ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΣΥΚΟΠΟΥΛΟΣ – ΜΠΕΛΛΟΣ
ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ PETRUS MORELLUS TURONENSIS ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ DE BELLO TROIANO : ΕΙΣΑΓΩΓΗ, EDITIO PRINCEPS, ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ
ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ:
Καθ. ∆. Ζ. Νικήτας (επιβλέπων καθηγητής) Καθ. Λ. Τροµάρας (µέλος)
Επικ. καθ. Β. Φυντίκογλου (µέλος)
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013
ii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος A: Εισαγωγή
1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia
2. Παλαιογραφικές πληροφορίες 3.Ο τρόπος καταγραφής των σχολίων
α.Η θέση των σχολίων στα χειρόγραφα και η σύζευξή τους µε το κείµενο
β. Τα χαρακτηριστικά γραφής του Moreau
4. Το κείµενο των σχολίων του De bello Troiano: ∆ιαίρεση σε κατηγορίες
α.Παραθέµατα και παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων β.Γλωσσικές παρατηρήσεις
γ. Μυθολογικά σχόλια
δ. Ενδοκειµενικές αναφορές – αυτοαναφορικά σχόλια 5. Οι διακειµενικές αναφορές των σχολίων και ο ρόλος τους 6.Η µεταφορά των σχολίων του Τζέτζη από τα Eλληνικά στα Λατινικά: µεταφραστικές τεχνικές του Moreau
7.Η λογιότητα του P. Moreau
8. Επίλογος: Μεθοδολογία καταγραφής των σχολίων – µερικές πρακτικές πληροφορίες για την έκδοση και µια πρώτη αποτίµηση του έργου
B: Petri Morelli Turonensis Scholia Conspectus siglorum et abbreviaturarum Το κείµενο των σχολίων
Γ. Υποµνηµατισµός Βιβλιογραφία
Περίληψη Abstract
σελ. iii σελ. v – lviii
σελ. vi σελ. ix
σελ. xi – xxvi σελ. xi
σελ. xiv
σελ. xxvi – xlii σελ. xxix σελ. xxxiv σελ. xxxvii σελ. xxxix σελ. xlii
σελ. xlvii σελ. xlix
σελ. li σελ. 1 – 80 σελ. 2 σελ. 3 – 80 σελ. 81 – 279 σελ. 280 – 286 σελ. 287 σελ. 288
iii ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Αφόρµηση για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας υπήρξε η πρόταση του επιβλέποντος καθηγητή µου κ. ∆. Νικήτα να ασχοληθώ µε τη µελέτη και έκδοση των άγνωστων λατινικών σχολίων που έγραψε ο Γάλλος ουµανιστής Pierre Moreau για το ποιητικό έργο του De bello Troiano, ενόσω αναζητούσα θέµα διδακτορικής διατριβής, σχετιζόµενο µε το ευρύτερο πεδίο των ελληνολατινικών λογοτεχνικών ανταλλαγών. Του οφείλω πολλές ευχαριστίες, εκ βάθους καρδίας, γιατί έτσι ανακάλυψα την πλούσια ελληνολατινική doctrina του Petrus Morellus Turonensis ή Πέτρου Μορέλλου Τουρωνέως (όπως αυτοαποκαλείται λατινιστί και ελληνιστί ο λόγιος), όπως αυτή ακτινοβολείται µέσα από τον πλούσιο σχολιασµό του De bello Troiano, αλλά και για την όλη αρωγή του, την υποµονή που επέδειξε και τη θερµή ενθάρρυνσή του όλα αυτά τα χρόνια της συνεργασίας µας. Ευχαριστώ επίσης για τη βοήθειά τους τα δύο άλλα µέλη της συµβουλευτικής µου επιτροπής, τους κυρίους Β.
Φυντίκογλου και Λ. Τροµάρα, όπως επίσης και το προσωπικό της Βρετανικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου, που µου παρέσχε άδεια πρόσβασης σε χειρόγραφα, η εξέταση των οποίων κρινόταν απαραίτητη για την έρευνά µου, κυρίως βέβαια τον αυτόγραφο κώδικα Londinensis Old Royal 16 C IV και το αντίγραφο Londinensis Old Royal 16 D III. Τέλος αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω ένα θερµό ευχαριστώ σε όλους τους φίλους µου για τη στήριξη που µου προσέφεραν και κυρίως την οικογένειά µου, χάρη στη συµπαράσταση της οποίας έγινε εφικτή η εκπόνηση της διδακτορικής αυτής διατριβής.
iv
Στους γονείς µου
v
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
vi 1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia
Με βασικό εφαλτήριο το θαυµασµό του προς το Οµηρικό έργο και µε σαφή πρόθεση να καλύψει όλα τα γεγονότα που σχετίζονται µε τον Τρωικό πόλεµο, όσα δηλαδή δεν εξιστορούνται από τον Όµηρο στην Ιλιάδα, συγγράφει τον 12ο αιώνα ο βυζαντινός λόγιος Ιωάννης Τζέτζης τα Τρωικά του. Η επική αυτή σύνθεση, η οποία εντάσσεται ουσιαστικά στον ευρύτερο κύκλο έργων του Τζέτζη για τον µεγάλο ποιητή,1 αρθρώνεται σε τρία µέρη: αποτελείται από Ta\ pro\ (Omh/rou, Ta\ (Omh/rou και Ta\ meq' (/Omhron. Τα Τρωικά εκτείνονται συνολικά σε 1676 εξαµέτρους και κατορθώνουν να καλύψουν σχεδόν όλο το φάσµα των µύθων γύρω από τον πόλεµο της Τροίας, από τη γέννηση του Πάρη έως την άλωση του Ιλίου.2
Ωστόσο ο Τζέτζης δεν αρκέστηκε στη σύνθεση του ποιητικού αυτού έργου.
