Α ΤΑ Τ Η Σ ΕΛ Λ Η Ν ΙΣ ΤΙ Κ Η Σ Κ ΕΡ Α Μ ΙΚ Η Σ ΣΤ Η Ν Α ΡΧ Α ΙΑ Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΑ TOPICS ON HELLENISTIC POTTER Y IN ANCIENT MACEDONIA

Α ΤΑ Τ Η Σ ΕΛ Λ Η Ν ΙΣ ΤΙ Κ Η Σ Κ ΕΡ Α Μ ΙΚ Η Σ ΣΤ Η Ν Α ΡΧ Α ΙΑ Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΑ TOPICS ON HELLENISTIC POTTER Y IN ANCIENT MACEDONIA

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥMΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

MINISTRY OF EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS, CULTURE AND SPORTS ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

Θ ^ΕΜΑΤΑ

ΤΗΣ Ε ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ

Κ ΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

T ^OPICS

ON H ^ELLENISTIC P ^{OTTERY IN}

ANCIENT MACEDONIA

ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

TOPICS ON HELLENISTIC POTTERY IN ANCIENT MACEDONIA

Γενική εποπτεία ΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ Υπεύθυνες έκδοσης - Επιμέλεια κειμένων ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΡΕΒΒΑΤΑ Mετάφραση ΔΑΦΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΓΑΡΟΥΦΑ ΝΤΕΜΠΟΡΑ ΚΑΖΑΖΗ (σ. 7) Kαλλιτεχνική επιμέλεια ΡΟΥΛΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗ Σχεδίαση χαρτών ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Παραγωγή ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Ο.Ε.Ε. Α.Ε.

©2012 ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Πανεπιστημίου 57, 10564 Aθήνα

ISBN 978-960-386-057-0 Απαγορεύεται η καθ̓ οιονδήποτε τρόπο χρησιμοποίηση

του εικονογραφικού υλικού χωρίς την άδεια των συγγραφέων

General editor ELENI KOTSOU

Supervision of publication - Text editing MARIA KAZAKOU

VASILIKI KREVVATA Translation

DAPHNE DIMITRIADI STYLIANI GAROUFA DEBORAH KAZAZIS (p. 7) Artistic supervision ROULA GIANNOULAKI Design maps

PANTELIS KONSTANTINOU Production

PAPADOPOULOS F.P.C. S.A.

©2012 ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUND PUBLICATIONS DEPARTMENT

Panepistimiou 57, 105 64 Athens, Greece

The photographs may not be used for any purpose without the permission of the authors

ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

TOPICS ON HELLENISTIC POTTERY

IN ANCIENT MACEDONIA

MINISTRY OF EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS, CULTURE AND SPORTS

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

TOPICS

ON HELLENISTIC POTTERY IN ANCIENT MACEDONIA

ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUND

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΜΑΤΑ

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΑΘΗΝΑ 2012

Editors STELLA DROUGOU

Professor of Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki IOANNIS TOURATSOGLOU

Emeritus Ephor of Antiquities

Eπιστημονική επιμέλεια ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ Καθηγήτρια Αρχαιολογίας ΑΠΘ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ

Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

MINISTRY OF EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS, CULTURE AND SPORTS

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

TOPICS

ON HELLENISTIC POTTERY IN ANCIENT MACEDONIA

Editors STELLA DROUGOU

Professor of Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki IOANNIS TOURATSOGLOU

Emeritus Ephor of Antiquities

Eπιστημονική επιμέλεια ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ Καθηγήτρια Αρχαιολογίας ΑΠΘ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ

Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής μάς οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα του πολιτισμού της καθημερινής ζωής στον ελληνικό κόσμο. Μετά από εικοσιπέντε και πλέον χρόνια συστηματικής έρευνας πεδίου, τη διοργάνωση οκτώ Επιστημονικών Συναντήσεων για την Ελληνιστική Κεραμική στην Ελλάδα και χάρη στην πρωτοβουλία ακάματων πανεπιστημιακών δασκάλων, αρχαιολόγων της Υπηρεσίας και συναδέλφων με ενθουσιασμό και όραμα, έχει πλέον δημιουργηθεί μια έγκυρη βάση δεδομένων, καθώς και οι προϋποθέσεις για μια στέρεη χρονολόγηση για την πολυπληθέστερη ίσως κατηγορία ανασκαφικών ευρημάτων. Τα «ελληνικά εκ κεράμου αγγεία», όπως περιγράφει τα εκθέματα του μουσείου της πόλης του και ο αλεξανδρινός ποιητής, προσφέρουν σήμερα ένα σχετικά ασφαλές πλαίσιο για την προσέγγιση ευρύτερων ζητημάτων σχετικά με την οικονομία και τις εμπορικές σχέσεις, την τεχνολογία και την τέχνη, τα ήθη και τα έθιμα, τις αντιλήψεις, την παιδεία και την ιδεολογία των κρίσιμων αυτών χρόνων, κατά τους οποίους η ελληνική πόλις μετασχηματίζεται σε ελληνορωμαϊκή οικουμένη. Ο ανά χείρας τόμος, ο αφιερωμένος στη Μακεδονία, αποτελεί υπό την έννοια αυτή μια ανακεφαλαίωση και συνάμα μια αφετηρία για νέους γόνιμους προβληματισμούς.

Δρ ΛΙΝΑ ΜΕΝΔΩΝΗ Γενική Γραμματέας Πολιτισμού

Τ he study of Hellenistic pottery leads us directly to the heart of the culture of daily life in the Greek world. After more than twenty-five years of systematic research in the field, the organization of eight Scientific Meetings on Hellenistic Pottery in Greece, and thanks to the initiative of tireless university teachers, archaeologists in the Service, and colleagues possessing enthusiasm and vision, a reliable database has now been created together with the presuppositions for firm dating of what is perhaps the largest category of excavation finds. “Greek pottery vases”, as the Alexandrian poet describes the exhibits in the museum of his city, today provide a relatively secure framework for approaching more general issues concerning the economy and trade relations, technology and art, manners and customs, beliefs, education, and ideology of those crucial years during which the Greek polis was being transformed into the Greco-Roman world. The present volume, devoted to Macedonia, is in this sense a recapitulation and simultaneously a starting-point for new and fruitful reflections.

Dr. LINA MENDONI General Secretary for Culture

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μακεδονία κατά την ελληνιστική περίοδο

Ι. Κ. ΞΥΔΟΠΟYΛΟΣ Νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία στο βασίλειο της Μακεδονίας κατά την ελληνιστική περίοδο Ι. ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ Η κεραμική στο βασίλειο της Μακεδονίας κατά τους ελληνιστικούς χρόνους Σ. ΔΡΟΥΓΟΥ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Εργαστήρια εμπορικών αμφορέων των ύστερων

κλασικών και ελληνιστικών χρόνων στη Μακεδονία και τη Θράκη Κ. ΦΙΛΗΣ Πήλινοι λύχνοι στην αρχαία Μακεδονία

κατά τους ελληνιστικούς χρόνους Σ. ΔΡΟΥΓΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ.

«ΕΚΕΙΘΕΝ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΟΣ»

Η επιμετάλλωση αγγείων στη Μακεδονία των υστεροκλασικών και ελληνιστικών χρόνων Ζ. ΚΩΤΙΤΣΑ Η κεραμική παραγωγή στη Μακεδονία τον 3ο και 2ο αιώνα π.X. Aπό την επίδραση του αττικού Κεραμεικού στην τοπική δημιουργία Κ. ΤΖΑΝΑΒΑΡΗ Τα μελαμβαφή αγγεία και οι τρόποι διακόσμησής

τους στη Μακεδονία των ελληνιστικών χρόνων Χ. ΚΑΛΛΙΝΗ Αγγεία λευκού βάθους στη Μακεδονία

των ελληνιστικών χρόνων Α. ΚΥΡΙΑΚΟΥ Η κατηγορία των «ψευδοκυπριακών» αγγείων.

