ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ... 5
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ-ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ... 9
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ A. Fiore di virtù 1. Το Fiore di virtù, έργο των αρχών της ιταλικής πεζογραφίας ... 23
2. ∆οµή και περιεχόµενο ... 25
3. Πηγές ... 27
4. Χρονολόγηση και Συγγραφέας ... 33
5. Χειρόγραφη παράδοση και έντυπες εκδόσεις ... 35
6. Τύχες ... 38
B. 1. Η Παράδοση του Άνθους των χαρίτων. 1.1. Tο χειρόγραφο 3409 της βιβλιοθήκης Sainte-Geneviève του Παρισιού (1497) (=G) .... 45
1.2. To χειρόγραφο αρ. 58 της Mονής Zωοδόχου Πηγής ή Aγίας της Άνδρου (1519) (=A) .. 51
1.3. Tο χειρόγραφο Ψ. IV. 22 της Bιβλιοθήκης του Escorial (γ΄ τέταρτο 15ου αι.) (=E) ... 60
1.4. Tο χειρόγραφο X. IV. 6 της Μονής San Lorenzo του Escorial (16ος αιώνας) (=Sc) ... 66
1.5. Tο χειρόγραφο C 152 του αρχείου San Pietro του Bατικανού (16ος αι.) (=C) ... 69
1.6. Tο χειρόγραφο 2993 της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Ελλάδας (16ος αι.) (=Τ) ... 71
1.7. Tο χειρόγραφο 4522 (402) της µονής Iβήρων (1684) (=I) ... 72
1.8. Tο χειρόγραφο 1049 (Θ 187) της µονής Μεγίστης Λαύρας (18ος αι.) (=L) ... 76
1.9. Tο χειρόγραφο Theol. gr. 244 της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Bιέννης (α΄ µισό 16ου αι.) 77 2. Η πρώτη γνωστή έκδοση της Βενετίας, 1529 (=V) ... 78
3. Η Παράδοση του κυπριακού Φιορ δε βερτού ... 81
3.1. Το χφ Vindobοnensis Phil. gr. 218 της βιβλιοθήκης της Βιέννης (1500 περ.) (=W) ... 82
3.2. Το χειρόγραφο Aγίου Σάββα 284 του Πατριαρχείου των Ιεροσολύµων (1527) (=H) .... 82
Συµπεράσµατα ... 83
Γ. Τα κείµενα και η ταξινόµησή τους - Οι παραλλαγές 1. Το χειρόγραφο G και η παραλλαγή g ... 86
1.1. Φωνητικές ιδιαιτερότητες του χειρογράφου ... 86
1.2. Γραφηµατική εικόνα του χειρογράφου ... 87
1.2.1. Παρατονισµοί, πολλαπλοί τονισµοί ... 87
1.2.2. Παράλειψη συλλαβών ή γραµµάτων ... 88
1.2.3. Αντιγραφικά λάθη ... 88
1.2.4. Συντοµογράφηση ή σύντµηση καταλήξεων ... 88
1.3. Η σύγκριση της παραλλαγής g µε τις άλλες παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων ... 89
1.3.1. Προσθήκες λέξεων ... 89
1.3.2. Παράλειψη λέξεων ... 90
1.3.4. Παράλειψη φράσεων ... 90
1.3.5. Χειρότερες γραφές του G ... 90
1.3.6. Παράλληλες γραφές του G µε τα χειρόγραφα ΑΕ και την έκδοση V ... 91
2. Η παραλλαγή v ... 92
2.1. Το κείµενο της πρώτης βενετικής έκδοσης (1529) ... 92
2.1.1. Σύγκριση της παραλλαγής v µε τις άλλες παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων ... 95
2.1.1.1. Παραλείψεις λέξεων ... 96
2.1.1.2. Προσθήκες λέξεων ή φράσεων ... 96
2.1.1.3. Χειρότερες γραφές του V ... 97
2.1.1.4. Καλύτερες γραφές του V ... 97
2.1.1.5. Παράλληλες γραφές της έκδοσης V µε τα χερόγραφα GAE ... 98
2.1.1.6. Σχέση των χειρογράφων G και V ... 99
2.2. Οι έντυπες επανεκδόσεις του V... 100
2.3. Το χειρόγραφο Sc ... 103
2.4. Το χειρόγραφο C ... 105
3. Τα χειρόγραφα ΑLΤ και η παραλλαγή a ... 106
3.1. Το χειρόγραφο Α ... 106
3.1.1. Γραφικές και φωνητικές ιδιαιτερότητες ... 106
3.1.2. Η σύγκριση της παραλλαγής a µε τις άλλες παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων... 107
3.1.2.1. Προσθήκη λέξεων και φράσεων ... 107
3.1.2.2. Παράλειψη λέξεων ... 108
3.1.2.3. Παράλειψη φράσεων ... 108
3.1.2.4. Χειρότερες γραφές του Α ... 108
3.1.2.5. Καλύτερες γραφές του Α ... 108
3.1.2.6. Στεµµατική σχέση του του Α µε τα χειρόγραφα GE και την έκδοση V ... 109
3.1.2.7. Σύµφυρση των V και A ... 110
3.2. Το χειρόγραφο L ... 110
3.2.1. Παράλειψεις και προσθήκες φράσεων... 111
3.2.2. Χειρότερες και καλύτερες γραφές ... 112
3.2.3. Σχέση των χειρογράφων Α και L ... 113
3.3. Το χειρόγραφο Τ ... 114
3.3.1. Καλύτερες γραφές του Τ σε σχέση µε τους Α και L ... 115
4. Το χειρόγραφο Ε και η παραλλαγή e ... 115
4.1. Γραφηµατική εικόνα του χειρογράφου ... 115
4.1.1. Συντοµογράφηση ή σύντµηση καταλήξεων ... 116
4.1.2. Αντιγραφικά λάθη ... 116
4.2. Σύγκριση της παραλλαγής e µε τις άλλες παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων ...... 116
4.2.1. Κοινές δηµώδεις λέξεις των Ε και GVA ... 118
4.2.2. Προσθήκη λέξεων και φράσεων ... 118
4.2.3. Χειρότερες γραφές του Ε ... 118
4.2.4. Καλύτερες γραφές του Ε ... 118
4.2.5. Η στεµµατική σχέση του Ε µε τους GVA. Οι φορείς παραλλαγών ... 120
5. Το χειρόγραφο Ι και η παραλλαγή i ... 122
5.1. Γραφικές και φωνητικές ιδιαιτερότητες του χειρογράφου Ι ... 122
5.2. Η σύγκριση της παραλλαγής i µε τις άλλες παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων ..... 123
5.2.1. Το πρότυπο της παραλλαγής i ... 124
5.2.1.1. Κοινές γραφές Ι και V (1675) ... 124
5.2.1.2. ∆ιαφορετικές γραφές του Ι από την έκδοση του 1675... 125
6. Ο αρχέτυπος ... 126
7. Στέµµα του Άνθους των χαρίτων.... 131
∆. Η Γλώσσα
Ι.