Προίκισε επιπλέον το έργο µε ένα πλήθος από πλούσια σχόλια στοχεύοντας στο να παράσχει στον αναγνώστη πλούσιο υλικό για τον φωτισµό των γεγονότων που εξιστορεί και βρίσκοντας ταυτόχρονα µια ευκαιρία να επιδείξει µέσα σε αυτά την πολυµάθειά του. Τα συνοδευτικά αυτά σχόλια διασώζουν πολυάριθµες και διαφορετικές εκδοχές µύθων που σχετίζονται µε τους ήρωες του Τρωικού πολέµου µέσα σε παράλληλα κείµενα, παρέχουν αλληγορικές ερµηνείες, εξηγούν σχήµατα λόγου, δίνουν πραγµατολογικά στοιχεία ή κάνουν ετυµολογικές αναλύσεις. Και φυσικά, κατά τη συνήθη τακτική του βυζαντινού λογίου, ο αναγνώστης δεν θα
1 Ο Τζέτζης ασχολήθηκε άµεσα µε την οµηρική ποίηση, εκτός από τα Τρωικά, στα έργα του Ei)j th\n (Omh/rou )Ilia/da )Ech/ghsij και Peri\ (Omhrikw=n )Allhgoriw=n (βλ. G. Hermannus (εκδ.), Draconis Stratonicensis Liber de metris poeticis, Ioannis Tzetzae Exegesis in Homeri Iliadem etc., Lipsiae, Sumptibus Jo. Aug. Gottl. Weigelii, 1812, Α. Lolos (εκδ.), Der unbekannte Teil der Ilias – Exegesis des Iohannes Tzetzes (A 97 – 609), Köningstein 1981, J. F. Boissonade (εκδ.), Tzetzae Allegoriae Iliadis etc., curante Jo. Fr. Boissonade, Lutetiae, Apud Dumont, bibliopolam, 1851, Η. Hunger (εκδ.),
“Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 13 –24”, Βyzantinische Ζeitschrift 48 (1955) 4 – 48 και “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 1 – 12”, Βyzantinische Ζeitschrift 49 (1956) 249 – 310). Ωστόσο και στα υπόλοιπα έργα του, παρόλο που το κεντρικό τους θέµα δεν σχετίζεται µε τα οµηρικά έπη, γίνονται συχνότατες αναφορές στα τελευταία, γεγονός που καταδεικνύει και ότι η οµηρική ποίηση βρισκόταν αναµφίβολα στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του βυζαντινού λογίου.
2 Τα Τρωικά είναι σήµερα προσβάσιµα µέσω τριών εκδόσεων: η πρώτη έγινε από τον F. Jacobs, η οποία περιλαµβάνει έναν υποµνηµατισµό του κειµένου στον οποίο γίνεται αναφορά σε διάφορα σηµεία της παρούσας εργασίας. Λίγο µεταγενέστερη είναι η έκδοση του I. Bekker, ενώ η νεότερη, στην οποία έχουν συµπεριληφθεί µάλιστα και τα σχόλια του Τζέτζη στο έργο του, έγινε από τον Leone. Βλ. αντίστοιχα F. Jacobs, (εκδ.), Ioannis Tzetzae, Antehomerica, Homerica et Posthomerica, e codicibus edidit et commentario instruxit Friedericus Iacobs, Lipsiae, in libraria Weidmannia, 1793. Ι.
Bekker (εκδ.), Ioannis Tzetzae Antehomerica, Homerica et Posthomerica, ex recensione Immanuelis Bekkeri, Berolini, Impensis Ge. Reimeri, 1816. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Carmina Iliaca, CULC, Catania 1995. Για έναν σχολιασµό του έργου βλ. Τ. Braccini, “Erudita invenzione: riflessioni sulla Piccola grande Iliade di Giovanni Tzetze”, Incontri triestini di filologia classica 9 (2009 – 2010) 153 – 173 και P. L. M. Leone, “I Carmina Iliaca di Giovanni Tzetze”, Quaderni Catanesi di studi classici et medievali VI (1984) 377 – 405.
vii δυσκολευτεί να εντοπίσει µέσα σ' αυτά πνευµατικές ίντριγκες και επιθέσεις σε γνωστούς και µη συγγραφείς, σύγχρονους ή προγενέστερους, που δεν κατάφεραν να προσεγγίσουν το επίπεδο καλλιέργειας, µόρφωσης ή ηθικής τελείωσης του ποιητή των Τρωικών.3
Σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα τα Τρωικά του Τζέτζη θα κινήσουν το ζωηρό ενδιαφέρον ενός άλλου ανθρώπου των γραµµάτων, αυτή τη φορά στην ουµανιστική Γαλλία. Βιώνοντας το γενικότερο κλίµα της Ύστερης Αναγέννησης στην Ευρώπη ο λόγιος Pierre Moreau (1527 – µετά το 1603),4 αντιγραφέας και µεταφραστής έργων κυρίως της εκκλησιαστικής βυζαντινής γραµµατείας, θα ανακαλύψει τον Τζέτζη στη βιβλιοθήκη του Jean de Saint – André στο Παρίσι,5 και η συνάντηση αυτή θα τον ωθήσει να αναλάβει ένα διπλό έργο: σε πρώτο επίπεδο θα
3 Ως παραδείγµατα τέτοιων καυστικών επιθέσεων µπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα σχ. 8, 22, 53, 227 κ.ά. Η επιθετική διάθεση του Τζέτζη είναι πάντως έκδηλη σε όλα του τα έργα, όπως π.χ. στις Χιλιάδες 7.504 – 515 (βλ. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Historiae, Libreria Scientifica Editrice, Napoli 1968), σε αρκετές από τις Επιστολές του, όπως στη 12η, την 63η και 65η (βλ. P. L. M.
Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Epistulae etc., Teubner, Leipzig 1972 και Ι. Γρηγοριάδης (µτφρ.), Ι.
Τζέτζης, Επιστολαί. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2011), στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (178, 232) κ.α. Το ζήτηµα αυτό το θίγουν ο Braccini (ό.π., σελ. 156) και ο Wilson (N.
G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Μετάφραση: Ν. Κονοµής, Εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 249 κ.ε.).
4 Για µια αναλυτική περιγραφή της ζωής και το έργου του P. Moreau βλ. Jean - Marie Olivier και Marie – Aude Monégier du Sorbier, “Morelliana: Recherches sur la vie et l’ oeuvre philologique d’ un humaniste méconnu: Pierre Moreau de Loches”, Revue d’ Histoire des Textes XVII (1987) 73 – 218.
Με µερικές εξαιρέσεις πάντως, ο Moreau ασχολήθηκε κυρίως µε τη µετάφραση έργων της εκκλησιαστικής γραµµατείας. Ενδεικτικά αναφέρουµε από την εκτενή εργογραφία του ότι µετέφρασε τη Θεία Λειτουργία του Ιακώβου του Αδελφοθέου (G. Morel (εκδ.), Liturgiae, sive Missae sanctorum Patrum: Iacobi apostoli et fratris Domini, Basilij magni etc., Parisiis, apud Guil. Morelium, 1560, σελ.
