σύμφωνα με την προσέγγιση τους προς τη μερική απασχόληση
Ορισμένες χώρες μπορούν να ομαδοποιηθούν με βάση τη στάση που κρατούν έναντι της μερικής απασχόλησης, (η οποία μπορεί να εξηγήσει την απόκλιση των ποσοστών μερικής απασχόλησης από το μέσο όρο) (Sandor, 2011):
1. Χώρες όπου η μερική απασχόληση είναι διαδεδομένη και δημοφιλής –Σε αυτές τις χώρες, όπως Η Ολλανδία, η Γερμανία, η Αυστρία και η Δανία, η μερική απασχόληση υποστηρίζεται ιστορικά από τους εργαζομένους και τους εργοδότες και προωθείται ενεργά από τις κυβερνήσεις και τα πολιτικά κόμματα. Οι κοινωνίες αυτές χαρακτηρίζονται από υψηλό ποσοστό μερικής απασχόλησης, μεγάλη διαφορά μεταξύ του ποσοστού των ανδρών και των γυναικών που εργάζονται με μερική απασχόληση (αν και στη Δανία η διαφορά μεταξύ του ανδρών και των γυναικών που εργάζονται με σχέση μερικής απασχόλησης είναι χαμηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ) και ένα υψηλό ποσοστό απασχόλησης για τις γυναίκες, καθώς και ένα υψηλό συνολικό ποσοστό απασχόλησης. Οι Ολλανδία έχει ένα εξαιρετικά υψηλό γυναικείο ποσοστό μερικής απασχόλησης 76%. Αν και η Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, έχουν και οι δύο υψηλό ποσοστό μερικής απασχόλησης, δεν ανήκουν σε αυτή την ομάδα χωρών – καθώς οι πολιτικοί ιθύνοντες των χωρών αυτών θέλουν να μειώσουν το υψηλό ποσοστό μη εθελουσίας μερικής απασχόλησης κυρίως των γυναικών.
2. Χώρες στις οποίες η μερική απασχόληση είναι πολύ ασυνήθιστη –Πρόκειται γενικά για νέα κράτη μέλη, όπως η Βουλγαρία, η Ουγγαρία και η Σλοβακία (αν και η Ελλάδα είναι επίσης σε αυτή την ομάδα). Οι εργαζόμενοι, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλουν οι κυβερνήσεις για την άρση των εμποδίων στην εργασία μερικής απασχόλησης, φαίνεται να προτιμούν την εργασία πλήρους απασχόλησης, ενδεχομένως επειδή έχουν χαμηλή μέση ωριαία αμοιβή (EIRO, 2009). Δεδομένου ότι αυτό ισχύει και για τα δύο φύλα, τα ποσοστά μερικής απασχόλησης για τους άνδρες και τις γυναίκες σε αυτές τις χώρες είναι πολύ παρόμοια. Η πρόσβαση στην ελεύθερη παιδική μέριμνα είναι κοινή (ΟΟΣΑ, 2004), όπως είναι ένα σχετικά χαμηλό ποσοστό γονιμότητας. Οι χώρες αυτές έχουν επίσης χαμηλά ποσοστά απασχόλησης, τα οποία μπορεί να εξηγούνται εν μέρει από την υψηλή επίπτωση της αδήλωτης εργασίας στις οικονομίες τους.
3. Χώρες στις οποίες η μερική απασχόληση είναι σχετικά ασυνήθιστη –Οι χώρες αυτές, όπως η Φινλανδία και η Πορτογαλία, έχουν έναν εργασιακό πολιτισμό
17
μεγαλύτερων εβδομαδιαίων ωρών εργασίας τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, και ένα υψηλό ποσοστό απασχόλησης και για τα δύο φύλα. Σε αυτές τις χώρες η διαφορά μεταξύ ποσοστού ανδρικής και γυναικείας μερικής απασχόλησης είναι χαμηλή. Στη Φινλανδία αυτό διευκολύνεται από ένα καλά ανεπτυγμένο και αξιόπιστο σύστημα παιδικής μέριμνας. Στην Πορτογαλία, η πρόσβαση στην παιδική μέριμνα βελτιώθηκε σημαντικά κατά την τελευταία δεκαετία, αλλά το ποσοστό γονιμότητας παραμένει χαμηλό (ΟΟΣΑ, 2004).