Φωνολογία ... 133Φωνήεντα 1. Μεταβολή µέσα στη λέξη ... 134
2. Αφοµοίωση µέσα στη λέξη ... 135
3. Ανοµοίωση µέσα στη λέξη ... 135
4. Συναίρεση ... 135
5. Συνίζηση σε ηµίφωνα, διφθογγοποίηση ... 136
6. Συγκοπή ... 136
7. Ανάπτυξη φωνήεντος µεταξύ συµφώνων ... 136
8. Κράση ... 136
9. Αποκοπή ... 136
10. Μεταβολή στο αρχικό φωνήεν ... 136
11. Πρόθεση - ανάπτυξη στην αρχή της λέξης ... 137
12. Αφαίρεση - αποκοπή στην αρχή της λέξης ... 137
13. Άλλα φαινόµενα που οφείλονται σε αναλογία ή παραγωγή ... 138
Σύµφωνα 1. Μεταβολή συµφώνου ή συµφωνικού συµπλέγµατος µέσα στη λέξη ... 138
2. Ανάπτυξη µέσα στη λέξη ... 140
3. Mετάθεση µέσα στη λέξη ... 140
4. Αποβολή τελικού συµφώνου ... 141
5. Μεταβολή στην αρχή της λέξης ... 141
6. Ανάπτυξη - πρόθεση στην αρχή της λέξης ... 141
7. Ανάπτυξη τελικού συµφώνου ... 141
ΙΙ. Μορφολογία 1.Τονισµός ... 142
2. Συνίζηση - ασυνίζητα ... 144
3. Άρθρο ... 145
4. Ουσιαστικά ... 145
5. Επίθετα ... 152
6. Αντωνυµίες ... 154
7. Αριθµητικά ... 155
8. Ρήµατα ... 156
9. Επιρρήµατα, προθέσεις, σύνδεσµοι, µόρια ... 171
ΙΙΙ. Σύνταξη 1. Άρθρα ... 173
2. Παράθεση - Επεξήγηση ... 174
3. Πτώσεις ... 174
4. Αντωνυµίες ... 177
5. Ρήµα ... 177
5.1. Σύνταξη ρηµάτων ... 177
5.2. Συντάξεις του είµαι ... 179
5.3. Απρόσωπα ρήµατα ... 179
5.4. Υποτακτική - ∆υνητική έγκλιση... 180
5.5. Μετοχές ... 181
6. Επιρρήµατα, προθέσεις, σύνδεσµοι, µόρια ... 182
7. Παράταξη ... 183
7.1. Συµπλεκτικοί σύνδεσµοι ... 183
7.2. Αντιθετικοί σύνδεσµοι ... 184
8. Υπόταξη - ∆ευτερεύουσες προτάσεις ... 184
8.1. Ειδικές ... 184
8.2. Αιτιολογικές ... 185
8.3. Χρονικές ... 185
8.4. Υποθετικές ... 186
8.5. Εναντιωµατικές - Παραχωρητικές ... 188
8.6. Τελικές, βουλητικές ... 188
8.7. Ενδοιαστικές ... 189
8.8. Συµπερασµατικές ... 189
8.9. Παροµοιαστικές ... 190
8.10. Αναφορικές, αναφορικοϋποθετικές, αναφορικοαιτιολογικές ... 190
8.11. Πλάγιες ερωτηµατικές ... 192
IV. Στοιχεία ύφους 1. Σχήµατα λόγου ... 193
2. Αρχαϊσµοί και λόγια στοιχεία ... 196
3. ∆άνεια λεξιλογικά στοιχεία ... 199
4. Ιδιωµατικά στοιχεία ... 199
Ε. ∆οµή και περιεχόµενο ... 205
1. ∆ιαφορές δοµής και περιεχοµένου στις παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων ... 210
2. Η κυπριακή παραλλαγή ... ... 215
ΣΤ. Τύχες του Άνθους των χαρίτων ... 219
Ζ. Οι βενετικές εκδόσεις... 229
1. Άνθος των χαρίτων (1537-1721) ... 229
2. Nuovo Fior di virtù-Νέον Άνθος χαρίτων (1755-1866) ... 233
Η. Αρχές της έκδοσης ... 247
ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ - ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Συν-οπτική έκδοση του ιταλικού προτύπου και των παραλλαγών G, A, V ... 2
Χάρην της αγάπης ... 3
Ελάττωµαν της ζηλείας ... 37
Χάρην της χαράς ... 43
Ελάττωµαν της λύπης ... 47
Χάρην της ειρήνης ... 57
Ελάττωµαν της µανίας ... 61
Χάρην της ελεηµοσύνης ... 73
Ελάττωµαν της ανελεηµοσύνης ... 79
Χάρην της ελευθερίας ... 83
Ελάττωµαν της ακρίβειας ... 99
Χάρην της παιδεύσεως .... 107
Ελάττωµαν της κολακείας ... 111
Χάρην της προβλέψεως ... 117
Ελάττωµαν της µωρίας ... 129
Χάρην της δικαιοσύνης ... 135
Ελάττωµαν της αδικίας ... 147
Χάρην της ορθότητος ... 155
Ελάττωµαν της φαλσίας ... 159
Χάρην της αληθείας ... 169
Ελάττωµαν του ψεύδους ... 175
Χάρην της δυνάµεως ... 181
Ελάττωµαν της δειλίας ... 187
Χάρην της µεγαλοψυχίας ... 191
Ελάττωµαν της έπαρσης ... 195
Χάρην της υποστάσεως ... 201
Ελάττωµαν της ανυποστασίας ... 205
Χάρην της συγκερνότητος ... 211
Ελάττωµαν της ασυγκερνότητος ... 219
Χάρην της ταπεινοφροσύνης ... 223