Το εργαστήριο της Μακεδονίας Λ.-Α. ΤΡΑΚΑΤΕΛΛΗ Κεραμική, μεταλλουργία και υαλουργία

Δ. ΙΓΝΑΤΙΑΔΟΥ

CONTENTS

PREFACE

INTRODUCTION

Macedonia in the Hellenistic period I. K. XYDOPOULOS

Coin production and numismatic circulation in the Macedonian kingdom

during the Hellenistic period I. TOURATSOGLOU

The pottery in the kingdom of Macedonia during the Hellenistic period

S. DROUGOU

EVERYDAY LIFE AND COMMERCE Transport amphorae workshops in Macedonia and Thrace during the Late Classical

and Hellenistic times K. FILIS

Clay lamps in ancient Macedonia during the Hellenistic period S. DROUGOU

PUBLIC

AND PRIVATE LIFE

Metal-coated pottery in Macedonia in Late Classical and Hellenistic period Z. KOTITSA

Pottery production in Macedonia during the 3rd and 2nd centuries BC. From the influence of Athenian Kerameikos towards local creations

K. TZANAVARI

Black-glazed vases and their decoration in Macedonia during the Hellenistic period

CH. KALLINI White-ground vases in Hellenistic Macedonia A. KYRIAKOU

The “pseudo-cypriot” ware and the vases of the Macedonian workshop

L.-A. TRAKATELLI

Pottery, metalware, and glassware D. IGNATIADOU

10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213 214-246

Η πραγματοποίηση της Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική στη Θεσσαλονίκη φέτος, υπήρξε για τους διοργανωτές ένα αληθινό στοίχημα αφού η δυσχερής οικονομική συγκυρία στη χώρα δεν επέτρεπε μεγάλη αισιοδοξία για ένα παρόμοιο εγχείρημα. Παρ’ όλα αυτά, το θάρρος και η πίστη συνεργατών μάς παρότρυναν να προσπαθήσουμε άλλη μια φορά να κρατήσουμε ζωντανό το θεσμό, ο οποίος έχει δώσει εδώ και είκοσι πέντε και πλέον χρόνια σημαντικά αποτελέσματα. Όπως και παλαιότερα, η συμβολή του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, του Διοικητικού Συμβουλίου και των συναδέλφων της Διεύθυνσης Δημοσιευμάτων, έτσι και στην τωρινή περίπτωση, υπήρξε αποφασιστική, μαζί φυσικά με τους πρόθυμους συγγραφείς.

Αυτή τη φορά το Λεύκωμα του Συνεδρίου μας πήρε άλλη μορφή υπακούοντας σε ένα διαφορετικό στόχο: Η επιστροφή της διοργάνωσής μας στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία μετά από τρεις σχεδόν δεκαετίες, επέβαλλε μια πιο συστηματική επισκόπηση του έργου που έχει γίνει για την περιοχή αυτή ως προς την ελληνιστική κεραμική. Η επιδίωξή μας ήταν να δοθεί μια περισσότερο σύνθετη εικόνα της κεραμικής στην ελληνιστική Μακεδονία, αν όχι πλήρως, όμως τουλάχιστον ως ένα καλό δείγμα της έως τώρα έρευνας. Το σύνολο περιλαμβάνει σχεδόν όλες τις βασικές και χαρακτηριστικές κατηγορίες της κεραμικής παραγωγής και της αγοράς στην ελληνιστική Μακεδονία. Με την έννοια αυτή επιδιώξαμε και προτείνουμε το σχέδιο ενός μελλοντικού γενικού και πλέον σύνθετου «εγχειριδίου» για την ελληνιστική κεραμική, ένα έργο που θα περιλάβει πολλά περισσότερα ζητήματα, είναι όμως οπωσδήποτε αναγκαίο. Η παράλληλη δραστηριότητα, η οποία σχεδιάζεται να αναπτυχθεί στην ιστοσελίδα μας (www.hellenistic-pottery.web.auth.gr) που ήδη λειτουργεί και η οποία πρόκειται να αναβαθμιστεί, μαζί με τον προαναφερθέντα στόχο σύνθεσης των ήδη κατακτημένων γνώσεων, θα γίνει ένα νέο ουσιαστικό βήμα στην έρευνα του θέματος της ελληνιστικής κεραμικής. Χτισμένη πάνω στη βάση της ελεγμένης χρονολόγησης και της ταξινόμησης του υπάρχοντος υλικού, επιχειρείται η τεκμηριωμένη ανάδειξη του ιστορικού - ανθρωπολογικού ρόλου της κεραμικής παραγωγής των χρόνων αυτών.

Ο ρόλος του μακεδονικού βασιλείου στους ελληνιστικούς χρόνους μετά τη λαμπρή εποχή της ακμής του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. φαίνεται αξιοσημείωτος. Τα νέα «ελληνικά» βασίλεια της Ανατολής και κυρίως οι βασιλικοί οίκοι τους σχεδόν αναγκαστικά αναφέρονται στη Μακεδονία ως αρχή, αιτία και επικύρωση της δύναμής τους, η ίδια όμως η χώρα δοκιμάζεται συνεχώς πολιτικά και οικονομικά, όπως ολόκληρος ο μητροπολιτικός ελληνικός χώρος. Όπως είναι γνωστό, με την κεραμική δεν αναδεικνύονται τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όμως στοιχειοθετείται παρ’ όλα αυτά ένα ισχυρό δείγμα του καθημερινού κοινωνικού και οικονομικού πολιτισμού της εποχής.

Το παρόν βιβλίο είναι αποτέλεσμα φιλίας και προθυμίας συναδέλφων και συνεργατών. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμιστεί ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, της τέως προέδρου Μάρθας Σημαντώνη, του νυν προέδρου Δημητρίου Δεληπέτρου, καθώς και των αγαπητών Ελένης Κώτσου, Μαρίας Καζάκου, Βασιλικής Κρεββατά και Ρούλας Γιαννουλάκη, οι οποίες όχι μόνο ανέλαβαν και εργάστηκαν για το έργο αυτό, αλλά και μας ενθάρρυναν για την απόφαση της πραγματοποίησής του. Οι συγγραφείς των κεφαλαίων, οι οποίοι είναι νεότεροι και παλαιότεροι αρχαιολόγοι ερευνητές με εμπειρία ή και φρέσκη γνώση του αντικειμένου, ανέλαβαν πρόθυμα το βάρος της συγγραφής. Πολλά τεχνικά προβλήματα της έκδοσης έλυσαν οι αρχαιολόγοι Σ. Γαρούφα, Ν. Βαλασιάδης και Χ. Καλλίνη και η μεταφράστρια Δ. Δημητριάδη. Η δαπάνη της μετάφρασης των κειμένων και της φιλοτέχνησης του εξωφύλλου καλύφθηκε από την επιχορήγηση του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (Επιτροπή Ερευνών). Σε όλους αυτούς τους φίλους και συναδέλφους εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας.

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ

T he embodiment of the 9th International Scientific Meeting on Hellenistic Pottery in Thessaloniki this year, was for the organizers a real bet as the difficult economic situation in the country did not allow much optimism for a similar venture. Nevertheless, the courage and faith of our colleagues encouraged us to try once more to keep alive the institution which has given for over twenty five years, significant results. As before, the contribution of the Archaeological Receipts Fund, the Board of Directors and colleagues of the Department of Publications, and so in the current case, was determinant, together of course with the eager writers.