1.5 Μερική απασχόληση στα πλαίσια της ΕΕ
Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι στην ΕΕ-28 το 2016 υπήρχαν 188,4 εκατομμύρια εργαζόμενοι, από τους οποίους 32,7 εκατομμύρια ήταν ελεύθεροι επαγγελματίες. Από το συνολικό αριθμό εργαζομένων, τα 178,2 εκατομμύρια εργάζονταν με σχέση πλήρους απασχόλησης και τα 45,3 εκατομμύρια με σχέση μερικής απασχόλησης. Η μέση διάρκεια ωρών εργασίας ανά εβδομάδα ανήλθε στις 37,1 ώρες. Μεταξύ αυτών των 45,3 εκατομμυρίων ατόμων που εργάζονταν με σχέση μερικής απασχόλησης, 9,5 εκατομμύρια ήταν υποαπασχολούμενοι, που σημαίνει ότι επιθυμούσαν να εργαστούν περισσότερες ώρες και ήταν διαθέσιμοι για να το πράξουν. Αυτό αντιστοιχεί στο ένα πέμπτο (20,9%) του συνόλου των εργαζομένων μερικής απασχόλησης και το 4,2% της συνολικής εργασίας στην ΕΕ το 2016. Τα δύο τρίτα αυτών των εργαζομένων με σχέση μερικής απασχόλησης ήταν γυναίκες (65%). Το μεγαλύτερο μερίδιο εργαζομένων με σχέση μερικής απασχόλησης παρατηρήθηκε στην Ελλάδα, ενώ το χαμηλότερο στην Τσεχία. Το 2016, το ποσοστό των εργαζομένων μερικής απασχόλησης επί του συνολικού αριθμού των εργαζομένων μερικής απασχόλησης κυμαινόταν σημαντικά υψηλά σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Η πλειονότητα των εργαζομένων μερικής απασχόλησης ηλικίας 15 έως 74 επιθυμούσε να εργαστεί περισσότερες ώρες στην Ελλάδα (74,1%), στην Κύπρο (63,7%) και στην Ισπανία (50,7%), ακολουθούμενη από την Πορτογαλία (45,1%) και τη Σλοβακία (43,5%). Στο αντίθετο άκρο της κλίμακας, ήταν η Τσεχία (8,0%), η Μάλτα (10,8%), το Λουξεμβούργο (11,9%), οι Κάτω Χώρες (12,0%), η Εσθονία (12,5%) και η Γερμανία (12,6%). Πρέπει να σημειωθεί ότι οι εργαζόμενοι με σχέση μερικής απασχόλησης ήταν κυρίως γυναίκες σε κάθε κράτος μέλος της ΕΕ, εκτός από τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και την Κύπρο (Eurostat, 2017).
Υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία της εργασίας μερικής απασχόλησης σε ολόκληρη την ΕΕ. Η πρώτη εντυπωσιακή παρατήρηση είναι το πώς επηρεάζεται από το φύλο του εργαζομένου.
Όπως αναφέρθηκε ήδη, πολύ περισσότερες γυναίκες από τους άνδρες εργάζονται με σχέση μερικής απασχόλησης, αλλά το χάσμα κλείνει έστω και με σιγανούς ρυθμούς. Υπάρχει επίσης σαφής διαχωρισμός Ανατολής-Δύσης μεταξύ των χωρών: στις χώρες της Κεντρικής
18
και Ανατολικής Ευρώπης η μερική απασχόληση παραμένει περιθωριακό φαινόμενο ακόμη και μεταξύ των γυναικών, ενώ οι δυτικές χώρες την έχουν αγκαλιάσει πολύ ευρύτερα.