3 – 31), τον Κατηχητικό Λόγο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης (P. Moreau (µτφρ.), D. Gregorii Nysseni episcopi, liber, qui catecheticus major inscribitur, hoc est fidei christianae institutio, ex graecis nondum in vulgus emissis latinitate donatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gul. Chaudiere, 1568), τους Αναστάσιµους Κανόνες του αγίου Ιωάννου ∆αµασκηνού (P. Moreau (µτφρ.), Sancti patris nostri, Ioannis Damasceni Octaechus, sive octo canones anastasimi, hoc est de resurrectione Domini nostri Iesu Christi, στο Marguerin de la Bigne, Sacra Bibliotheca Sanctorum Patrum etc., tomus IV, Parisiis, 1575, σελ. 773 – 788), τον Θησαυρό Ορθοδόξου Πίστεως του Νικήτα Χωνιάτη (P. Moreau (µτφρ.), D. Nicetae Choniatae etc. Thesauri orthodoxi fidei libri quinque priores etc., Petro Morello Turonensi interprete, Lutetiae, Apud Gulielmum Chaudiere, 1580), το Periì e)nergei¿aj daimo/nwn του Μιχαήλ Ψελλού (P. Moreau (µτφρ.), Sapientiss. Michaelis Pselli etc. Dialogus de Energia seu Operatione daemonum e greco translatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gulielmum Chaudiere, 1577) κ.α. Σε ό,τι αφορά την αντιγραφική του δραστηριότητα αυτή περιλαµβάνει, εκτός των Τρωικών του Τζέτζη, τους ∆ιαλόγους του Λουκιανού (Codex Parisinus gr. 3037), το Summa Contra Gentiles του Θωµά Ακινάτη (Codex Parisinus Suppl. gr. 248) και µια πραγµατική πληθώρα άλλων έργων ποικίλης θεµατολογίας. Σύµφωνα µε την έρευνα των Olivier – Monégier, πάνω από δέκα χειρόγραφα φέρουν την υπογραφή του Moreau ως αντιγραφέα.
5 Πρόκειται για τη βιβλιοθήκη που δηµιούργησε στη Lutetia ο οµώνυµος Γάλλος ουµανιστής (το όνοµά του λατινοποιηµένο ήταν Joannes Sanctandreanus), από όπου ο Moreau αντλεί τα περισσότερα χειρόγραφα ελληνικών έργων που αντιγράφει ή µεταφράζει. Βλ. ∆. Νικήτας, «Petrus Morellus Turonensis (Pierre Moreau), De bello Troiano, Εισαγωγή και editio princeps», Επιστηµονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Τεύχος Τµήµατος Φιλολογίας 4 (1994) 275 – 277.
viii ασχοληθεί µε τη δηµιουργία αντιγράφων του ελληνικού κειµένου των Τρωικών.6 Σε ένα δεύτερο, θα κάνει µια κοπιώδη προσπάθεια να αποδώσει το έργο του Τζέτζη – τόσο τους στίχους όσο και τα σχόλια – στη λατινική γλώσσα ώστε να µπορέσουν να γίνουν τα Τρωικά προσιτά στο ευρύ λατινοµαθές κοινό της Ευρώπης του 16ου αιώνα.
Ο Γάλλος συγγραφέας προχώρησε και ένα βήµα πιο πέρα. Καθώς προσπαθούσε να µεταφέρει στα Λατινικά το βυζαντινό κείµενο για τον πόλεµο της Τροίας, currente calamo, o Pierre Moreau διάνθιζε το έργο που µετέφραζε µε µια σειρά από δικές του παρατηρήσεις, καρπό των σκέψεων που του γεννούσε η κοπιώδης αυτή εργασία. Το αποτέλεσµα της διαδικασίας αυτής ήταν να δηµιουργηθεί, διά χειρός του λογίου, µια δεύτερη οµάδα από σχόλια που συνοδεύουν τα Τρωικά, γραµµένα µε µικρότερα συνήθως γράµµατα και σχεδόν πάντα στην ώα του χειρογράφου, και τα οποία άλλοτε συµπληρώνουν τα σχόλια του Τζέτζη και άλλοτε λειτουργούν ανεξάρτητα από τα πρώτα, ρίχνοντας ένα άλλο ερµηνευτικό φως σε στίχους του κειµένου.
Καρπός της µεταφραστικής αυτής δραστηριότητας του Moreau είναι το έργο που τιτλοφορείται De bello Troiano,7 αποτελούµενο από 1892 στίχους σε δακτυλικό εξάµετρο που διανθίζονται από έναν όγκο πολύτιµων σχολίων, τα οποία έχουν ουσιαστικά διπλή προέλευση: άλλα από αυτά γράφτηκαν από τον Τζέτζη για τα Τρωικά και µεταφράστηκαν στα Λατινικά από τον Moreau και άλλα οφείλουν την πατρότητά τους αποκλειστικά στον Γάλλο συγγραφέα που « ¸Ella/doj e)c e)rath=j» θέλησε να «ei¹sfe/rei» το έργο αυτό «ei¹j La/tion».8
Η editio princeps του συνόλου αυτών των σχολίων που συνοδεύουν και διαφωτίζουν το De bello Troiano του P. Moreau είναι το αντικείµενο της παρούσας εργασίας.
6 ∆ύο κώδικες της Βρετανικής Βιβλιοθήκης µαρτυρούν την αντιγραφική αυτή προσπάθεια του Moreau: ο Londinensis Old Royal 16.C.4 (1ο τόµος), ο οποίος εµπεριέχει το σύνολο του ελληνικού κειµένου των Τρωικών και ο Londinensis Old Royal 16.D.12, ο οποίος όµως διασώζει µόνο µερικούς στίχους των Προοµηρικών µαζί µε τα συνοδευτικά σχόλια: Για αναλυτική περιγραφή των δύο χειρογράφων βλ. Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 174 – 175.
7 Το ποιητικό κείµενο του De bello Troiano έχει εκδοθεί από τον ∆. Νικήτα, ο οποίος προτάσσει στην έκδοση µια διαφωτιστική εισαγωγή για τον Γάλλο συγγραφέα και το έργο: ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 267 – 337.
8 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 285 και Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 178. Πρόκειται για δήλωση του ίδιου του λογίου, όπως γράφει στο δεύτερο στίχο ενός αφιερωµατικού ποιήµατος, µε το οποίο ο Moreau παρακαλεί τον Nicolas Leclerc να µεσολαβήσει στον Federic II Morel, καθηγητή Ελληνικών στο
ix 2. Παλαιογραφικές πληροφορίες
Το έργο De bello Troiano του Moreau διασώζεται σε δύο δίτοµους κώδικες,9 τον Londinensis Old Royal 16. C. IV (κώδικας Α) και τον Londinensis Old Royal 16.
D. III (κώδικας Β),10 οι οποίοι φυλάσσονται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη (The British Library) του Λονδίνου. Ο πρώτος αποτελεί µάλιστα βέβαιο αυτόγραφο του Γάλλου ουµανιστή µε χρόνο συγγραφής την περίοδο 1560 – 1565, αν και αναµφίβολα παρέµεινε στην κατοχή του Moreau τουλάχιστον ως το 1603, υποκείµενος σε διορθώσεις,11 ενώ ο δεύτερος, αποτελεί αντίγραφο του πρώτου δια χειρός ενός πιθανού µαθητή του Moreau, ονόµατι Iacobus Barthelomeus.12 Τα λατινικά σχόλια ωστόσο που συνοδεύουν το ποιητικό αυτό κείµενο και εκδίδονται στην παρούσα εργασία παραδίδονται στο σύνολό τους µόνο στον δεύτερο τόµο του κώδικα Α (Α2).