This time the Album of our Congress took another form, obeying a different goal: the return of our organizing in Thessaloniki and Macedonia after nearly three decades, required a more systematic overview of the work that has gone into this region regarding Hellenistic Pottery. Our goal was to provide a more complex image of Hellenistic pottery in Macedonia, if not completely, but at least as a good sample of the research hitherto. The set includes almost all basic and characteristic categories of ceramic production and market in Hellenistic Macedonia. In this sense, we sought and we propose the design of a future general and most complex “Handbook” on Hellenistic pottery,

a project that will include many more issues and

that is certainly a necessary task. The parallel activity, which is planned to be developed on our website (www.hellenistic-pottery.web.auth.gr) already operating and which will be upgraded, along with the stated objective of the synthesis of the knowledge already conquered, will become a new important step in researching the issue of Hellenistic pottery. Built on the basis of audited dating and classification of the existing material, attempts are made in order to highlight the documented historical and anthropological role of the ceramic production in these years.

The role of the Macedonian kingdom in Hellenistic times after the glorious era of the prosperity of the 5th and 4th centuries BC seems remarkable. The new “Greekˮ kingdoms of the East and especially the royal houses, almost necessarily refer to Macedonia as a principle, cause and validation of their power, but the same country is being constantly tested politically and economically, as the entire Greek metropolitan

area. As is known, pottery itself cannot highlight the major historical events but it can evidence a powerful

sample of everyday social and economic culture of the time.

This book is the result of friendship and willingness of colleagues and collaborators. However, we must emphasize the role of the Board of the Archaeological Receipts Fund, the Former President Martha Simantoni, the President Dimitrios Delipetros and our dears Helen Kotsou, Maria Kazakou, Vasiliki Krevvata and Roula Giannoulaki, who not only worked for this project but also encouraged us to carry out the decision. The authors of the chapters who are younger and older archaeologists and researchers with experience or fresh knowledge of the subject, willingly undertook the weight of writing. Many technical problems were solved by archaeologists S. Garoufa,

N. Valasiadis and Ch. Kallini as well as translator D. Dimitriadi. The cost

of the translation of texts and the design of the cover were covered by the grant of the Aristotle University (Research Committee). To all those friends and colleagues, we express our gratitude.

STELLA DROUGOU

I. Πέλλα. Πυξίδα διακοσμημένη με την τεχνική της «Δυτικής Kλιτύος».

Pella. Pyxis decorated in “West Slope” technique.

V. Bεργίνα. «Ψευδοκυπριακός» αμφορέας.

Vergina. “Pseudo-cypriot” amphora.

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

AΘANAΣIA KYPIAKOY ATHANASIA KYRIAKOU

1 D. Kurtz, Athenian White Lekythoi: Patterns and Painters, Oxford 1975. J. Mertens, Attic White-Ground: its Development on Shapes other than Lekythoi, New York 1977. Wehgartner 1983. U. Koch-Brinkmann, Polychrome Bilder auf weißgrundige Lekythen. Zeugen der klassischen griechischen Malerei, München 1999. I. Wehgartner, Color on Classical Vases, στο Τιβέριος - Τσιαφάκη 2002, 89-96. Συγκεντρωμένη βιβλιογραφία για τις υδρίες Hadra, βλ. Z. Kotitsa, Hellenistische Keramik im Martin von Wagner Museum der Universität Würzburg, Würzburg 1998, 88-90 και ιδιαίτερα Α. Γιαννικουρή, Υδρίες Hadra με λευκό βάθος από τη Ρόδο. Μια πρώτη προσέγγιση, Γ´ ΕλλΚερ, 302-310.

2 Για μια συνολική παρουσίαση του τύμβου, βλ. Κυριάκου 2008. Ο συγκεκριμένος ταφικός τύμβος κάλυπτε τρεις τάφους, ένα λακκοειδή και δύο κιβωτιόσχημους εκατέρωθεν, που χρονολογούνται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ή αμέσως μετά. Οι αρχικοί τύμβοι των τάφων ορίζονταν από αργολιθοδομικούς περιβόλους, ενώ υπήρχε και επίμηκες ταφικό μνημείο στη μία πλευρά. Οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι, ωστόσο τους τυμβωρύχους δεν ενδιέφερε το περιεχόμενο των νεκρικών πυρών που είχε αποτεθεί στις οροφές των κιβωτιόσχημων τάφων. Ο τύμβος πήρε την τελική του μορφή μετά τη σύληση και την επαναδημιουργία του ως πράξη σεβασμού. Από τα πολυάριθμα όστρακα των πυρών ανασυντέθηκαν υδρίες που χρησιμο- ποιήθηκαν για τις νεκρικές χοές λίγο πριν τις προσφέρουν στην πυρά με τους νεκρούς.

Αγγεία λευκού βάθους στη Mακεδονία των ελληνιστικών χρόνων

Η

επάλειψη πήλινων αγγείων με λευκό επίχρισμα εφαρμόζεται στoν αρχαίο ελληνικό κόσμο ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Με τις αττικές λευκές ληκύ- θους του 5ου αι. π.Χ. η κατηγορία των λευκών αγγείων φτάνει στο απόγειό της επιτυγχάνοντας ένα αποτέλεσμα που προσεγγίζει τα ζωγραφικά έργα. Κατά την ελληνιστική εποχή ανάλογη παραγωγή σε λευκό βάθος με το συνδυασμό αν- θρώπινων μορφών και φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων συνιστούν οι λεγόμενες πολύχρωμες υδρίες Hadra¹.

Η παρουσίαση που ακολουθεί επικεντρώνεται σε λευκά αγγεία των ελληνιστικών χρόνων από τη Μακεδονία. Επιχειρήθηκε να συγκεντρωθούν αναλυτικές δημοσι- εύσεις ή απλές αναφορές αγγείων αυτής της κατηγορίας από διάφορες αρχαιολο- γικές θέσεις. Τα αγγεία αυτά είναι μάλλον περιορισμένα, τουλάχιστον σύμφωνα με τα γνωστά στοιχεία, και σχετίζονται κατά κύριο λόγο με τις ταφικές τελετουργίες.

Διακρίνονται δύο ομάδες, τα αγγεία λευκού βάθους με χρωματική διακόσμηση και τα αγγεία που δέχονται απλώς λευκό επίχρισμα.

ΑΓΓΕΙΑ ΜΕ ΠΟΛΥΧΡΩΜΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΣΕ ΛΕΥΚΟ ΒΑΘΟΣ

Στη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων σε όλη την Ελλάδα διακοσμημένοι τάφοι, επιτύμβιες στήλες, επιτάφια αγγεία, τεφροδόχα σκεύη, μελαμβαφή αγγεία, κοσμήμα- τα, όπλα και μικροαντικείμενα συγκροτούν ένα εντυπωσιακό σύνολο συνδεδεμένο με τις εσχατολογικές αντιλήψεις. Σε αυτό το πλαίσιο, που βρίσκεται στον απόηχο των κλασικών ταφών, εντάσσονται και αγγεία με λευκό επίχρισμα, πάνω στο οποίο αναπτύσσονται σχέδια με διάφορα χρώματα. Είναι πολύ λιγότερες οι περιπτώσεις, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, όπου αγγεία αυτής της κατηγορίας εντοπίζονται σε μη ταφικά σύνολα.