Υπάρχουν όμως και διαφορές που προέρχονται από προσεγγίσεις πολιτικής. Για παράδειγμα, η μερική απασχόληση είναι γενικά καλύτερης ποιότητας και πιο ολοκληρωμένη στη δομή της απασχόλησης στις Κάτω Χώρες σε σύγκριση με την κατάσταση στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Αυτό μπορεί να εντοπιστεί στις διαφορετικές προσεγγίσεις της ευελιξίας που επιδίωκαν οι κυβερνήσεις και οι κοινωνικοί εταίροι στις δύο αυτές χώρες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και του 1990 (Faganetal, 1998, Fagan & Ward, 2003, Yerkes & Visser, 2006).
1.6Μερική απασχόληση στις ευρωπαϊκές εταιρείες
Η έρευνα της Ευρωπαϊκής Εταιρείας (Sandor, 2011), η οποία διεξήχθη σε 30 χώρες, το 2009, διαπίστωσε ότι το 67% των εταιρειών, οι οποίες ερωτήθηκαν στην ΕΕ των 27, απασχολούσαν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης. Το ποσοστό των εταιρειών που απασχολούσαν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης ήταν το υψηλότερο στην Ολλανδία (πάνω από 90%), το Βέλγιο, τη Γερμανία (περίπου 82%), όσο και το Ηνωμένο Βασίλειο (80%), και το χαμηλότερο στις τρεις υποψήφιες χώρες, καθώς και τη Βουλγαρία και τη Πορτογαλία (20% ή λιγότερο). Όπως αναμενόταν, σε χώρες με χαμηλότερο από το μέσο όρο μερικής απασχόλησης, γενικά λιγότερες εταιρείες ανέφεραν την ύπαρξη εργαζομένων μερικής απασχόλησης και αντιστρόφως. Εξαίρεση αποτελούσε η Μάλτα, όπου παρόλο που το συνολικό ποσοστό μερικής απασχόλησης ήταν σχετικά χαμηλό, στο 10%, το ποσοστό των εταιρειών που απασχολούν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης ήταν ελαφρώς υψηλότερο από το μέσο όρο. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το χαμηλό ποσοστό των εργαζομένων μερικής απασχόλησης που απασχολούνται σε εταιρείες (Sandor, 2011).
Οι εταιρείες που αναφέρουν ότι περισσότερο από το 20% του προσωπικού τους εργάζονται με μερική απασχόληση βρίσκονται συχνότερα στις τέσσερις χώρες με την υψηλότερη επίπτωση της μερικής απασχόλησης (Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία και Ηνωμένο Βασίλειο).
Την ίδια στιγμή, λιγότερο από το 5% των επιχειρήσεων στην Κροατία, την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (πΓΔΜ), τη Βουλγαρία και τη Σλοβενία είχαν τόσο υψηλό ποσοστό εργαζομένων μερικής απασχόλησης. Αυτές είναι όλες οι χώρες που χαρακτηρίζονται από ένα σχετικά χαμηλό συνολικό ποσοστό μερικής απασχόλησης (Sandor, 2011).
Είναι ενδιαφέρον ότι οι εταιρείες στην Ιταλία αναφέρουν μια μέση συνολική επίπτωση των εργαζομένων μερικής απασχόλησης, αλλά το ποσοστό αυτών των εταιρειών που απασχολούν
19
πάνω από το 20% του προσωπικού τους με μερική απασχόληση είναι υψηλότερο σε όλη την Ευρώπη στο 50% (Sandor, 2011).