Ελάττωµαν της αλαζονείας ... 233
Χάρην της εγκρατείας ... 243
Ελάττωµαν της γούλας ... 247
Χάρην της ευνουχείας ... 251
Ελάττωµαν της πορνείας ... 257
Χάρην της µετροσύνης ... 271
Η παραλλαγή του Escorial ... 284
Η παραλλαγή των Ιβήρων ... 316
Σχόλια στα κείµενα... 329
Γλωσσάρι ... ... 347
Πίνακας κυρίων ονοµάτων... 411
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Nuovo Fior di virtù - Νέον Άνθος Χαρίτων
(φωτοαναστατική ανατύπωση της έκδοσης Bortoli 1764)
ΠPOΛΟΓΟΣ
H σχέση µου µε το Άνθος των χαρίτων είναι µακρόχρονη. Χρονολογείται από το 1990 και τη χρωστώ στην Cristina Stevanoni, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Nεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήµιο της Bερόνας. Tη χρονιά εκείνη, όταν βρέθηκα στη βόρεια Iταλία για προσωπικούς λόγους, ανεξάρτητους από κάθε οργανωµένο πρόγραµµα σπουδών, επιχείρησα να ασχοληθώ µε κάποιο θέµα από το χώρο της δηµώδους λογοτεχνίας. Ύστερα από υπόδειξη του καθηγητή της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α. Π. Θ. Γιώργου Kεχαγιόγλου, µετέπειτα επόπτη της διατριβής αυτής, απευθύνθηκα στην καθηγήτρια Cristina Stevanoni, η οποία µου πρότεινε ένα σύντοµο, όπως φαινόταν αρχικά, ερευνητικό πρόγραµµα µε θέµα τον εντοπισµό του ιταλικού προτύπου του Άνθους των χαρίτων, το οποίο κατά τις πρώτες εύλογες υποθέσεις µας θα µπορούσε να αναζητηθεί ανάµεσα στις πολλές εκδόσεις του 15ου αιώνα του Fior(e) di virtù, ηθικοδιδακτικού εγχειριδίου-ανθολογίας του ιταλικού µεσαίωνα που γνώρισε εξαιρετική διάδοση και τύχες.
Οι υποθέσεις µας δεν επαληθεύτηκαν, αφού, όπως αποδείχτηκε κατόπιν, το πρότυπο του έργου ήταν ένα από τα εκατό περίπου χειρόγραφα του Fior(e) di virtù. Kαρπός εκείνου του προγράµµατος υπήρξε µια ανακοίνωση στα Πρακτικά του IV Συνεδρίου των Nεοελληνιστών της Iταλίας, αλλά ταυτόχρονα και η ιδέα της διεύρυνσης της έρευνας σε διδακτορική διατριβή. H πρόταση έγινε από τον καθηγητή Γ. Kεχαγιόγλου ο οποίος, έχοντας υπόψη του την έκδοση της κυπριακής παραλλαγής του έργου που ετοίµαζαν οι Eλένη Kακουλίδη-Πάνου και Kοµνηνή Πηδώνια, µου πρότεινε, το Mάιο του 1993, την έκδοση της «πανελλήνιας» δηµώδους µορφής του έργου ως θέµα διδακτορικής διατριβής.
Τελικά η µελέτη της χειρόγραφης και έντυπης παράδοσης έδειξε ότι σώθηκαν τουλάχιστο τρεις διαφορετικές επεξεργασίες του έργου, τις οποίες εκδίδουµε σε παράλληλη συν-οπτική έκδοση, αντικριστά µε το ιταλικό πρότυπο.
Η εκπόνηση της διατριβής αυτής δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την καθοδήγηση του κύριου επόπτη µου και χωρίς τη γνώση, τη σαφήνεια και τη νηφαλιότητα µε την οποία αντιµετώπισε πάντα τις απορίες που οφείλονταν στην απειρία µου, και, κυρίως, την ανεξάντλητη υποµονή που έδειξε για τις καθυστερήσεις ως την ολοκλήρωση της εργασίας. Xωρίς τη δική του βοήθεια, ακόµη και σε ζητήµατα που σχετίζονται µε το πρακτικό µέρος της έρευνας − όπως η εξασφάλιση υποτροφίας Erasmus που µου επέτρεψε να παραµείνω στην Iταλία ψάχνοντας για εκδόσεις και χειρόγραφα στις βιβλιοθήκες της Bενετίας, της Φλωρεντίας, της Pώµης, της Πάρµας, της Σιένας και της Περούτζιας −, η ολοκλήρωση του ερευνητικού µέρους της εργασίας αυτής θα ήταν αδύνατη.
Tα άλλα µέλη της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, η αναπληρώτρια καθηγήτρια της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας Nίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη και η επίκουρη καθηγήτρια της Νεοελληνικής Φιλολογίας Kοµνηνή Πηδώνια µε καθοδήγησαν επίσης επωφελώς, η µεν κ.