Η καταγραφή τους µάλιστα ξεκινά ήδη από την εµπρόσθια σελίδα του εξώφυλλου, δηλαδή το f.1r, όπου ο τίτλος του έργου δίνει την αφόρµηση στον Γάλλο λόγιο να µιλήσει για τον συγγραφέα Τζέτζη, και τελειώνουν στο f. 88v, εκτεινόµενα έτσι σε συνολικά 174 σελίδες.
Ένας µικρός αριθµός λατινικών σχολίων ανιχνεύεται και στον πρώτο τόµο του ίδιου κώδικα (Α1). Ο τόµος αυτός εµπεριέχει κατά βάση το ελληνικό κείµενο του έργου του Τζέτζη. Ωστόσο στα τελευταία φύλλα του κώδικα (ff. 42v – 44v) ο Moreau, µετά το τέλος της αντιγραφής του ελληνικού κειµένου, κάνει µια πρώτη απόπειρα µετάφρασης του Τρωικού Πολέµου, µεταφέροντας στα Λατινικά τους πρώτους 35 στίχους των Προοµηρικών (µεταφραστικό σχεδίασµα Apr). Παράλληλα µεταφράζει
βασιλικό κολέγιο, να εκδώσει το De bello Troianο: Tze/tzou e)gwÜ Proomhrix', ¸Omh<rika\ kai\ meq' àOmhron> / ¸Ella/doj e)c e)rath=j eiãsferon ei¹j La/tion.
9 Για µια αναλυτική περιγραφή των χειρογράφων αυτών βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 313 – 327.
10 Τα σύµβολα αυτά των χειρογράφων (κώδικας Α, κώδικας Β και παρακάτω το µεταφραστικό σχεδίασµα Apr) τα εισήγαγε ο ∆. Νικήτας στην έκδοση του ποιητικού κειµένου του De bello Troiano.
Για αποφυγή συγχύσεων χρησιµοποιώ τα ίδια σύµβολα στην παρούσα έκδοση του λατινικού σχολιασµού του Moreau. Βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 313 και 316.
11 Το γεγονός ότι ο Α γράφτηκε από την πένα του Moreau γίνεται έκδηλο και από το σηµείωµα της πρώτης σελίδας του τόµου 1, όπου ο λόγιος εµφανίζεται ως αντιγραφέας του ελληνικού κειµένου που εµπεριέχεται στο χειρόγραφο (Α1, f.2r IWA/NNOU Grammatikou= tou= Tze/tzou. TA\ PRO \ O (MH /ROU etc., metegra/fh para\ Pe/trou Morh/llou etc.) αλλά και από τρία άλλα σηµειώµατα του δεύτερου τόµου, ο οποίος εµφανίζει µάλιστα τον ίδιο γραφικό χαρακτήρα: στο πρώτο που σηµατοδοτεί την έναρξη της λατινικής µετάφρασης των Τρωικών ο Moreau δηλώνει ξανά την ταυτότητά του ως µεταφραστή (Α1, f.1r IOANNIS GRAMMATICI Tzetzae De bello Troiano libri tres etc., Petro Morello Turonensi interprete), ενώ και στα ff.23v και 88r, µιλώντας σε πρώτο πρόσωπο αναφέρει ότι το µεταφρασµένο κείµενο που προηγείται αποτελεί προϊόν δικής του εργασίας (πρόκειται ουσιαστικά για τα σχ. 131 και 435 της παρούσας έκδοσης). Για τη χρονολόγηση του κώδικα, που προκύπτει και αυτή από εσωτερικές µαρτυρίες βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 279 – 291.
12 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 304 – 311.
x για πρώτη φορά από τα Ελληνικά στα Λατινικά και τα αντίστοιχα σχόλια του Τζέτζη που συνοδεύουν αυτούς τους στίχους. Σε δύο µάλιστα περιπτώσεις τα εµπλουτίζει, κατά τη συνήθη τακτική του, µε δικές του προσθήκες. Έτσι, τα ff. 42v – 44v του κώδικα Α1 διασώζουν συνολικά µια πρώτη εκδοχή δεκαεπτά σχολίων του De bello Troiano, τα οποία επανεµφανίζονται στον κώδικα Α2 και τα οποία φέρουν στην παρούσα έκδοση την αρίθµηση 8, 11, 12 (µε ενσωµατωµένη προσθήκη του Moreau), 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 (χωρίς την προσθήκη του Moreau), 22, 24, 25 (µε ενσωµατωµένη προσθήκη του Moreau), 27 (χωρίς την προσθήκη του Moreau), 26, 28 (τα τρία τελευταία εµφανίζονται µε αυτή την «ανάποδη» σειρά). Πάντως, δεδοµένου του γεγονότος ότι το µετάφρασµα Apr είναι, όπως προαναφέρθηκε, ένα είδος προσχεδίου (άρα χαρακτηρίζεται από κάποια προχειρότητα) της τελικής µετάφρασης, η οποία ακολουθεί στον δεύτερο τόµο του κώδικα Α, δεν θεωρήθηκε σωστό να γίνουν αποδεκτές στην παρούσα έκδοση οποιεσδήποτε από τις διαφορετικές εκδοχές κειµένου που παρέχεται σε αυτό το σχεδίασµα. Φυσικά, για τα 17 σχόλια που προαναφέρθηκαν, οι διαφορετικές γραφές που παραδίδει το Apr σε σχέση µε τον Α2 παρατέθηκαν στον apparatus criticus.13
Τέλος, µια τρίτη πηγή σχολίων του De bello Troiano µπορεί να θεωρηθεί και ο πρώτος τόµος του κώδικα Londinensis Old Royal 16. D. III (κώδικας Β). Ωστόσο διασώζει µόνο δύο από τις πολυάριθµες λατινικές annotationes του έργου: η πρώτη είναι ο τίτλος που προτάσσεται όλου του σώµατος των σχολίων µε τον οποίο σηµατοδοτείται ουσιαστικά η έναρξή τους (το σχ. 7 της παρούσας έκδοσης) και η δεύτερη είναι το σχ. 8, το οποίο είναι το πρώτο σχόλιο που έγραψε ο Τζέτζης και εν συνεχεία µετέφρασε ο Γάλλος λόγιος στα Λατινικά. Ο κώδικας αυτός (Β) είναι αντίγραφο, όπως προαναφέρθηκε, του κώδικα Α. Όπως και στην περίπτωση των σχολίων του σχεδιάσµατος Apr, έτσι και εδώ, κάθε διαφορετική εκδοχή κειµένου που παραδίδει ο κώδικας Β για τα σχ. 7 και 8 καταγράφεται στο κριτικό υπόµνηµα.