Πολύχρωμες υδρίες λευκού βάθους από τις Αιγές / Βεργίνα

Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. χρονολογούνται υδρίες με πολύχρωμη διακόσμηση σε λευκό βάθος από τη νεκρική πυρά κιβωτιόσχημου τάφου στη λεγόμενη Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας, στις αρχαίες Αιγές². Τα αγγεία ανάγονται ως προς το σχήμα

AΘANAΣIA KYPIAKOY ATHANASIA KYRIAKOU

1 D. Kurtz, Athenian White Lekythoi: Patterns and Painters, Oxford 1975. J. Mertens, Attic White-Ground: its Development on Shapes other than Lekythoi, New York 1977. Wehgartner 1983. U. Koch-Brinkmann, Polychrome Bilder auf weißgrundige Lekythen. Zeugen der klassischen griechischen Malerei, München 1999. I. Wehgartner, Color on Classical Vases, in Tιβέριος - Tσιαφάκη 2002, 89-96. Gathered bibliography for Hadra hydriai in Z.

White-ground vases in Hellenistic Macedonia

W

hite slip or coating on clay vases appears in the ancient Greek world since the Archaic period. Attic 5th-century white-ground lekythoi mark for the category of white vases a culminating point, since the outcome recalls monumental painting.

In the Hellenistic period the so-called polychrome Hadra hydriai constitute a production cha�acte�ized by a simila� basic featu�e, the combination of human figu�es with vegetal and geometric patterns on white ground¹.

In the following overview focus is placed upon white-ground vases of the Hellenistic period from Macedonia. It has been attempted to bring together analytical publications or plain references to vases belonging to this category and coming from various archaeological sites. These vases are rather limited, at least judging from the published material, and are mainly related to funerary rites. Two groups are to be distinguished, white-ground pottery bearing coloured decoration and pottery covered only with plain white coating.

WHITE-GROUND VASES WITH POLYCHROME DECORATION

During the Hellenistic period decorated graves, tombstones, grave vessels, cinerary urns, black-glazed pottery, jewelry, weaponry and other items set up all over Greece an impressive context linked to afterlife ideology. Within this framework, which resonates to the setting during the Classical period, white-ground vessels with polychrome motifs are incorporated.

Much fewer are the cases, according to data up to date, where vessels of this category are located in non burial assemblages.

Polychrome hydriai from Aegae / Vergina

White-ground hydriai with polychrome decoration from the so-called Stenomakri Toumba at Vergina are dated to the mid-4th century BC². The vessels, found among the funeral pyre remains, in terms of shape resonate to Attic hydriai of the end of the 5th century BC. The body is quite massive, pea� shaped and the neck is slende� (fig. 1). Thei� pa�ticula�ity lies in their decoration, since they seem to form an isolated production, while their contribution to the discussion about the bu�ial use of the shape is conside�ed significant³.

The decorative motifs are characterized by such a variety in their combinations, that in the present state of preservation it seems that not even one vessel is absolutely identical to

3 Βλ. την ανάλυση της κατηγορίας, Κυριάκου 2008, 169-196 και Κυριάκου 2011, 822-827.

4 Κυρίως αρύβαλλοι και φορμίσκοι, όπου γεωμετρικά σχέδια αποδίδονται με ερυθρό, κυανό και μελα- νό χρώμα πάνω στο λευκό βάθος, βλ. Kefalidou 2001˙ E. Kefalidou, Vases fo� the Dead: Local Wo�kshops of White-Ground Polychrome “Phormiskoi”, στο Schmaltz - Söldner 2003, 185-187̇ Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008, 120-121. Βλ. ακόμη την ακέραιη οπισθότμητη πρόχου, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008, 64. Πρβλ.

μία μικροσκοπική υδρία από συστάδα αρχαϊκών-κλασικών τάφων διαλυμένων από σύγχρονα σκα- πτικά μηχανήματα στην περιοχή του Βελβεντού, που φέρει πλατιές ερυθρές ταινίες σε λευκό επίχρι- σμα, Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βελβεντό. Αρχαιότητες και Ιστορία, Αιανή Κοζάνης 2010, 55, εικ. 47.

5 Το βάθος είτε παραμένει στο χρώμα του πηλού, είτε, πολύ συχνά, η επιφάνεια του αγγείου δέχεται υπόλευκο ή κιτρινωπό εύθρυπτο επίχρισμα και τα θέματα είναι γεωμετρικά, φυτικά ή εικονιστικά. Βασικό παραμένει το άρθρο της I. Vokotopoulou, Polychrono: a New Archaeological Site in Chalkidike, στο J.P. Descoeudres (επιμ.), ΕΥΜΟΥΣΙΑ. Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Al. Cambitoglou, Sydney 1990, 79-86 για αγγεία από το Πολύχρονο και τη Μένδη. Βλ. επίσης O.T. Jones, Chalkidic Painted Ware. Three Stamnoid Kraters from Torone, ΑΕ 129 (1990), 177-189. Βλ. την αναλυτική παρουσίαση της έρευνας για την κεραμική της Χαλκι- δικής με νέα παραδείγματα Παντή 2008, 52-81 και 231-247 και ειδικά για υδρίες - ταφικά αγγεία από την Άκανθο 71-78˙ βλ. ιδιαίτερα 76, τις υδρίες αριθ. κατ. 125 και 126 που χρονολογούνται στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. και κοσμούνται με ανθέμια, σπειροειδή μοτίβα και κυματοειδείς ταινίες.

6 Α. Χρυσοστόμου - Π. Χρυσοστόμου, Κεραμική από το Δυτικό Νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας, Ζ´ΕλλΚερ, 403. Βλ. ακόμη μικρές αναθηματικές υδρίες και κέρνους από το Θεσμοφόριο έξω από τα τείχη της Αμφίπολης, μάλλον του 5ου αι. π.Χ., με απλή φυτική και γεωμετρι- κή διακόσμηση στην επιφάνεια του πηλού, Δ. Λαζαρίδης, Αμφίπολις, Αθήνα 1997², 26-27, εικ. 44-45.

7 Βλ. αναλυτικά Λ.Α. Τρακατέλλη, Η κατηγορία των λεγόμενων «ψευδοκυπριακών» αμφορέων. Συμ- βολή στη μελέτη της πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής (διδ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 2009 και το σχε- τικό κεφάλαιο στον παρόντα τόμο.

τους στις υδρίες που γνωρίζουμε από τον αττικό Κεραμεικό από τα τέλη του 5ου αι.

π.Χ. Το σώμα είναι ευρύ απιόσχημο και ο λαιμός ραδινός με κοιλόκυρτο περίγραμμα (εικ. 1). Η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στη διακόσμησή τους, καθώς εμφανίζονται ως μεμονωμένη παραγωγή, ενώ σημαντική είναι η συμβολή τους στη συζήτηση ως προς την ταφική χρήση του συγκεκριμένου σχήματος³.

Τα διακοσμητικά μοτίβα παρουσιάζουν μια ποικιλία στους συνδυασμούς τους, ώστε φαίνεται, τουλάχιστον στην κατάσταση διατήρησής τους, ότι κανένα αγγείο δεν είναι απολύτως όμοιο με κάποιο άλλο (εικ. 2-5). Ακτινωτό κόσμημα επιλέγε- ται για το κάτω μέρος του αγγείου, ενώ τον ώμο κοσμούν σε κάποιες περιπτώσεις αντιθετικές ακτίνες. Θέουσα σπείρα αναπτύσσεται στο άνω μέρος του σώματος μεταξύ των οριζόντιων λαβών, αλλά και βλαστόσπειρα, ταινίες, άνθη λωτού που εναλλάσσονται με ανθέμια, καθώς και κλαδί ελιάς. Στον ώμο αποδίδονται ευμεγέθη ανθέμια και κτενωτό κόσμημα. Τα ανθέμια, εξάλλου, αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο, μιας και αποδίδονται τόσο στον ώμο όσο και στις γενέσεις των λαβών. Οι ίδιες οι λαβές κοσμούνται με λοξές ερυθρές ταινίες.