Παπατριανταφύλλου σε ζητήµατα παλαιογραφίας και στην κατάρτιση του στέµµατος, ενώ η κ. Πηδώνια στη γλωσσική επεξεργασία του κειµένου.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά την καθηγήτρια Cristina Stevanoni για τη βοήθεια και την καθοδήγησή της κατά την παραµονή µου στην Iταλία, το ενδιαφέρον της για τη δουλειά µου σ’ όλη τη
διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής αυτής, την πολύτιµη και πρακτική βοήθειά της σε ζητήµατα βιβλιογραφίας, προσανατολισµού µου στον κόσµο των ιταλικών πανεπιστηµίων, των Εθνικών και
∆ηµοτικών Βιβλιοθηκών, αλλά κυρίως για την ενθάρρυνση και τη φιλική υποστήριξή της τόσο στα πρώτα βήµατα της ερευνητικής µου προσπάθειας όσο και σ’ όλη τη διάρκεια της. Tην ευχαριστώ επίσης για την υποµονή της να διαβάσει την εργασία αυτή στην πρώτη της µορφή, και την ανεκτίµητη βοήθεια που µου πρόσφερε ως γνήσια Βερονέζα, γέννηµα-θρέµµα της περιοχής του Βένετο, κάθε φορά που οι γνώσεις µου αποδεικνύονταν ανεπαρκείς για την κατανόηση τύπων της βενετσιάνικης διαλέκτου του χειρογράφου του Fior(e) di virtù.
Ιδιαίτερα οφείλω επίσης να ευχαριστήσω την οµότιµη καθηγήτρια E. Kακουλίδη-Πάνου, γιατί στα πρώτα βήµατα της έρευνας αυτής είχε την καλοσύνη να µου παραχωρήσει το πλουσιότατο υλικό της, να λύσει τις πρώτες στοιχειώδεις απορίες µου, και γιατί πάντα παρακολούθησε µε ενδιαφέρον την πορεία της εργασίας συζητώντας µαζί µου τα προβλήµατά της. Eκτός από τα χειρόγραφα που είχε εντοπίσει η ίδια, ένα ακόµη σηµαντικό χειρόγραφο της Βιβλιοθήκης του Escorial ανακάλυψε και µου υπέδειξε ο Πάνος Bασιλείου, βοηθός του Τοµέα ΜΝΕΣ του Α.Π.Θ. Στον Π. Βασιλείου, που µε την πολύτιµη πείρα και γνώση που διαθέτει για τα δηµώδη κείµενα είχε την υποµονή και τη διάθεση να συζητήσει τις απορίες µου και να µου υποδείξει λύσεις, οφείλω ξεχωριστές ευχαριστίες.
Πρέπει να θυµηθώ τον καθηγητή Nίκο Παναγιωτάκη, διευθυντή του Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας, ο οποίος δέχθηκε να µε φιλοξενήσει εκεί τον Ιούλιο του 1993 και τον Iούνιο και Iούλιο του 1995. Tο ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τη δηµώδη λογοτεχνία, ειδικά για το 15ο και 16ο αι., αλλά και οι γνώσεις του για το δυτικό µεσαίωνα, µε βοήθησαν να προσανατολιστώ στη χαώδη, τότε, για µένα, ιταλική βιβλιογραφία.
Θερµά ευχαριστώ τον Bασίλη Kατσαρό, καθηγητή της Ελληνικής Mεσαιωνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ. και διευθυντή µου στα χρόνια 1997-1998 στο Kέντρο Bυζαντινών Eρευνών του Α.Π.Θ., όπου υπηρέτησα ως αποσπασµένη καθηγήτρια της µέσης εκπαίδευσης, γιατί φρόντισε να µε απασχολήσει σ’
ένα πρόγραµµα παλαιογραφικής εργασίας που µου έδωσε τη δυνατότητα να λύσω πολλά από τα προβλήµατα που δηµιουργούσαν τα δικά µου χειρόγραφα, γιατί διευκόλυνε µε κάθε τρόπο την έρευνά µου και γιατί είχε την υποµονή και την καλοσύνη να βρει πάντοτε χρόνο για τυχόν απορίες µου σε θέµατα παλαιογραφίας. Στο χώρο του K.B.E., ο Παναγιώτης Χονδρογιάννης, έµπειρος βιβλιοθηκάριος, διευκόλυνε και υποστήριξε µε κάθε τρόπο την έρευνά µου. Στο φιλόξενο χώρο του Λεξικού του ακάµατου οµότιµου καθηγητή Eµµανουήλ Kριαρά, τον οποίο και από εδώ θα ήθελα να ευχαριστήσω για την άδειά του να χρησιµοποιήσω το αρχείο του Λεξικού, ο Tάσος Kαραναστάσης, πολύτιµος συνεργάτης του Λεξικού και επιστηµονικός υπεύθυνος της Επιτοµής του Λεξικού της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας, µου αφιέρωσε πολλές φορές το χρόνο και την ανεξάντλητη πείρα του λύνοντας τις απορίες µου. Το ενδιαφέρον του για τη µεσαιωνική γλώσσα και η φιλική του συµπαράσταση µε γλίτωσαν από πολλά ατοπήµατα κατά τη σύνταξη του Γλωσσαρίου και τη γλωσσική επεξεργασία του κειµένου. Ο Tάσος Kαπλάνης, υποψήφιος διδάκτορας του Πανεπιστηµίου του Κέιµπριτζ και παλιότερα συνεργάτης του Λεξικού, είχε πάντα κατά νου να µε εφοδιάζει µε όποια στοιχεία διευκόλυναν τη δουλειά µου. Χάρη στο ταλέντο του να ανακαλύπτει και τα πιο δυσεύρετα βιβλία, µπόρεσα να συµβουλευθώ την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και αλλιώς απρόσιτη για µένα έκδοση του Pandele Olteanu µε τις ρουµανικές
παραλλαγές του Άνθους των χαρίτων. Τον ευχαριστώ, επίσης, για τη βοήθειά του στις µεταφράσεις από τα ρουµανικά και για τις βιβλιογραφικές πληροφορίες για την εβραϊκές τύχες του Fior(e) di virtù.
Ο βυζαντινολόγος και ιστορικός ∆ηµήτριος Πολέµης, διευθυντής της Καϊρείου Βιβλιοθήκης της Άνδρου, είχε την ευγενική καλοσύνη να θέσει στη διάθεσή µου όχι µόνο τα δηµοσιεύµατά του σχετικά µε την ιστορία της Άνδρου, αλλά και τα ανέκδοτα έγγραφα που έχει συγκεντρωµένα στο αρχείο του, ώστε να γίνει δυνατή η ταύτιση του κατόχου του ανδριώτικου χειρογράφου του Άνθους των χαρίτων.