Συµπερασµατικά τα σχόλια του De bello Troiano, των οποίων η έκδοση αφορά την παρούσα εργασία, έχουν τριπλή προέλευση: Στο σύνολό τους
13 Ο κώδικας Α1, εκτός από τα 17 λατινικά σχόλια, περιλαµβάνει στα ff. 3r - 42v και µια σειρά από σηµειώσεις του Moreau, άλλες λατινικές και άλλες ελληνικές, τις οποίες κράτησε στην ώα κάθε φύλλου, καθώς αντέγραφε το ελληνικό κείµενο. Τα σχόλια αυτά δεν συµπεριλήφθησαν στην παρούσα έκδοση, καθώς αφορούν την αντιγραφική δραστηριότητα του Moreau και σχετίζονται µε το ελληνικό κείµενο του Τζέτζη όχι µε τη λατινική του µετάφραση (De bello Troiano) που µας αφορά εδώ.
Άλλωστε οι σηµειώσεις αυτές στην πλειοψηφία τους είναι διορθώσεις του ελληνικού κειµένου. Σε κάποιες περιπτώσεις τα σχόλια είναι παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων, οι οποίες όµως επανεµφανίζονται ως σχόλια του λατινικού κειµένου, σε πιο ολοκληρωµένη µορφή, στον δεύτερο τόµο.
xi εµφανίζονται µόνο στον κώδικα Α2, κάποια από αυτά, δεκαεπτά στον αριθµό, είναι καταγεγραµµένα και στον κώδικα Α1, ενώ δύο µόνο σχόλια (σχ. 7 και 8) εµφανίζονται και στον κώδικα Β.
3. Ο τρόπος καταγραφής των σχολίων: α. Η θέση των σχολίων στα χειρόγραφα και η σύζευξή τους µε το κείµενο
Ο χώρος τον οποίο καταλαµβάνει κάθε φορά κάποιο σχόλιο σε κάθε σελίδα του κώδικα Α2 ποικίλλει και εξαρτάται από την κατηγορία στην οποία αυτό εντάσσεται. Αυτό σηµαίνει ότι σε άλλο σηµείο καταγράφονται τα µεταφρασµένα σχόλια του Τζέτζη και σε άλλο οι συµπληρωµατικές παρατηρήσεις του Γάλλου συγγραφέα.
Πιο συγκεκριµένα, σε ό,τι αφορά την πρώτη κατηγορία, τα σχόλια του Τζέτζη καταλαµβάνουν τον κεντρικό χώρο κάθε σελίδας. Είναι επιπλέον χωρισµένα σε µικρές οµάδες και καταγράφονται αµέσως µετά το τέλος της ενότητας των στίχων µε την οποία σχετίζονται. Ο χωρισµός αυτός του ποιήµατος σε ενότητες γίνεται µε βάση την ολοκλήρωση ενός «επεισοδίου» της ιστορίας και όχι ποσοτικά, µε βάση τον αριθµό στίχων που εµπεριέχει. Κατ’ επέκταση και η καθεµία οµάδα σχολίων που έπεται των ποιητικών ενοτήτων αποτελείται και από διαφορετικό αριθµό από σχόλια κάθε φορά, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις που ένας µόνο στίχος δίνει λαβή για εκτενή σχολιασµό, ενώ κάποιες φορές µεγαλύτερες ποιητικές ενότητες συνοδεύονται από ολιγάριθµες ερµηνευτικές παρατηρήσεις. Πάντως η εναλλαγή αυτών των ανισοµερών ενοτήτων ποιητικού κειµένου – σχολίων γίνεται µε τρόπο ευδιάκριτο στο χειρόγραφο, καθώς µεσολαβεί η ένδειξη «σχολ» και επιπλέον οι στίχοι στοιχίζονται µόνο αριστερά, αντίθετα µε τα σχόλια που ακολουθούν διπλή στοίχιση, παράλληλα και µε το αριστερό και το δεξί περιθώριο της σελίδας.
∆ιαφορετική εικόνα παρουσιάζουν τα συµπληρωµατικά σχόλια των οποίων η πατρότητα ανήκει εξ ολοκλήρου στον Moreau. Ο χώρος που ο συγγραφέας αυτός επιλέγει για να καταγράψει τις δικές του παρατηρήσεις είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η ώα του χειρογράφου: ο συγγραφέας εκµεταλλεύεται κάθε φορά οποιοδήποτε από τα τέσσερα περιθώρια της σελίδας, ενώ υπάρχουν και φύλλα στα οποία έχει γίνει χρήση και των τεσσάρων περιθωρίων, αριστερά, άνω, δεξιά και κάτω.
Το κριτήριο πάντως επιλογής ώας σχετίζεται συχνά και µε τη µεγαλύτερη δυνατή γειτνίαση της γραφόµενης παρατήρησης µε το στίχο ή το σχόλιο που αυτή αφορά
xii στην κεντρική σελίδα αλλά φυσικά και µε την έκτασή της. Ωστόσο δεν σπανίζει το φαινόµενο η καταγραφή ενός σχολίου να αρχίζει σε ένα περιθώριο και να καταλήγει ελλείψει χώρου σε άλλο στην ίδια σελίδα ή ακόµη και στην επόµενη. Αξίζει να σηµειωθεί επίσης ότι ειδικά στην αριστερή και στη δεξιά ώα τα σχόλια γράφονται άλλοτε µε προσανατολισµό οριζόντιο (στοιχιζόµενα δηλαδή παράλληλα µε τις σειρές του κυρίως κειµένου στο κέντρο της σελίδας) και άλλοτε κάθετα (αντίθετα προς τον προσανατολισµό του κυρίως κειµένου), και στην περίπτωση αυτή απαιτείται στροφή της σελίδας κατά ενενήντα µοίρες προκειµένου να καταστεί δυνατή η ανάγνωσή τους.
Πάντως εξαιτίας του ότι η ώα του χειρογράφου παρέχει περιορισµένο χώρο γραφής στον συγγραφέα, ο τελευταίος υποχρεώθηκε να συµπιέσει αρκετά κάποια σχόλια, ή να κατακερµατίσει κάποια από αυτά σε τµήµατα ώστε να εµπεριέχονται στην ίδια σελίδα, γεγονός που καθιστά την ανίχνευση και το διαχωρισµό τους αρκετά δυσχερή, παρά τις διαχωριστικές γραµµές και τις παραποµπές που χρησιµοποιεί ο Γάλλος λόγιος για την αποφυγή συγχύσεων.
Παρ’ όλα αυτά, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η µέθοδος αυτή σχετικά µε τον χώρο καταγραφής των σχολίων που περιγράφτηκε ως τώρα δεν τηρείται απαρέγκλιτα σε όλο τον κώδικα Α. Μια οµάδα από σχόλια του Moreau, τα οποία προεκτείνουν τα αντίστοιχα του Τζέτζη, λειτουργώντας ως προσθήκες τους, καταγράφονται στον κεντρικό χώρο της σελίδας, και όχι στην ώα του χειρογράφου.