Το σύνολο φαίνεται να αφομοιώνει ποικίλες παραδόσεις στην περιοχή της Μα- κεδονίας και να συνταιριάζει διάφορα στοιχεία, προκειμένου να καταλήξει σε μια πρωτότυπη δημιουργία. Οι κεραμικές παραγωγές που φαίνεται να αποτέλεσαν ση- μείο αναφοράς είναι τα υστεροαρχαϊκά ταφικά αγγεία της Αιανής⁴, που ανάγονται στο α´ μισό του 5ου αι. π.Χ., και η τοπική κεραμική της Χαλκιδικής, που παράγεται από τις αρχές του 7ου μέχρι και τον 4ο αι. π.Χ.⁵, καθώς και άλλα αγγεία που εντάσ- σονται σε τοπικές παραδόσεις, όπως οι σταμνοειδείς πυξίδες του 4ου αι. π.Χ. από το Αρχοντικό της Πέλλας με ταινίες στην επιφάνεια του πηλού⁶. Χαρακτηριστική είναι και η κατηγορία των λεγόμενων «ψευδοκυπριακών» αμφορέων με υπόλευκο επίχρισμα και διακόσμηση με ταινίες και σχηματοποιημένα φυτά που ανευρίσκο- νται συχνά σε τάφους της Μακεδονίας από τον 4ο αι. π.Χ. και μετά⁷.

1. Σχέδιο πολύχρωμης υδρίας από τη Βεργίνα (σχέδ. X. Kούντουρας) (Kυ- ριάκου 2008, εικ. 94).

Drawing of a polychrome hydria from Vergina (by Chr. Kountouras) (Kυριάκου 2008, fig. 94).

2-3. Πολύχρωμη υδρία από τη Βερ- γίνα (σχέδ. X. Kούντουρας) (Kυριά- κου 2008, εικ. 90, 91, 255).

Polychrome hydria from Vergina (by Chr. Kountouras) (Kυριάκου 2008, figs. 90, 91, 255).

AΓΓEIA ΛEYKOY BAΘOYΣ ΣTH MAKEΔONIA A. KYPIAKOY

4 Mainly aryballoi and formiskoi, where geometric designs are rendered in red, blue and black colour against white ground, cf. Kefalidou 2001; E. Kefalidou, Vases for the Dead: Local Workshops of White-Ground Poly- chrome “Phormiskoi”, in Schmaltz - Söldner 2003, 185-187; Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008, 120-121. Cf.

also a jug with cut away neck, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008, 64. Interesting is a miniature hydria from a plot of Archaic and Classical graves that were disturbed by modern digging machines in the area of Velvendo, which bears wide red bands against white ground, Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βελβεντό. Αρχαιότητες και Ιστορία, Αιανή Κοζάνης 2010, 55, fig. 47.

5 The background is the clay surface or, in many cases, the exterior of the vase is covered with whitish or yel-The background is the clay surface or, in many cases, the exterior of the vase is covered with whitish or yel- lowish f�iable coating and the motifs a�e linea�, flo�al o� figu�ative. Of majo� impo�tance �emains the a�ticle by I. Vokotopoulou, Polych�ono: a New A�chaeological Site in Chalkidike, in J.P. Descoeud�es (ed.), ΕΥΜΟΥ- ΣΙΑ. Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Al. Cambitoglou, Sydney 1990, 79-86 on vessels from Polychrono and Mende. Cf. also O.T. Jones, Chalkidic Painted Ware. Three Stamnoid Kraters from Torone, ΑΕ

anothe� (figs. 2-5). A �ay motif is chosen fo� the lowe� pa�t of the body, while the shoulde� is in some cases decorated with contradicted rays. A running dog motif develops on the upper pa�t of the body between the handles, as well as sc�olls, �ibbons, lotus flowe�s alte�nating with palmettes and olive branch. As a general rule palmettes prevail, since they are often painted on the shoulde� (togethe� with comb-like patte�ns) o� they sp�out f�om the �oot of the handles. The vertical strap handles themselves are ornamented with oblique red ribbons.

The group seems to integrate various traditions in the area of Macedonia and to put to- gether different elements in order to end up in an original creation. The ceramic productions that should be considered as reference points are the Late Archaic burial vessels of Aiani⁴, dated to the fi�st half of the 5th centu�y BC, and the local potte�y of Chalcidike⁵, produced from the beginning of the 7th up to the 4th century BC, as well as other vessels belonging to local traditions, such as 4th-century BC stamnoid pyxides from the area of Archontiko, Pella, with bands drawn directly on the clay surface⁶. Characteristic is also the category of

“pseudo-cypriot” amphorae with whitish coating, band decoration and schematized plants which are often revealed in Macedonian graves from the 4th century BC onwards⁷.

4-5. Λεπτομέρειες φυτικών και γεω- μετρικών κοσμημάτων σε πολύχρω- μες υδρίες από τη Βεργίνα (Kυριά- κου 2008, εικ. 255-256).

Details of floral and geometric decora- tion on polychrome hydriai from Ver- gina (Kυριάκου 2008, figs. 255-256).

WHITE-GROUND VASES IN HELLENISTIC MACEDONIA A. KYRIAKOU

8 Βλ. τις βασικές μονογραφίες στην υποσημ. 1. Χαρακτηριστική για τις αρχαίες Αιγές είναι η περίπτωση ανεύρεσης δέκα λευκών ληκύθων του Ζ. των Γυναικών σε κιβωτιόσχημο τάφο στη συστάδα έξω από τη βορειοδυτική πύλη του τείχους: Α. Κοτταρίδη, Βεργίνα 1989. Ανασκαφή στο νεκροταφείο στα ΒΔ.

της αρχαίας πόλης, ΑΕΜΘ 3 (1989), 1-8. Βλ. επίσης ενδεικτικά λευκή λήκυθο του Ζ. των Καλάμων από την Πύδνα, Louvre 2011, 536-537.

9 Βλ. ενδεικτικά για το φυτικό διάκοσμο σε ερυθρόμορφα αγγεία A. Lezzi-Hafter, Der Schuwalow-Maler.

ΚΕΡΑΜΕΥΣ 2, Mainz am Rhein 1976, 36-39 και 41-49 και S. Drougou, Krieg und Frieden im Athen des späten 5. Jah�hunde�ts v. Ch�. Die �otfigu�ige �yd�ia aus Pella, AM 115 (2000), 160-165.

10 Πάνω στη μελανή στιλπνή επιφάνεια των αγγείων προσαρμόζονται ανάγλυφες μορφές που αποδί- δονται με λευκό χρώμα και φέρουν διακόσμηση με ευρεία γκάμα χρωμάτων, καθώς και επιχρύσω- ση. Η άνθηση της κατηγορίας αυτής τοποθετείται στο α´ μισό του 4ου αι. π.Χ.: E. Zervoudaki, Attische polychrome Reliefkeramik des späten 5. und des 4. Jahrhunderts v. Chr., AM 83 (1968), 1-88.

11 Βλ. ενδεικτικά Ζερβουδάκη 2002̇ V. Jeammet - C. Knecht - S. Pagès-Camagna, La couleur sur les terres cuites hellénistiques: les figu�ines de Tanagra et de Myrina dans la collection du musée du Louvre, στο S.