Στην παλαιογραφική πείρα και τις ανεξάντλητες γνώσεις του για την Άνδρο οφείλω την επισήµανση του Νικόδηµου Σκόρδου ως πιθανού ιδιοκτήτη του χειρογράφου.
Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω: τον αναπληρωτή καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Α.Π.Θ. Παναγιώτη Σωτηρούδη για την πολύτιµη βοήθειά του στη χρονολόγηση του χειρογράφου του Escorial και τις βιβλιογραφικές υποδείξεις του για ζητήµατα παλαιογραφίας· τον αναπληρωτή καθηγητή του τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Σωτήρη Καδά, στον οποίο οφείλω τη λύση του γρίφου της µονοκονδυλιάς του χειρογράφου της Άνδρου· τον καθηγητή της Μεταγενέστερης Λατινικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ. ∆ηµήτριο Nικήτα για τις βιβλιογραφικές υποδείξεις σε ζητήµατα λατινικής παλαιογραφίας· τον Gian Felice Peron, αναπληρωτή καθηγητή της Ροµανικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήµιο της Πάντοβας για τις βιβλιογραφικές υποδείξεις του σχετικά µε την ιταλική λογοτεχνία του 13ου αιώνα και για την ευγενική του καλοσύνη να διαβάσει τη µεταγραφή µου από το ιταλικό χειρόγραφο-πρότυπο του Άνθους των χαρίτων, υποδεικνύοντάς µου λύσεις στα προβλήµατα που αντιµετώπισα· τον Mario Infelise, καθηγητή της Iστορίας στο Πανεπιστήµιο Ca’
Foscari της Bενετίας, για τις πληροφορίες σχετικά µε την εκδοτική δραστηριότητα στη Βενετία κατά την περίοδο από το 15ο ως 17ο αι., τη Maria Luisa Ferrari, καθηγήτρια της Οικονοµικής Ιστορίας στο Πανεπιστήµιο της Βερόνας για τη βιβλιογραφία σχετικά µε την αγοραστική δύναµη της βενετικής λίρας κατά το 19ο αι. και τη ∆έσποινα Bλάση-Sponza, βιβλιοθηκάριο του Iνστιτούτου Bυζαντινών και
Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας για τη βιβλιογραφική βοήθεια και ενηµέρωση κάθε φορά που
επισκεπτόµουν το Iνστιτούτο. Πληροφορίες σχετικές µε τη στάχωση, τον τύπο του χαρτιού, τα υδατόσηµα και τα τετράδια του χειρογράφου της Βιβλιοθήκης Sainte Geneviève του Παρισιού οφείλω στον συντηρητή της, Yann Sordet. Στην Eλλάδα τη δουλειά µου διευκόλυναν µε κάθε τρόπο η Σοφία Σαχπεκίδου, βιβλιοθηκάριος του Τοµέα ΜNΕΣ και η Zώζη Zωγραφίδου, λέκτορας του Τµήµατος
Iταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ. Oι πληροφορίες από την Iσπανία και οι φωτοτυπίες του
χειρογράφου του Escorial οφείλονται στις επίµονες προσπάθειες της Neus Soler και την ευγενική βοήθεια της Isabel García G
á
lvez.ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ - ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
Στη βιβλιογραφία δεν έχουν περιληφθεί οι βιβλιογραφικές αναφορές σε εκδόσεις έργων που δεν ανήκουν στη δηµώδη γραµµατεία (θεολογικά κείµενα, ύµνοι κτλ.)· περιλήφθηκαν όµως όλες οι βιβλιογραφικές αναφορές σε εκδόσεις κειµένων της δηµώδους γραµµατείας. Επίσης θεωρήθηκε περιττό να περιληφθούν οι αναφορές στις εκδόσεις των πηγών του ιταλικού Fior(e) di virtù. Για τη σχετική βιβλιογραφία ο αναγνώστης θα χρειαστεί να ανατρέξει στις υποσηµειώσεις του κεφαλαίου Α της εργασίας αυτής.
Π. Α. Αγαπητός, «Η έµµεση παράδοση του δηµώδους µυθιστορήµατος Λίβιστρος και Ροδάµνη: Ο Βατικανός κώδικας Barb. Gr. 172», Ελληνικά 42 (1991-92) 61-74.
Π. Α. Αγαπητός, «Libistros und Rhodamne: Vorläufiges zu einer kritischen Ausgabe der Version a», JÖB 42 (1992) 191-208.
Π. Α. Αγαπητός, «Προς µια κριτική έκδοση του µυθιστορήµατος Λίβιστρος και Ροδάµνη: Προβλήµατα µεθόδου», στον τόµο Prosa y verso ..., σσ. 1-16.
Β. Αθανασόπουλος (επιµ.), Eλισάβετ Mουτζάν-Mαρτινέγκου Aυτοβιογραφία, Aθήνα, «Ωκεανίδα», 1997.
Αισώπου µύθοι: Γ. Μ. Παράσογλου, Ανδρόνικος Νούκιος Γεώργιος Αιτωλός. Αισώπου µύθοι. Οι πρώτες νεοελληνικές µεταφράσεις, Αθήνα, «Εστία», 1993 [Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΣΠ 58].
Αλέξαν.: D. Holton, ∆ιήγησις του Αλεξάνδρου. The Tale of Alexander, The Rhymed Version. Critical edition with an introduction and commentary, Θεσσαλονίκη 1974 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 1].
Αλεξίου, «Απόκοπος»: Σ. Αλεξίου, «Απόκοπος», Κρητικά Χρονικά 17 (1963) 183-251.
Αλεξίου, Βασίλειος ∆ιγενής Ακρίτης: Στ. Αλεξίου, Βασίλειος ∆ιγενής Ακρίτης (κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) και το άσµα του Αρµούρη. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σηµειώσεις, γλωσσάριο, Αθήνα, «Ερµής», 1985 [Φιλολογική Βιβλιοθήκη 5].
Στ. Αλεξίου - Μ. Αποσκίτη, Ζήνων. Κρητοεπτανησιακή τραγωδία (17ου αιώνα), Αθήνα, «Στιγµή», 1991.
Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ...: Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρακτικά του ∆ευτέρου ∆ιεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi» (Βενετία, 7-10 Νοεµβρίου 1991). Origini della letteratura neogreca. Atti del secondo congresso internazionale «Neograeca Medii Aevi» (Venezia, 7-10 Novembre 1991), τ. 1-2, Venezia 1993 [Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 14-15].
Βελουδής, Τυπογραφείο των Γλυκήδων: Γ. Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670- 1854), Αθήνα, «Μπούρας», 1987.
Βλαστός: Π. Βλαστός, Συνώνυµα και Συγγενικά. Τέχνες και Σύνεργα, Αθήνα, «Εστία», 1931 (ανατ. Αθήνα,
«Επικαιρότητα», 1976).
Βλάχος: Γ. Βλάχος, Θησαυρός της εγκυκλοπαιδικής βάσεως τετράγλωσσος µετά της των επιθέτων εκλογής και διττού των λατινικών τε και ιταλικών λέξεων πίνακος εκ διαφόρων παλαιών τε και νεωτέρων λεξικών συλλεχθείς παρά
Γερασίµου Βλάχου του Κρητός. Έκδοσις ως οίον τε διορθωθείσα ῄ νυν παρά πρώτον προσετέθη η τε γαλλική εν εκάστῃ των περιεχοµένων εν ταύτῃ λεξικών, ͵αψπδ΄ Ενετίῃσιν 1784, παρά Νικολάῳ Γλυκεί τῳ εξ Ιωαννίνων.
Βουστρ.: Γ. Κεχαγιόγλου, Τζώρτζης (Μ)πουστρούς (Γεώργιος Βο(σ)τρ(υ)ηνός ή Βουστρώνιος). ∆ιήγησις Κρονίκας Κύπρου. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σχόλια, γλωσσάρι, πίνακες και επίµετρο, Λευκωσία, «Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου», 1997 [Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας ΧΧVII].
Κ. Γ. Γιαγκουλλής, Μικρός ερµηνευτικός και ετυµολογικός θησαυρός της κυπριακής διαλέκτου (από το δέκατο τρίτο αιώνα µέχρι σήµερα), Λευκωσία 1997 [Βιβλιοθήκη Κυπρίων λαϊκών ποιητών 58].
Γκίνης - Μέξας, Βιβλ.: ∆. Σ. Γκίνης - Β. Γ. Μέξας, Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Αναγραφή των κατά την χρονικήν ταύτην περίοδον όπου δήποτε ελληνιστί εκδοθέντων βιβλίων και εντύπων εν γένει µετά πίνακος των εφηµερίδων και περιοδικών της περιόδου ταύτης, τ. 1-3, Αθήνα, «Γραφείον ∆ηµοσιευµάτων Ακαδηµίας Αθηνών», 1939-1957.
Γ. ∆ανέζης, Καλόανδρος Πιστός. Ένα µυθιστόρηµα του 17ου αιώνα και το πρότυπό του. Συγκριτική µελέτη, Θεσσαλονίκη, «Πουρναράς», 1989.
∆ελιαλής, Κατάλογος εντύπων Κοζάνης: Ν. ∆ελιαλής, Κατάλογος εντύπων ∆ηµοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης. Μέρος πρώτον, Ι. Έντυπα εκδόσεων 1494-1832 πλην των ξενογλώσσων, Θεσσαλονίκη 1948.
∆ηµητράκ., ∆. ∆ηµητράκος, Μέγα λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης, τ. 1-9, Αθήνα 11936-1950 (ανατ. 1964).
ΕΕΘΣΠΘ: Επιστηµονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης.
ΕΕΦΣΠΘ: Επιστηµονική Επετηρίς [Επετηρίδα] της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης.
Επιτοµή Λεξ. Κρ.: Ι. Ν. Καζάζης - Τ. Α. Καραναστάσης, Επιτοµή του Λεξικού της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας 1100-1669 του Εµµανουήλ Κριαρά, τ. Α΄ (Α-Κ), Θεσσαλονίκη, «Κέντρο Ελληνικής Γλώσσσας», 2001.
Ερωτόκρ.: Στ. Αλεξίου, Βιτσέντσος Κορνάρος. Ερωτόκριτος, Αθήνα, «Ερµής», 1985 (γ΄έκδ. βελτιωµ. 1994).
Σ. Α. Ευαγγελάτος, «Χρονολόγηση, τόπος συγγραφής του “Ζήνωνος” και έρευνα για τον ποιητή του», Θησαυρίσµατα 5 (1968) 177-203.
Ευστρατιάδης, Κατάλογος Μεγίστης Λαύρας: Σπυρίδων µοναχός - Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, Κατάλογος των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας, Paris, «Honoré Champion», 1925.
Λ. Χ. Ζώης, Λεξικόν ιστορικόν και λαογραφικόν Ζακύνθου, τ. 1-2, Αθήνα 1965.
Η ελληνική γραφή ...: Η ελληνική γραφή κατά τους 15ο και 16ο αιώνες, Αθήνα, «Ε. Ι. Ε.», 2000 [∆ιεθνή Συµπόσια 7].
Ηλιού, Προσθήκες: Φ. Ηλιού, Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία. Α. Τα βιβλιογραφικά κατάλοιπα του É.
Legrand και του H. Pernot (1515-1799), Αθήνα, «∆ιογένης», 1973.
Φ. Ηλιού, «∆έκα εκδόσεις της τυπογραφίας Γλυκή µε επιµέλεια του αββά Γραδενίγου στα χρόνια 1673-1674», Μνήµων 10 (1985) 236-247.
Ηλιού, Βιβλ. 19ου αι.: Φ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Βιβλία-Φυλλάδια. τ. Α΄ 1801-1818, Αθήνα,
«Ε.Λ.Ι.Α.», 1997.
Θεωρία και πράξη των εκδόσεων ...: Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής, αναγεννησιακής και µεταβυζαντινής δηµώδους γραµµατείας, Ηράκλειο, «Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης», 2001 [Πρακτικά του
∆ιεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi IVa, Αµβούργο 28-31.1.1999].