Παρατηρείται δηλαδή συχνά το φαινόµενο ένα σχόλιο του Τζέτζη να διακόπτεται για να ενσωµατώσει ο Moreau τη δική του προσθήκη, µετά το τέλος της οποίας συνεχίζεται η καταγραφή του µεταφραζόµενου χωρίου ή ακόµη στο τέλος ενός βυζαντινού σχολίου, σε συνεχές κείµενο, να προσθέτει ο Γάλλος λόγιος επιπλέον πληροφορίες. Σε κάθε περίπτωση πάντως ο Moreau φροντίζει ώστε το δικό του κείµενο να διαχωρίζεται από το υπόλοιπο σώµα των σχολίων του Τζέτζη – άλλωστε φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιηµένος σε θέµατα λογοκλοπής – κάνοντας χρήση κάποιων συµβόλων, από τα οποία το πιο συχνά εµφανιζόµενο είναι ο αστερίσκος (*) που τοποθετείται στην αρχή και στο τέλος του κειµένου που έχει προστεθεί.
Η σύζευξη ανάµεσα σε κάποιο σχόλιο και τον ή τους στίχους του ποιητικού κειµένου µε τους οποίους αυτό σχετίζεται γίνεται και αυτή µε δύο τρόπους, και πάλι ανάλογα µε την κατηγορία στην οποία ανήκει το σχόλιο αυτό. Στην περίπτωση των σχολίων που γράφτηκαν από τον Τζέτζη, στην αρχή του καθενός υπάρχει η λέξη ή η φράση των Τρωικών µε την οποία αυτό συνδέεται και αµέσως µετά τοποθετείται
xiii πάντα το σηµείο της δεξιάς παρένθεσης « ) » που διαχωρίζει την παραποµπή από το κυρίως κείµενο. Ειδικά για τα τελευταία σχόλια των Μεθοµηρικών14 εκτός της συνήθους παραποµπής που αναφέρθηκε, καταγράφεται πριν από αυτή και η αρίθµηση του στίχου που σχολιάζεται, κλεισµένη κι αυτή µε το ίδιο σηµείο « ) ». Πάντως το συγκεκριµένο σύστηµα παραποµπών πρέπει να ήταν επινόηση του Moreau και όχι του Τζέτζη, καθώς στον κώδικα Α1 που εµπεριέχει το ελληνικό κείµενο των Τρωικών, (όπως αυτό αντιγράφτηκε από τον Moreau), σε κανένα σχόλιο δεν φαίνεται να προτάσσει ο βυζαντινός λόγιος το χωρίο µε το οποίο συνδέεται. Υπάρχουν βέβαια και στον Α1 παραποµπές µε γράµµατα του ελληνικού αλφαβήτου που συνδέουν σχόλια µε τους σχετικούς στίχους, αλλά πρώτον δεν γνωρίζουµε αν αυτό ήταν πρωτοβουλία του Τζέτζη ή παρέµβαση του Moreau κατά την αντιγραφή και δεύτερον ο τρόπος αυτός, ακόµη κι αν υιοθετήθηκε από τον βυζαντινό συγγραφέα, διαφέρει από τον αντίστοιχο που ακολουθήθηκε από τον Γάλλο λόγιο στη λατινική µετάφραση.
∆υσχερέστερος είναι ο συσχετισµός των σχολίων του Moreau µε το αντίστοιχο ποιητικό κείµενο. Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας προσπαθεί να γράφει τις παρατηρήσεις του όσο το δυνατόν πιο κοντά στο χωρίο που αναφέρονται, εντούτοις αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Επιπρόσθετα, αντίθετα µε τα σχόλια του Τζέτζη, ο Moreau δεν εφαρµόζει για τα δικά του κάποιο ανάλογο σύστηµα σαφών λεκτικών (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων)15 ή αριθµητικών παραποµπών που να ανάγουν τον αναγνώστη στο σχολιαζόµενο χωρίο. Σε µερικές µόνο περιπτώσεις γίνεται χρήση κάποιων συµβόλων όπως η δίεση (#), ο αστερίσκος (*), ο σταυρός (+), το γράµµα i µε διαλυτικά (ï), τρεις τελείες σε σχηµατισµό ανεστραµµένου τριγώνου (·.·), δύο τελείες χωριζόµενες µε κάθετο (·/·) ή µία γραµµή διαφορετικής κάθε φορά µορφής,16 για να παραπεµφθεί ο αναγνώστης στους σχετικούς µε το σχόλιο στίχους.
Τα ίδια σύµβολα πάντως, όπως και το ρήµα adde, χρησιµοποιούνται και για να ενοποιήσουν τµήµατα του ίδιου σχολίου που κατακερµατίστηκε σε διαφορετικά περιθώρια ή και σελίδες. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις το µόνο κριτήριο για τη
14 Πρόκειται για όλα τα σχόλια που γράφτηκαν από τον Τζέτζη και αναφέρονται στους στίχους PH 679 – PH 858).
15 Π.χ. το σχ. 241, στο οποίο, παρότι γραµµένο από τον Moreau και όχι τον Τζέτζη, προτάσσεται κλεισµένη σε µονή παρένθεση η λέξη innumeras του ποιητικού κειµένου στην οποία αναφέρεται το σχόλιο.
16 Γραµµή χρησιµοποιείται κυρίως στις περιπτώσεις που το σχόλιο δηλώνει ότι κάποιος στίχος αποτελεί ποιητικό δάνειο από τον Βιργίλιο. Σε αυτή την περίπτωση η παραποµπή στο Βιργιλιανό κείµενο, που συνιστά το σχόλιο και καταγράφεται στην ώα του χειρογράφου, συνδέεται µε τον αντίστοιχο στίχο µε µία γραµµή, για να καταστεί σαφές το χωρίο στο οποίο αναφέρεται.
xiv σύζευξη ενός σχολίου του Moreau µε το κείµενο είναι η νοηµατική τους σχέση, όπως προκύπτει από το ίδιο το περιεχόµενο της παρατήρησης.
β. Τα χαρακτηριστικά γραφής του Moreau
Τόσο για το ποιητικό κείµενο όσο και για τα σχόλιά του στον κώδικα Α ο Moreau χρησιµοποίησε µια ενιαία µικρογράµµατη γραφή, ελαφρά κεκλιµένη προς τα δεξιά. Η γραφή αυτή µπορεί να χαρακτηριστεί σε γενικές γραµµές ευανάγνωστη, ειδικά αν πρόκειται για τους στίχους του De bello Troiano. Αντίθετα, τα σχόλια παρουσιάζονται µόνο σε µερικές περιπτώσεις17 εξίσου καλογραµµένα µε το ποιητικό κείµενο, καθώς τα περισσότερα από αυτά φαίνονται να καταγράφονται µε κάποια προχειρότητα και πολλές φορές και µε βιασύνη από τον Γάλλο λόγιο. Άλλοτε πάλι, όταν η ανάγκη απαιτεί να χωρέσουν στην ώα του χειρογράφου, είναι σε τέτοιο βαθµό πυκνογραµµένα, ώστε γίνονται εξαιρετικά δυσανάγνωστα. Πάντως ανεξάρτητα από αυτό, είναι γεγονός ότι το σχήµα των γραµµάτων του Moreau δεν αποκλίνει ιδιαίτερα από το σύνηθες σχήµα γραµµάτων που συναντάται στο σύγχρονο λατινικό αλφάβητο.