Descamps-Lequime (επιμ.), Peinture et couleur dans le monde Grec antique, Pa�is 2007, 193-203. Τη συμβο-Pa�is 2007, 193-203. Τη συμβο- 2007, 193-203. Τη συμβο- λή, εξάλλου, των τεχνικών που εφαρμόζονταν στη διακόσμηση των ειδωλίων στην εμφάνιση της κα- τηγορίας των λευκών αγγείων προτείνουν οι Wehgartner 1983, 3-4 και 22̇ D. Kurz, Vases for the Dead: an Attic Selection, 750-400 BC, στο H.A.G. Brijder (επιμ.), Ancient Greek and Related Pottery, Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam, Amste�dam 1984, 314-328̇ Kefalidou 2001, 189.

12 Βλ. αναλυτικά Κυριάκου 2008, 186-188.

13 Για τη Βεργίνα, βλ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984̇ για τις αττικές επιτύμβιες στήλες, βλ. πρόσφα- τα Posamentir 2006.

14 Ενδεικτικά για τα χρώματα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας, βλ. H. Brécoulaki, La peinture funéraire de Macédoine: emplois et fonctions de la couleur IVe-IIe s. av. J.-C., Athènes 2006.

15 Βλ. μαρμάρινη αττική λήκυθο στην Κοπεγχάγη με βλαστόσπειρες στον ώμο που συγκρίνονται με επι- στέψεις επιτύμβιων στηλών, Πολύχρωμοι θεοί, 129, ιδιαίτερα εικ. 233-236 και 239 με διαγώνιο φως και φθορισμό σε υπεριώδη ακτινοβολία. Βλ. ακόμη τα χαρακτηριστικά παραδείγματα του Posamentir 2006:

Αριθ. κατ. 5: μαρμάρινη λήκυθος του 430-420 π.Χ., που αποτελεί και την πρώτη γνωστή μαρμάρινη λήκυθο. Άνθη λωτού και ανθέμια στον ώμο, ίχνη ερυθρού χρώματος στη λαβή.

Αριθ. κατ. 7: μαρμάρινη λήκυθος του 420-410 π.Χ., με παράσταση αρπίστριας. Στον ώμο αποδίδονται ανθέμια που ενώνονται με διπλές έλικες.

Βέβαια, το φάσμα των παραγόντων που πρέπει να συνέβαλαν στην εμφάνιση των πολύχρωμων υδριών από τη Βεργίνα είναι αρκετά ευρύ. Οι αττικές λευκές λήκυθοι⁸, τα πλούσια φυτικά μοτίβα του ερυθρόμορφου ρυθμού⁹, καθώς και τα πολύχρωμα ανάγλυφα αγγεία με βασικό κέντρο παραγωγής την Αθήνα¹⁰, ακόμη και άλλες μορφές τέχνης, όπως τα ειδώλια¹¹, τα υφάσματα ή και τα έπιπλα, πρέπει να λειτούργησαν ως έμπνευση για την επιλογή των κοσμημάτων και των χρωμά- των¹². Δεν μπορεί ασφαλώς να μη γίνει αναφορά στις επιτύμβιες στήλες¹³ και στις διακοσμήσεις κοσμικών και ταφικών κτηρίων˙ εξάλλου, τα τελευταία αποτελούσαν κυρίαρχο στοιχείο στην ταφική τελετουργία¹⁴.

Ως ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες προβάλλουν οι ομοιότητες που παρουσιάζουν τα πολύχρωμα αγγεία της Βεργίνας με τη διακόσμηση μαρμάρινων ή ανάγλυφων αγγείων, κυρίως λουτροφόρων, που αποδίδονται σε επιτύμβιες στήλες, τόσο ως προς τα μοτίβα, αλλά και ως προς τη γενικότερη αντίθεση λευκού-πολύχρωμου με κυρίαρχα χρώματα το ερυθρό και το κυανό. Σε επιτάφια σήματα αυτού του τύπου ξεδιπλώνονται ευφάνταστα σχέδια αποδοσμένα με χρώματα στη διάρκεια ενός αιώνα, από το τελευταίο τέταρτο του 5ου μέχρι και τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Ζώνη με άνθη λωτού και ανθέμια, ακτινωτό κόσμημα, ανθέμια με έλικες, βλαστόσπειρες, μαίανδρος συνιστούν τα κοσμήματα που έχουν ανιχνευθεί στον ώμο και στο κάτω μέρος των αγγείων, αλλά και στις ταινίες που όριζαν την κεντρική παράσταση (εικ.

6-8)¹⁵. Την τάση για χρωματική διακόσμηση των μαρμάρινων αγγείων - επιτάφιων

AΓΓEIA ΛEYKOY BAΘOYΣ ΣTH MAKEΔONIA A. KYPIAKOY

8 Cf. the basic monographs in n. 1. In ancient Aegae ten white lekythoi by the Women Painter were discovered in a cist g�ave in the bu�ial plot outside the no�th-weste�n gate of the fo�tification wall: Α. Κοτταρίδη, Βεργί-Α. Κοτταρίδη, Βεργί-. Κοτταρίδη, Βεργί-Κοτταρίδη, Βεργί-, Βεργί-Βεργί- να 1989. Ανασκαφή στο νεκροταφείο στα ΒΔ. της αρχαίας πόλης, AErgoMak 3 (1989), 1-8. Also cf. fo�

instance a white lekythos from Pydna attributed to the Reed Painter, Louvre 2011, 536-537.

9 On the vegetal deco�ation on �ed figu�e vases see fo� example A. Lezzi-�afte�, Der Schuwalow-Maler. ΚΕ-ΚΕ- ΡΑΜΕΥΣ 2, Mainz am Rhein 1976, 36-39 and 41-49 and S. Drougou, Krieg und Frieden im Athen des späten 5. Jah�hunde�ts v. Ch�. Die �otfigu�ige �yd�ia aus Pella, AM 115 (2000), 160-165.

10 Relief figu�es �ende�ed in white with a multi colou�ed deco�ation and gilding a�e adjusted on the glossy black su�face of vases. The flou�ishing of this catego�y is dated to the fi�st half of the 4th c. BC: E. Ze�voudaki, Attische polychrome Reliefkeramik des späten 5. und des 4. Jahrhunderts v. Chr., AM 83 (1968), 1-88.

11 For example Ζερβουδάκη 2002; V. Jeammet - C. Knecht - S. Pagès-Camagna, La couleur sur les terres cuites hellénistiques: les figu�ines de Tanag�a et de My�ina dans la collection du musée du Louv�e, in S. Descamps- Lequime (ed.), Peinture et couleur dans le monde Grec antique, Paris 2007, 193-203. It should be noted that the contribution of techniques used for the terracotta decoration to the emergence of the white vases category is emphasized by Wehgartner 1983, 3-4, 22; D. Kurz, Vases for the Dead: an Attic Selection, 750-400 BC, in

�.A.G. B�ijde� (ed.), Ancient Greek and Related Pottery, Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam, Amsterdam 1984, 314-328; Kefalidou 2001, 189.

12 Analytically presented in Κυριάκου 2008, 186-188.

13 For the tombstones found at Vergina cf. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984; for Attic tombstones cf. recently Posamentir 2006.

14 On the colours used on funerary monuments in Macedonia cf. for example H. Brécoulaki, La peinture funéraire de Macédoine: emplois et fonctions de la couleur IVe-IIe s. av. J.-C., Athènes 2006.