Εικόνα 1 – Ποσοστό ευρωπαϊκών εταιρειών που αναφέρουν θέσεις μερικής απασχόλησης (%) (Πηγή: ECS, 2009)
1.6.1 Είδη μερικής απασχόλησης στις ευρωπαϊκές εταιρείες
Στις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, ορισμένες σταθερές ώρες εργασίας κάθε μέρα είναι η πιο κοινή μορφή μερικής απασχόλησης (78%), ακολουθούμενη από άλλους σταθερούς κύκλους, για παράδειγμα ορισμένες σταθερές ημέρες της εβδομάδας σε πλήρη απασχόληση, τις άλλες ημέρες μακριά (45%), ενώ ευέλικτες ώρες εργασίας, οι οποίες καθορίζονται σε λίγες ημέρες ή ώρες εκ των προτέρων σύμφωνα με τις ανάγκες της εταιρείας είναι σχετικά λιγότερο συχνές (35%). Η συχνότητα των ευέλικτων ωρών με τη ζήτηση του εργοδότη είναι πιο συχνή σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, όπου ο φόρτος εργασίας συχνά εξαρτάται από απρόβλεπτους παράγοντες, ενώ είναι λιγότερο συχνή στην κατασκευή, την βιομηχανία και την εκπαίδευση (Sandor, 2011).
20
Εικόνα 2 – Είδη μερικής απασχόλησης (%) (Πηγή: ECS, 2009) 1.6.2 Μερική απασχόληση ανά κλάδο της ευρωπαϊκής οικονομίας
Οι τομείς στους οποίους οι περισσότερες εταιρείες απασχολούν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης είναι η εκπαίδευση (85% των εταιρειών) και η υγεία και η κοινωνική εργασία (84%). Στον κατασκευαστικό τομέα μόνο το 47% των εταιρειών απασχολούν εργαζομένους μερικής απασχόλησης και το ποσοστό είναι επίσης σχετικά χαμηλό στην παραγωγή και την ενέργεια (57%), καθώς και στις μεταφορές και την επικοινωνία (59%). Οι εταιρείες που απασχολούσαν περισσότερο από το 20% του προσωπικού μερικής απασχόλησης συμμετείχαν συχνότερα στην υγεία και την κοινωνική εργασία, την εκπαίδευση, και τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια. Σε αυτούς τους τομείς περίπου οι μισές από όλες τις επιχειρήσεις είχαν ένα τέτοιο υψηλό ποσοστό εργαζομένων μερικής-απασχόλησης (Sandor, 2011).
21
Εικόνα 3 – Μερική απασχόληση ανά κλάδο οικονομίας (%)(Πηγή: ECS, 2009) 1.7 Μερική απασχόληση και φύλο
Η έρευνα EWCS διαπίστωσε ότι το 29% των γυναικών στην ΕΕ των 27 εργάζονται με μερική απασχόληση σε σύγκριση με το 7% των ανδρών. Πολλοί από τους τομείς που εμφανίζονται ανωτέρω με την υψηλότερη επίπτωση της μερικής απασχόλησης ουσιαστικά κυριαρχούνται από γυναίκες. Περίπου το 78% των εργαζομένων στην υγεία και την κοινωνική εργασία και το 71% των εργαζομένων που εργάζονται στην εκπαίδευση είναι γυναίκες. Ταυτόχρονα, τομείς όπως η ψυχαγωγία, ο πολιτισμός και ο αθλητισμός είναι πιο ισορροπημένοι όσον αφορά το φύλο των εργαζομένων. Σε αυτούς τους τομείς η υψηλότερη επίπτωση της μερικής απασχόλησης μπορεί να εξηγηθεί με την κυκλική φύση του έργου. Στην περίπτωση του εμπορίου, η οποία συχνά έχει υψηλή συγκέντρωση των γυναικών στη λιανική πώληση, αλλά και μια υψηλή συγκέντρωση των ανδρών στο χονδρικό εμπόριο, τόσο ο παράγοντας του φύλου και ο πιο εύκολα προβλέψιμος φόρτος εργασίας διαδραματίζουν ρόλο στο σχετικά υψηλό ποσοστό μερικής απασχόλησης (Sandor, 2011).