Έτσι ο τύπος γραφής του λογίου, µε εξαίρεση κάποιες ιδιαιτερότητες που θα εξεταστούν στη συνέχεια, δεν ξενίζει ιδιαίτερα τον σηµερινό αναγνώστη.
Ελαφρά διαφοροποιηµένη από τη συνήθη µορφή παρουσιάζουν στα χειρόγραφα του Moreau τα γράµµατα h, p, s, t, v και ο αριθµός 5. Συγκεκριµένα το πρώτο από αυτά υποδηλώνεται κάποιες φορές µε σηµείο που µοιάζει σαν ελαφρά πλαγιασµένο τελικό κεφαλαίο ς ( ȥ ), αν και συνηθέστερα εµφανίζει την οικεία σε µας µορφή h. To p εµφανίζεται κάποιες φορές µε την κάθετη γραµµή προεκταµένη προς τα αριστερά καταλήγοντας σε µια περισπωµένη (~þ ) που ενώνεται συνήθως µε το σύµβολο που προηγείται. To τρίτο γράµµα εµφανίζεται είτε ως s είτε συνηθέστερα µε τις δύο του καµπύλες αρκετά ανοιχτές ώστε να παίρνει τη µορφή ʃ , όπως δηλαδή εµφανίζεται στη λεγόµενη κυρτή ρωµαϊκή γραφή (Roman cursive writing).18 Στο t πάλι, η οριζόντια γραµµή προεκτείνεται µερικές φορές προς τα αριστερά, καταλήγοντας σε µια κυµατιστή γραµµή σαν περισπωµένη, όµοια µε αυτή που
17 Συνήθως αυτό ισχύει για τα σχόλια που είναι µεταφρασµένα από τα Ελληνικά.
18 Edward Maunde Thompson, A handbook of Greek and Latin palaeography, D. Appleton and company, New York 1893, σελ. 205 και Bernhard Bischoff, Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, trans. Daibi O Croinin and David Ganz, Cambridge University Press, Cambridge 1990, σελ. 64.
xv συναντάται στο γράµµα p, δηλαδή ~t. Tο v αναπαριστά, περιέργως, ένα b του οποίου η κάθετη γραµµή είναι πλαγιασµένη προς τα αριστερά ( ) .19 Τέλος στο σηµείο του αριθµού 5 την τεθλασµένη γραµµή πάνω από το ηµικύκλιο ο Moreau προτιµά να την απλοποιεί, αντικαθιστώντας τη µε µια απλή κάθετο / . Έτσι ο αριθµός 5 παρουσιάζει µια µορφή που οµοιάζει κάπως στο σηµερινό 4 ( ⊃ ).20
Εκτός του ιδιαίτερου σχήµατος κάποιων γραµµάτων ενδιαφέρον παρουσιάζει στον τρόπο γραφής του λογίου η ιδιόµορφη χρήση των φθόγγων u/v.
Όπως έχει παρατηρηθεί στο ποιητικό κείµενο,21 έτσι και στα σχόλια το u εµφανίζεται µόνο στο εσωτερικό ή στο τέλος της λέξης (π.χ. fluctu),22 αντίθετα µε το v, το οποίο σηµειώνεται µόνο στην αρχή (π.χ. vxores, versibus).23 Εξαίρεση αποτελούν το εγκλιτικό µόριο ve που, αν και στο εσωτερικό της λέξης, γράφεται πάντα µε v (π.χ.
compositi editive)24 και το κεφαλαίο V που εµφανίζεται συνολικά τέσσερις φορές στη µέση λέξεων µε κεφαλαιογράµµατη γραφή, στον τίτλο των σχολίων των Προοµηρικών και Οµηρικών (PERVTILES, EIVSDEM, SVA25 / EIVSDEM)26 Επιπλέον από το σχ. 353 και µετά στην αρχή λέξης το κεφαλαίο γράφεται ως U και όχι V (π.χ. σχ. 353, 374, 386 κ.ά.), αλλαγή η οποία εντοπίζεται και στο ποιητικό κείµενο µετά τον στίχο PH 240.27
Ανάλογη χρήση µε το u/v έχουν τα γράµµατα i/j. Το j σηµειώνεται µόνο στην αρχή λέξεων και µόνο ως κεφαλαίο, συνήθως σε περιπτώσεις κυρίων ονοµάτων, όπως στο Jlium,28 αλλά ενίοτε και σε οποιονδήποτε άλλο όρο µετά από τελεία (π.χ.
interprete. Jngentem).29 Το i άπό την άλλη, εµφανίζεται στη µέση ή το τέλος λέξης (π.χ. memini).30 Ωστόσο αυτό δεν αποτελεί κανόνα, καθώς στο χειρόγραφο ανιχνεύονται και αρκετές λέξεις που αρχίζουν από κεφαλαίο Ι, είτε είναι κύρια ονόµατα (Iliada)31 ή ξεκινούν περίοδο (Periocha. Instructum).32 Συµβαίνει µάλιστα ίδιες ή οµόρριζες λέξεις να γράφονται άλλοτε µε Ι και άλλοτε µε J, όπως στην
19 Το ίδιο σύµβολο αναπαριστά το b, όταν η γραµµή του κλίνει προς τα δεξιά (b).
20 Bischoff, ό. π., σελ. 132.
21 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 323.
22 Σχ. 104.
23 Σχ. 180.
24 Σχ. 268
25 Σχ. 7.
26 Σχ. 132.
27 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 323.
28 Σχ. 135.
29 Σχ. 10.
30 Σχ. 418.
31 Σχ. 8.
xvi περίπτωση της λέξης Iliada / Jliada.33
Πέραν των όσων αναφέρθηκαν, µια αξιοσηµείωτη τακτική που ακολουθεί ο Moreau στη συγγραφή του De bello Troiano είναι η εκτεταµένη χρήση µίας σειράς από συντοµογραφίες για ένα πλήθος λατινικών κυρίως λέξεων. Η χρήση αυτή είχε υιοθετηθεί ήδη από τους πρώτους αντιγραφείς χειρογράφων του Μεσαίωνα και συνεχίστηκε µέχρι και τα πρώτα τυπωµένα βιβλία της Αναγέννησης µετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας.34 Αποσκοπούσε µάλιστα στο να µειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερο το µέγεθος ενός κώδικα ή τυπωµένου βιβλίου, ώστε και να κοστίζει λιγότερο και να αποθηκεύεται ευκολότερα στα ράφια των βιβλιοθηκών.