15 A marble Attic lekythos in Copenhagen bears scrolls on the shoulder which are compared to tombstones crowning, Πολύχρωμοι θεοί, 129, esp. figs. 233-236 and 239 with diagonal light and ult�aviolet fluo�escence.

The characteristic examples in Posamentir 2006 should be noted:

Cat. no. 5: ma�ble lekythos of 430-420 BC, which constitutes the fi�st known ma�ble lekythos. Lotus flowe�s and palmettes on the shoulder, traces of red colour on the handle.

The range of factors contributing to the emergence of the polychrome Vergina hydriai must be quite wide. White lekythoi⁸, the �ich flo�al designs of �ed figu�e potte�y⁹, polychrome relief vases produced mainly in Athens¹⁰, even other forms of art, like terracotta¹¹, cloth, or even furniture, must have functioned as sources of inspiration¹². Of course one should not fail to mention tombstones¹³ and ornamentation of secular and funerary architecture – besides, the latter played a fundamental role during the mortuary rites¹⁴.

It is particularly interesting to draw attention to the similarities of the polychrome vases of Vergina to the decoration of marble vases or relief vessels, especially loutrophoroi, rendered on tombstones, not only in terms of the motifs, but also in terms of the general contrast of polychrome, predominantly red and blue, against the white background. On grave markers of this type fanciful designs executed in colour unfold in the course of a century, from the last qua�te� of the 5th to the late 4th centu�y BC: zones with lotus flowe�s alte�nating with palmettes, ray motif, palmettes ending in whorls, scrolls and meander have been detected on the shoulder and the lower part of the vases, as well as in the friezes framing the central scene (figs. 6-8)¹⁵. The same tendency towards a colourful ornamentation of marble vases

6-8. Αττική μαρμάρινη λήκυθος (Posamentir 2006, αριθ. κατ. 63).

Attic marble lekythos (Posamentir 2006, cat. no. 63).

WHITE-GROUND VASES IN HELLENISTIC MACEDONIA A. KYRIAKOU

Αριθ. κατ. 22: στήλη διπλής όψης με ανάγλυφη λήκυθο του 410-400 π.Χ. Ακτινωτό κόσμημα στο λαι- μό, ανθέμια με έλικες στον ώμο και ζώνες με ιωνικό κυμάτιο και μαίανδρο που ορίζουν την κεντρική παράσταση.

Αριθ. κατ. 37: μαρμάρινη λήκυθος του 400-390 π.Χ. Ανθέμιο στον ώμο.

Αριθ. κατ. 53: στήλη Παραμυθίωνος, του 380-370 π.Χ. Έλικες στο λαιμό, ακτινωτό μοτίβο στη βάση και πολλά παραπληρωματικά αντικείμενα.

Αριθ. κατ. 63: μαρμάρινη λήκυθος του 375-350 π.Χ. Φυτικά μοτίβα στον ώμο και το κάτω μέρος και ζώνες με ιωνικό κυμάτιο και μαίανδρο που ορίζουν την κεντρική παράσταση.

Αριθ. κατ. 74: στήλη με μαρμάρινη λήκυθο του 360-340 π.Χ. Ακτινωτό κόσμημα στο κάτω μέρος.

Αριθ. κατ. 81: μαρμάρινη λήκυθος του 350-317 π.Χ. Βλαστόσπειρες στον ώμο.

16 Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984, 246, αριθ. κατ. 67. Σε πρωιμότερη ταφή, του τελευταίου τετάρτου του 5ου αι. π.Χ., βρέθηκε μαρμάρινο εξάλειπτρο που έφερε φυλλόσχημη διακόσμηση αποδοσμένη με ιώδες χρώμα, Louvre 2011, 281-282.

17 Βλ. σχετικά Κυριάκου 2008, 172 και το παράρτημα 309-313. Για τις λευκές ληκύθους, βλ. I. Wehga�t-I. Wehgart-. Wehgart-Wehgart- ner, Neue Untersuchungen zur weißgrundige Lekythenbemalung, στο J. Christiansen - T. Melander (επιμ.), Proceedings of the 3rd Symposium on Ancient Greek and Related Pottery. Copenhagen, August 31-September 4, 1987, Copenhagen 1988, 640-651.

18 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008, 141, εικ. 240.

19 Βλ. τις παρατηρήσεις αναφορικά με το ζωγραφικό διάκοσμο τους ενός κιβωτιόσχημου τάφου της Στενόμακρης Τούμπας και τα επίχρυσα στεφάνια που βρέθηκαν στα υπολείμματα των πυρών, Κυριά- κου 2008, 120-122 και 223-226 με βιβλιογραφικές παραπομπές.

σημάτων θα πρέπει να την αναζητήσουμε και στις αρχαίες Αιγές, αν και τα δεδομένα είναι λιγοστά: μία από τις μαρμάρινες υδρίες του 4ου αι. π.Χ. που εντοπίστηκαν στην επίχωση της Μεγάλης Τούμπας έφερε γραπτό φολιδωτό κόσμημα με ανεπαίσθητη ίσως ανάγλυφη διαμόρφωση στην περιοχή του λαιμού¹⁶.

Τεχνική, ανάλυση των χρωστικών: Καολίνης για το λευκό με μεγάλη περιεκτι- κότητα σε τάλκη, κόκκινη ώχρα για το ερυθρό και αιγυπτιακό μπλε για το κυανό.

Το λευκό απλώθηκε με πινέλο, μετά την όπτηση, δεν είναι σταθερό, ούτε και πολύ πυκνό, αντίθετα με τις λευκές ληκύθους όπου έχει ενισχυθεί με ποτάσα¹⁷.

Υδρία από την Αιανή

Μεταξύ των ευρημάτων από το ανατολικό νεκροταφείο της Αιανής αναφέρεται υδρία που, όπως φαίνεται τουλάχιστον στη δημοσιευμένη φωτογραφία της, φέρει λευκό επίχρισμα στο σώμα, πάνω στο οποίο αναπτύσσεται γεωμετρικός και φυτικός διάκοσμος. Ο λαιμός, οι λαβές και η βάση καλύπτονται με καστανό-ερυθρό γάνωμα.

Για τις ταφές δίνεται ένας συνολικός χρονολογικός ορίζοντας από τον 4ο μέχρι το 2ο αι. π.Χ.¹⁸.

Πυξίδες από την Πέλλα και τη Βέροια

Οι πυξίδες συνιστούν συχνό κτέρισμα στους τάφους της ελληνιστικής εποχής. Κατά κύριο λόγο φέρουν διακόσμηση «Δυτικής Κλιτύος», αλλά υπάρχουν και κάποιες που επιχρίονται με λευκό χρώμα στο οποίο αποδίδεται γραπτός διάκοσμος με ταινίες και φυτικά μοτίβα, που σύμφωνα με την έρευνα συνδέονται με διαβατήριες τελετές και, κατά συνέπεια, και με την ταφική ιδεολογία¹⁹.

Σε κιβωτιόσχημους και θαλαμωτούς τάφους της Βέροιας που χρονολογούνται στις αρχές ή και τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. έχουν βρεθεί τριποδικές πυξίδες λευκού βάθους με πλαστικά πόδια και μέγεθος μεγάλο ως γιγάντιο (20-63 εκ.). Το λευκό επίχρισμα καλύπτει συνήθως όλο το πώμα του αγγείου και αποτελεί το βάθος για τη σκουρόχρωμη διακόσμηση, με κυρίαρχο θέμα τις γιρλάντες που ενώνονται μεταξύ

9. Πυξίδα με λευκό επίχρισμα από τη Βέροια (αρχείο Κ. Τζαναβάρη).