ΙΛNE: Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης. Α΄Ιστορικόν Λεξικόν της νέας ελληνικής, της τε κοινώς οµιλουµένης και των ιδιωµάτων, τ. 1-5, Αθήνα, «Εστία», 1933-1989.
Ιστορία του Βελισαρίου: W. F. Bakker - A. F. van Gemert, Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση των τεσσάρων διασκευών µε εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο, Αθήνα, «Μ.Ι.Ε.Τ.», 1988.
Σ. Καδάς, Εικονογραφηµένα προσκυνητάρια των Αγίων Τόπων (Τέσσερα ελληνικά χειρόγραφα 17ου-18ου αιώνα), Θεσσαλονίκη 1984 [ΕΕΘΣΠΘ: Παράρτηµα 49, τ. 28].
Κακουλίδη, «Fior di virtù-Άνθος χαρίτων»: Ε. Κακουλίδη, «Fior di virtù-Άνθος χαρίτων», Ελληνικά 24 (1971) 267- 311.
Κακουλίδη - Πηδώνια, Άνθ. χαρ. κυπρ.: Ελένη Κακουλίδη-Πάνου - Κοµνηνή ∆. Πηδώνια, Άνθος των χαρίτων-Φιορ δε βερτού. Η κυπριακή παραλλαγή, Λευκωσία, «Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου», 1994 [Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας ΧΧVI].
Κακλαµάνης, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο»: Στ. Κακλαµάνης, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο: Θησέος και γάµοι της Αιµίλιας (1529)», Θησαυρίσµατα 27 (1997) 147-223.
Στ. Κακλαµάνης, «Αρχειακές µαρτυρίες για τη ζωή του Ανδρέα Κουνάδη και του ∆αµιανού di Santa Maria», στο Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ..., τ. 2, σσ. 595-605.
Κακλαµάνης, «Το παιχνίδι των γραφών»: Στ. Κακλαµάνης, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο: το παιχνίδι των γραφών», στον τόµο Θεωρία και πράξη των εκδόσεων ..., σσ. 101-184.
Τ. Καπλάνης, «Καθρέφτες Γυναικών». Μισογυνικά κείµενα της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη 1998 [ανέκδοτη µεταπτυχιακή εργασία].
Καραγιάννη, ∆ιγενής Ακρίτας: Ι. Καραγιάννη, Ο «∆ιγενής Ακρίτας» του Εσκοριάλ, Ιωάννινα 1976 [Έρευνες στη Νέα Eλληνική Φιλολογία 1].
Αθ. Καραθανάσης, «Ο Αλοΐσιος-Αµβρόσιος Γραδενίγος στη Βενετία (1650-1680)», Θησαυρίσµατα 7 (1970) 139- 150.
Aθ. Kαραθανάσης, H Φλαγγίνειος Σχολή της Bενετίας, Θεσσαλονίκη 1974.
Εµ. Καρπάθιος, Η εν Άνδρῳ Ιερά Μονή Παναχράντου,Αθήνα 1938.
Κατάλογος Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ.: Κατάλογος Βιβλίων Κεντρικής Βιβλιοθήκης Περιόδου 1495-1821, Θεσσαλονίκη, «Α.Π.Θ. - Κεντρική Βιβλιοθήκη», 1998.
Κεχαγιόγλου, Ιστορία Πτωχολέοντος: Γ. Κεχαγιόγλου, Κριτική έκδοση της Ιστορίας Πτωχολέοντος. Θέµατα υστεροβυζαντινής και µεταβυζαντινής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη 1978 [ΕΕΦΣΠΘ: Παράρτηµα 22].
Κεχαγιόγλου, «Ειδολογικές και εκδοτικές προτάσεις»: Γ. Κεχαγιόγλου, «Ειδολογικές και εκδοτικές προτάσεις για τα Νεοελληνικά Λογοτεχνικά Λαϊκά Βιβλία», στο Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ..., τ. 1, σσ. 74-99.
Kεχαγιόγλου, «Nέα στοιχεία»: Γ. Kεχαγιόγλου, «Nέα στοιχεία για ελληνικά έντυπα του 18ου αιώνα. Eνδείξεις του βενετικού αρχειακού υλικού», EΕΦΣΠΘ 22 (1984) 233-250.
Κεχαγιόγλου, Πεζογραφία: Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο. τ. Β΄1- Β΄2: 15ος αιώνας-1830, Αθήνα, «Σοκόλης», 1999.
Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Ανθολογία: Γ. Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηµατικός γραπτός νεοελληνικός λόγος, τ. 1-2, Θεσσαλονίκη, «Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη», 2001.
Ντ. Κονόµος, Ζακυνθινό Λεξιλόγιο, Αθήνα 1960 [Ζακυνθινή Βιβλιοθήκη 1].
Ν. Ι. Κοντοσόπουλος, Θέµατα κρητικής διαλεκτολογίας (αναδηµοσίευση µελετών), Αθήνα 1997.
Κουµαριανού - ∆ρούλια - Layton, To ελληνικό βιβλίο: Aι. Κουµαριανού - Λ. ∆ρούλια - E. Layton, To ελληνικό βιβλίο 1476-1830, Αθήνα, «Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος», 1986.
Ε. Κριαράς, Κατσαΐτης: Ιφιγένεια, Θυέστης, Κλαθµός Πελοποννήσου, ανέκδοτα έργα. Κριτική έκδοση µε εισαγωγή, σηµειώσεις και γλωσσάριο, Αθήνα 1950.
Λαδάς - Χατζηδήµος, Βιβλ. 1791-1795: Γ. Λαδάς - Α. Χατζηδήµος, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791-1795, Αθήνα 1970.
Λαδάς - Χατζηδήµος, Βιβλ. 1796-1799: Γ. Λαδάς - Α. Χατζηδήµος, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973.
Λαδάς - Χατζηδήµος, Προσθήκες: Γ. Λαδάς - Α. Χατζηδήµος, Προσθήκες, διορθώσεις και συµπληρώσεις στην Ελληνική Βιβλιογραφία του Émile Legrand για τους αιώνες XV, XVI και XVII, Αθήνα 1976.