Εκτός αυτού οι συντοµογραφίες περιόριζαν αρκετά και τον χρόνο και το µόχθο που απαιτείτο κατά τη διαδικασία της αντιγραφής. Έτσι ο Γάλλος λόγιος άλλοτε συντέµνει λέξεις χρησιµοποιώντας σύµβολα στη θέση κάποιων συλλαβών και σπανιότερα, χρησιµοποιεί κάποιο σύµβολο που αντικαθιστά µια ολόκληρη λέξη. Τα περισσότερα από αυτά τα σύµβολα πάντως δεν ήταν επινόηση του Moreau αλλά είχαν ήδη χρησιµοποιηθεί ευρέως µε την ίδια µορφή από προγενέστερους αντιγραφείς. Οι συντοµογραφίες35 που χρησιµοποιούνται στον κώδικα Α είναι εξής:
1) Η κάτω τελεία (.) χρησιµοποιείται, όπως και σήµερα, για να δηλώσει αφαίρεση των τελευταίων γραµµάτων µιας λέξης, είτε πρόκειται για εύκολα εννοούµενη κατάληξη είτε για αφαίρεση περισσοτέρων γραµµάτων ακόµη και από τη ρίζα. Ο Moreau καταφεύγει στη χρήση της κάτω τελείας κατά κύριο λόγο στις συντοµογραφίες ονοµάτων διαφόρων συγγραφέων ή έργων στα οποία παραπέµπει τον αναγνώστη (π.χ. Ouid. = Ovidius, Metam. = Metamorphoseon κ.ο.κ.).36 Σε µερικές περιπτώσεις πάντως είναι αρκετά δύσκολη η ταυτοποίηση συντοµογραφίας – συγγραφέα / έργου, ειδικά όταν δίνονται µόνο τα πρώτα γράµµατα.37
2) Οριζόντια παύλα όµοια µε το σηµείο προφοράς µακράς συλλαβής (π.χ. ā, ē, ī, ū) ή καµπύλη µε τη µορφή ½ πάνω από φωνήεν αντικαθιστά ένρινο που ακολουθεί χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για m ή n (δηλαδή στις παραπάνω περιπτώσεις ā
32 Σχ. 139.
33 Σχ. 8 και 92
34 Για µια αναλυτική περιγραφή των συντοµογραφιών σε χειρόγραφα και τυπωµένα βιβλία βλ. A.
Cappelli, Lexicon abbreviaturarum: Dizionario di Abbreviature latine ed italiane, Sesta edizione, Ulrico Hoepli, Milano 1979. Στο βιβλίο εµπεριέχονται µε αλφαβητική σειρά χιλιάδες σύµβολα µε την ερµηνεία τους.
35 Προς διευκόλυνση του αναγνώστη για τις συντοµογραφίες του Moreau που απεικονίζονται στα εγχειρίδια του Thompson ή του Bischoff θα παρατίθεται ανάλογη παραποµπή.
36 Σχ. 44.
37 Thompson, ό.π., σελ. 99.
xvii
= am ή an, ē = em ή en κ.ο.κ). Ωστόσο εντοπίζεται και δίπλα στο γράµµα t συχνά µε τη µορφή περισπωµένης ( ~t ) για να δηλώσει ότι προηγείται το n.38 Η παύλα εµφανίζεται συνήθως στο τέλος λέξης, αλλά συχνά και στη µέση, και σε µερικές περιπτώσεις περισσότερο από µία φορά στην ίδια λέξη. Πρόκειται για µια από τις πιο συχνά χρησιµοποιούµενες συντοµογραφίες του Moreau.39
3) Αρκετές συντοµογραφίες δηµιουργούνται µε µια σειρά από σύµβολα που έχουν ως βάση το γράµµα p. Όταν η κάθετη γραµµή του τέµνεται από παύλα ( p ) το σύµβολο αυτό αντικαθιστά άλλοτε τη συλλαβή per και σπανιότερα την par, αν αντίθετα πάνω από το p υπάρχει το σηµείο µακράς συλλαβής ( p ) τότε συµβολίζει τη συλλαβή pre ή prae και σε µια περίπτωση40 την proe. To pro τέλος συµβολίζεται από το p µε µια µικρή καµπύλη αριστερά (╭p ). Και τα τρία σύµβολα χρησιµοποιούνται αδιάκριτα, στην αρχή, τη µέση ή το τέλος της λέξης ή και µόνα τους για να δηλώσουν την αντίστοιχη πρόθεση.41
4) Αντίστοιχα µε το p ο Moreau κάνει εκτεταµένη χρήση και του q σε διάφορες µορφές. Όταν το q συνοδεύεται από µια καµπύλη γραµµή όµοια µε αυτή που χρησιµοποιείται στη συντοµογραφία της συλλαβής pro ( q ), τότε αντικαθιστά το quod. Αν πάνω από το προηγούµενο σύµβολο υπάρχει ένα m µε ανοιχτές τις δύο καµπύλες ( q ) τότε αντικαθιστά το quam. Το ίδιο γράµµα µε µια παύλα ( q ) χρησιµοποιείται αντί του quae. To qui επίσης αντικαθίσταται άλλοτε από ένα q µε το σηµάδι ^ ακριβώς από πάνω και άλλοτε από το q µε ένα i επάνω δεξιά σε θέση εκθέτη ( qi ).42
5) Τα ακόλουθα σύµβολα χρησιµοποιούνται για τη σύντµηση συγκεκριµένων καταλήξεων: α) το 2ρ για την κατάληξη –rum της γενικής πληθυντικού43 β) το ȥ για την κατάληξη του γ΄ ενικού προσώπου των ρηµάτων της µέσης φωνής –ur44 γ) το q3
38 Με το ίδιο σύµβολο δηλώνεται και σκέτο το t (χωρίς δηλαδή να προηγείται n), όπως ειπώθηκε παραπάνω.
39 Thompson, ό.π., σελ. 100, ο οποίος υποστηρίζει ότι σπάνια χρησιµοποιείται η παύλα στη µέση της λέξης, κάτι που όµως δεν ισχύει στην περίπτωση του κώδικα που εξετάζουµε. Βλ. και Bischoff, ό.π., σελ. 157. Ωστόσο κανένας από τους δύο δεν αναφέρει την περίπτωση του ~t .
40 Στη λέξη proelia, σχ.192.
41 Thompson, ό.π., σελ. 101 – 102 και Bischoff, ό.π., σελ. 160.
42 Bischoff, ό.π., σελ. 160, όπου δείχνει όλες αυτές τις συντοµογραφίες, εκτός από αυτές του quam και του qui.
43 Thompson, ό.π., σελ. 101. Bischoff, ό.π., σελ. 157.
44 Thompson, ό.π., σελ. 101. Bischoff, ό.π., σελ. 158. Σύµφωνα µε τους δύο µελετητές, το συγκεκριµένο σύµβολο φαίνεται να είχε µικρότερο σχήµα σε σχέση µε τα υπόλοιπα γράµµατα της λέξης στο τέλος της οποίας σηµειωνόταν, σαν εκθέτης, αυτό όµως δεν συµβαίνει στο αυτόγραφο του Moreau.