Η Ευρωπαϊκή Έρευνα των Εταιριών (European Company Survey–ECS) ζήτησε από τους αντιπροσώπους διαχείρισης των εταιρειών να υπολογίσουν κατά προσέγγιση το ποσοστό των γυναικών εργαζομένων στην οργάνωσή τους. Κατά τη σύγκριση του ποσοστού των εργαζόμενων γυναικών και του ποσοστού των εργαζομένων μερικής απασχόλησης σε εταιρείες, καθίσταται φανερό ότι όσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των γυναικών που εργάζονται σε μια εγκατάσταση, τόσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των εργαζομένων μερικής απασχόλησης, αντανακλώντας την ισχυρή έλλειψη ισορροπίας μεταξύ των δύο φύλων της
22
μερικής απασχόλησης. Για παράδειγμα, τα τρία τέταρτα των εταιρειών που δεν εργάζονται με γυναίκες και τα μισά από αυτά με λιγότερο από 20% γυναικείο εργατικό δυναμικό δεν έχουν μερική απασχόληση. Ταυτόχρονα, περίπου το 80% των γυναικών που κυριαρχούνται από επιχειρήσεις (γυναίκες που εκπροσωπούν πάνω από το 60% του εργατικού δυναμικού) έχουν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης, και όσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των γυναικών, τόσο υψηλότερη είναι η επίπτωση της μερικής απασχόλησης (Sandor, 2011).
1.8 Μερική απασχόληση και ηλικιακή ομάδα.
Εξετάζοντας το φύλο και την ηλικία, η έρευνα EWCS (2005) διαπίστωσε ότι η μερική απασχόληση των ανδρών είναι πιο κοινή στις νεότερες (14%) και μεγαλύτερες (10%) ηλικιακές ομάδες, ενώ είναι πολύ ασυνήθιστη για την ηλικιακή ομάδα 30-49 ετών. Αυτό αντικατοπτρίζει ένα μοτίβο στην πορεία ζωής των ανδρών που εξηγήθηκε νωρίτερα.
Αντιστρόφως, η έρευνα διαπίστωσε ότι η γυναικεία μερική απασχόληση αυξάνεται με την ηλικία, αντανακλώντας περισσότερες γυναίκες σε θέσεις μερικής απασχόλησης κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ηλικίας και προτείνοντας ανισότητες μεταξύ των φύλων όσον αφορά τη δυνατότητα μετακίνησης από μερικής απασχόλησης σε πλήρη απασχόληση.
1.9 Υπέρ και κατά της μερικής απασχόλησης
Ένας αυξανόμενος αριθμός Ευρωπαίων εργάζεται με σχέση μερικής απασχόλησης. Αυτό μπορεί να αποτελεί μια θετική εξέλιξη, για τους ακόλουθους λόγους: (1) οι εργαζόμενοι μπορούν να επιλέξουν με μεγαλύτερη ελευθερία μια πιο ισόρροπη σχέση μεταξύ της εργασίας και των άλλων επιδιώξεων τους στην ζωή, και μεταξύ του εισοδήματος και της αναψυχής, και (2) γιατί υπάρχουν μεγαλύτερες ευκαιρίες απασχόλησης για άτομα που είχαν προηγουμένως αποκλειστεί από την αγορά εργασίας (π.χ., μητέρες, ηλικιωμένοι εργάτες και φοιτητές). Αλλά η μερική απασχόληση, από την άλλη, μπορεί να αποτελέσει και μειονέκτημα όταν είναι ακούσια επιλογή ή η μόνη διαθέσιμη επιλογή. Αυτό συμβαίνει όταν οι εργαζόμενοι επιλέγουν μια θέση μερικής απασχόλησης γιατί δεν μπορούν να συμφιλιώσουν μια «τυποποιημένη» εργασία με την ιδιωτική τους ζωή και τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Ωστόσο, σε σύγκριση με την εργασία πλήρους απασχόλησης, η μερική απασχόληση μπορεί να έχει κόστος πέρα από αυτό που συνδέεται με την απώλεια εισοδήματος. Οι θέσεις μερικής απασχόλησης είναι συχνά χαμηλότερης ποιότητας, με χαμηλότερους ωριαίους μισθούς, παρέχουν φτωχότερες ευκαιρίες κατάρτισης και σταδιοδρομίας και, μακροπρόθεσμα, μειώνουν τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα (Perrons, McDowell, Fagan, Ray & Ward, 2007).