Pyxis with white coating from Veroia (archive K. Tzanavari).

AΓΓEIA ΛEYKOY BAΘOYΣ ΣTH MAKEΔONIA A. KYPIAKOY

should be traced in ancient Aegae as well, on account of the limited body of material evidence so fa�: the neck of one of the ma�ble hyd�iai found in the fill of the G�eat Tumulus bea�s a painted scale motif possibly executed in low relief¹⁶.

Technique, pigment analysis: Kaolin reported for white with a big percentage of talc, red och�e fo� �ed and Egyptian blue fo� blue. White coating was applied with a b�ush afte� fi�- ing and is neither thick nor steady, in contrast to white lekythoi in which case coating was reinforced with potassium carbonate¹⁷.

Hydria from Aiani

Among the finds f�om the east cemete�y of Aiani a hyd�ia is �epo�ted, which, at least judging from the illustration, bears a white coating on the body that constitutes the background for the development of geomet�ical and flo�al deco�ation. The neck, the handles and the foot are covered with brown-reddish slip. The graves belong to the time span from the 4th to the 2nd century BC¹⁸.

Pyxides from Pella and Veroia

Pyxides feature as a quite standard grave offering in Hellenistic graves. As a rule they bear

“West Slope” decoration, but there are also some covered with a white coating against which painted ribbons and vegetal motifs are rendered, connected by researchers to passage rites and consequently to burial ideology¹⁹.

In cist and chamber tombs at Veroia dated to the beginning or mid-2nd century BC white- g�ound t�ipod pyxides of big o� gigantic size (20-63 cm) have been discove�ed. White coating is usually applied on the whole surface of the lid and serves as a background for the dark deco�ation consisting chiefly of ga�lands joined with �ibbons fo�ming a bow tie. The colou�s used a�e violet, da�k �ed and b�own (fig. 9)²⁰.

10. Πυξίδες με λευκό επίχρισμα από την Πέλλα (Kotitsa 1996, Farbtafel 2).

Pyxides with white coating from Pella

WHITE-GROUND VASES IN HELLENISTIC MACEDONIA A. KYRIAKOU

20 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990, 156-159. Kotitsa 1996, 110-111 και 142-144.

21 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Τάφοι, 174, αριθ. κατ. 266, πίν. 29, 175, αριθ. κατ. 267, πίν. 29, 176, αριθ. κατ.

271, πίν. 30. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, αριθ. κατ. 55, 59, 60, 61, 76 του βόρειου θαλάμου και αριθ. κατ.

183 του δυτικού. Kotitsa 1996, 112-113 και 142-144.

22 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990, 157.

23 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, 28.

24 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Τάφοι, για παράδειγμα 156, αριθ. κατ. 163̇ 159, αριθ. κατ. 178˙ 164, αριθ. κατ.

208. Φέρουν υπολείμματα λευκού επιχρίσματος σε όλο το σώμα και κοσμούνται με λεπτές οριζόντι- ες ταινίες λευκού και ρόδινου χρώματος̇ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008, αριθ. κατ. 16 και 17, ενώ πολλά προέρχονται από ταφές της γ́ περιόδου (μέσα και γ́ τέταρτο 2ου αι. π.Χ.)˙ βλ. ακόμη το υπερμέγεθες μυροδοχείο με ύψος σχεδόν 40 εκ., αριθ. κατ. 14, όπου διακρίνονται έντονα υπολείμματα λευκού επι- χρίσματος και η διακόσμηση συνίσταται και πάλι σε λευκές και ερυθρές ταινίες̇ γενικές παρατηρή- σεις, 28-29 με παραπομπές˙ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007, 99-100.

25 Κωτίτσα 2006, 54 και 153, για το αριθ. κατ. 85 με «αραιό επίχρισμα υπόλευκου ως ροδοκάστανου χρώματος»˙ 55, 125, και 167 για τα αριθ. κατ. 12, 122, 123̇ 56 και 136 για το αριθ. κατ. 43.

26 Κωτίτσα 2006, 60-61.

27 Κ. Ρωμιοπούλου, Κεραμική ελληνιστικής περιόδου από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης, Β´ Ελλ- Κερ, 92-93.

τους με ταινίες δεμένες σε φιόγκο. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι ιώδες, σκούρο ερυθρό και καστανό (εικ. 9)²⁰.

Τα παραδείγματα από τους θαλαμωτούς τάφους της Πέλλας, χρονολογημένα στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. ή αμέσως μετά, αποτελούν ακριβή παράλληλα με τα αγγεία της Βέροιας. Πρόκειται και πάλι για τριποδικές πυξίδες με πλαστικά πόδια όπου η διακόσμηση συνίσταται σε ταινίες και γιρλάντες (εικ. 10)²¹.

Τεχνική, ανάλυση των χρωστικών: Στα αγγεία της Βέροιας το λευκό συνίσταται σε ανθρακικό ασβέστιο και απλώθηκε πιθανότατα μετά την όπτηση²². Στις πυξίδες της Πέλλας αναφέρεται οξείδιο του ασβεστίου και λευκό του μολύβδου. Το επίχρι- σμα έχει αλειφθεί μετά το ψήσιμο, γι’ αυτό και έχει απολεπιστεί σε μεγάλο βαθμό²³. Μυροδοχεία από την Πέλλα και την Πιερία

Στους λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους της Πέλλας, καθώς και στον πολυθάλαμο και στον κιβωτιόσχημο με παράσταση φιλοσόφων, τους νεκρούς συνοδεύουν συχνά από τον ύστερο 4ο έως το 2ο αι. π.Χ. μυροδοχεία που φέρουν λευκό ή υπόλευκο επίχρισμα, πάνω στο οποίο αποδίδονται ταινίες σκουρόχρωμες, ρόδινες ή ερυθρές²⁴. Στην περιοχή του Αιγινίου Πιερίας, στο νεκροταφείο που ερευνήθηκε στη θέση

«Μελίσσια», έχουν εντοπιστεί μυροδοχεία με λευκό ή αραιό υπόλευκο επίχρισμα.

Αναλογικά, βέβαια, με το συνολικό αριθμό των μυροδοχείων αυτά είναι πολύ λίγα.

Συγκεκριμένα, πέντε ατρακτόσχημα μυροδοχεία που η χρονολόγησή τους κυμαίνεται από το 310 έως το 250 π.Χ. έφεραν υπόλευκο επίχρισμα και καστανές ή καστανόμαυ- ρες ταινίες²⁵, ενώ μια ομάδα σφαιρικών μυροδοχείων που ανάγεται στο διάστημα 300-270/60 π.Χ. είχε καλυφθεί με πολύ αραιό υπόλευκο επίχρισμα, απλωμένο ανο- μοιογενώς, και διακοσμούνταν με ταινίες της ίδιας χρωματικής κλίμακας²⁶.

Τεχνική: Για τα μυροδοχεία της Πέλλας αναφέρεται πως εξαιτίας του βαθμού απολέπισης του λευκού εικάζεται ότι το επίχρισμα απλώθηκε μετά την όπτηση.

Λάγυνοι από την Αμφίπολη

Σε μια σύντομη παρουσίαση κεραμικής από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης γίνεται αναφορά σε λαγύνους με λευκό επίχρισμα που φέρουν διάκοσμο με ερυθρές ή κί- τρινες γιρλάντες. Δεν δίνεται συγκεκριμένος χρονολογικός ορίζοντας²⁷.

AΓΓEIA ΛEYKOY BAΘOYΣ ΣTH MAKEΔONIA A. KYPIAKOY