23
Η μερική απασχόληση και η εκ περιτροπής εργασία θεωρούνται οι πιο γνωστές ‘άτυπες’
μορφές ρυθμίσεων του χρόνου εργασίας στην ΕΕ. Η αύξηση της μερικής απασχόλησης είναι ιδιαίτερα εμφανής σε χώρες όπου έχει γίνει συζήτηση για τους διαφορετικούς τρόπους ρύθμισης του χρόνου εργασίας μεταξύ των πολιτικών και των κοινωνικών εταίρων, ως μέσο για την αύξηση της ευελιξίας στην αγορά εργασίας. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι, η μερική απασχόληση, με την ευρύτερη έννοια χρήσης της, μπορεί να έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις και συνέπειες για τους εργαζομένους και τους εργοδότες. Ενώ πολλοί εργαζόμενοι, ειδικά σε ορισμένα στάδια της ζωής τους, ενδέχεται να θεωρούν τη μερική απασχόληση ως μια λύση εξισορρόπησης του επαγγελματικού και του οικογενειακού τους βίου, πολλοί άλλοι εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης διαμαρτύρονται για την ύπαρξη διαφόρων μειονεκτημάτων στην εργασία που καλούνται να αναλάβουν σε σύγκριση με τους εργαζομένους πλήρους απασχόλησης. Ένας από τους βασικούς λόγους που προβάλλουν είναι ότι για άτομα με υψηλά προσόντα, που επιθυμούν να εργαστούν με σχέση μερικής απασχόλησης, δεν υπάρχουν διαθέσιμες θέσεις εργασίας. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και από την σκοπιά των εργοδοτών, όπου η μερική απασχόληση μπορεί να καλύψει εργασιακές ανάγκες, αποφέροντας σημαντικά οφέλη, ενδέχεται ωστόσο και να αυξήσει το συνολικό κόστος εργασίας (Sandor, 2010). Οπότε η ανάλυση και αξιολόγηση της μερικής απασχόλησης ως φαινομένου αποτελεί ένα σύνθετο και περίπλοκο φαινόμενο.
Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση (ΕΣΑ – European Employment Strategy – EES), η επέκταση της μερικής απασχόλησης θεωρείται ότι συμβάλλει σημαντικά στην εξασφάλιση του στόχου της αύξησης των ποσοστών απασχόλησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2005). Θεωρείται επίσης – στα πλαίσια της ΕΣΑ, αλλά και στα πλαίσια του Οδικού Χάρτη της Επιτροπής για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών 2006 – 2010 – ως τρόπος συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006).
Επιπλέον, αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ότι η μερική απασχόληση μπορεί να αποτελέσει μέσο για την ενίσχυση της ισορροπίας μεταξύ εργασίας και ζωής και το ποσοστό απασχόλησης των ηλικιωμένων εργαζομένων στις τρέχουσες συζητήσεις σχετικά με την
«ενεργό γήρανση» (Leber & Wagner, 2007). Οι εταιρείες ενθαρρύνονται όλο και περισσότερο να λαμβάνουν υπόψη τις συστάσεις της ΕΕ όσον αφορά την ενίσχυση της ισορροπίας μεταξύ εργασίας και ζωής και τη συμφιλίωση μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Τέτοιες ευέλικτες συνθήκες εργασίας αναμένεται να αυξήσουν την παραγωγικότητα, να βελτιώσουν την ικανοποίηση των εργαζομένων και να ενισχύσουν την εικόνα των εργοδοτών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006).