Λαδάς - Χατζηδήµος, Συµβολή: Γ. Λαδάς - Α. Χατζηδήµος, Ελληνική Βιβλιογραφία. Συµβολή στο δέκατο όγδοο αιώνα, Αθήνα, τ. 1-2, 1964-1976.
Α. Λάζαρος, Κατάλογος Εντύπων Βιβλιοθήκης Ολυµπιωτίσσης, Αθήνα 1964 [∆ηµοσιεύµατα Ιεράς Μονής Ολυµπιωτίσσης Ελασσώνος 2].
Λάµπρος, Κατάλογος Αγίας: Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των εν τῃ κατά την Άνδρον Μονῄ της Αγίας κωδίκων, Αθήνα 1898 [=Επετηρίς Παρνασσού 2].
Λάµπρος, Κατάλογος Αγίου Όρους: Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. 1-2, Cambridge 1855-1900.
Σπ. Λάµπρος, «Το Άνθος χαρίτων και το Άνθος του Ιωαννίκιου Καρτάνου», Νέος Ελληνοµνήµων 13 (1916) 329- 333.
Λεξ. Κρ.: Ε. Κριαράς, Λεξικό της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας, τ. 1-14, Θεσσαλονίκη 1968-1997.
Β. Α. Λεονταρίτη, Εκκλησιαστικά αξιώµατα και υπηρεσίες στην πρώιµη και µέση βυζαντινή περίοδο, Αθήνα- Κοµοτηνή, «Σάκκουλας», 1996.
Ευτ. Λιάτα, Φλωρία δεκατέσσερα στένουν γρόσια σαράντα. Η κυκλοφορία των νοµισµάτων στον ελληνικό χώρο, 15ος-19ος αι., Αθήνα, «Κ.Ν.Ε.-Ε.Ι.Ε», 1996.
Μ. Ι. Μανούσακας, «Αλοΐσιος-Αµβρόσιος Γραδενίγος», Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου 5 (1955) 102-148.
Μ. Ι. Μανούσακας, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα Ποιήµατα 1403-1411. Έκδοση κριτική, εισαγωγή, σχόλια και ευρετήρια, Αθήνα, «Ακαδηµία Αθηνών. Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού Ελληνισµού», 1995.
Μ. I. Μανούσακας, «Ο πρώτος έντυπος αυτοτελής ελληνικός βιβλιοπωλικός κατάλογος (1712) των τυπογράφων Σάρου/Βόρτολι της Βενετίας», Τα Ιστορικά 5 (1986) 211-224.
Μ. Ι. Μανούσακας, «Προσθήκαι και συµπληρώσεις εις την Ελληνικήν Βιβλιογραφίαν του É. Legrand. (Συµβολή πρώτη)», Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου 7 (1957) 34-83.
Γ. Μαυροµάτης, Τα Περί της ξενιτείας ποιήµατα, Ηράκλειο, «Βικελαία Βιβλιοθήκη», 1996.
∆. Κ. Μιχαηλίδης, «Ανέκδοτοι στίχοι κατά της αµαθείας», Ελληνικά 25 (1972) 103-108.
Α. Ξανθινάκης, Λεξικό Ερµηνευτικό και Ετυµολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώµατος, Ηράκλειο,
«Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης», 2000.
Α. Ξανθινάκης, Το γλωσσικό ιδίωµα της ∆υτικής Κρήτης, Χανιά, «∆ηµοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων», 1996.
Ξόµπλιν: Ε. Κακουλίδη-Πάνου, «H “λογοτεχνία” της “περιφερείας”. Kανόνες κοινωνικής συµπεριφοράς από την Κύπρο (16ος αι.)», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου 22 (1996) 265-297.
Οικονοµίδης, «Τα ελληνικά δηµώδη βιβλία»: ∆. Οικονοµίδης, «Τα ελληνικά δηµώδη βιβλία και η επίδρασις αυτών επί του πνευµατικού βίου του ρουµανικού λαού», Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 6 (1950-51) 3-56.
Πάγκ., Ιδιωµ. Κρ.: Γ. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώµατος της Κρήτης, τ. 1-7, Αθήνα 1955-1983.
Παπαδόπουλος, Γραµµατική των βορείων ιδιωµάτων: Α. Α. Παπαδόπουλος, Γραµµατική των βορείων ιδιωµάτων της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 1927.
Παπαδόπουλος, Άγιο Όρος: Θ. Ι. Παπαδόπουλος, Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους. Παλαιά Ελληνικά έντυπα. Πρώτη προσπάθεια συγκροτήσεως συλλογικού καταλόγου. Παράρτηµα. Αβιβλιογράφητες εκδόσεις, Αθήνα, «∆ιεύθυνση Θρησκευτικών και Εκκλησιαστικών Υποθέσεων Υπουργείου Εξωτερικών», 2000.
Παπαδόπουλος, Βιβλ.: Θ. Ι. Παπαδόπουλος, Ελληνική Βιβλιογραφία 1466 ci-1800, τ. Α΄-Β΄, Αθήνα, «Γραφείο
∆ηµοσιευµάτων της Ακαδηµίας Αθηνών», 1984-1986 [Πραγµατείαι της Ακαδηµίας Αθηνών].
Παπαδόπουλος, Προσθήκες: Θ. Ι. Παπαδόπουλος, Ελληνική Βιβλιογραφία (1544-1863). Προσθήκες, Συµπληρώσεις.
Αθήνα, «Ε.Λ.Ι.Α.», 1992.
Παπαδόπουλος-Κεραµεύς, Ιεροσολυµιτική Βιβλιοθήκη: Παπαδόπουλος-Κεραµεύς Α., Ιεροσολυµιτική Βιβλιοθήκη ήτοι Κατάλογος των εν ταις Βιβλιοθήκαις του Αγιωτάτου Αποστολικού τε και Καθολικού Ορθοδόξου Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύµων και πάσης Παλαιστίνης αποκειµένων Ελληνικών Κωδίκων, τ. 1-4, Πετρούπολη 1891-1915.
Μ. Παπαθωµόπουλος, Πέντε δηµώδεις µεταφράσεις του Βίου του Αισώπου, Αθήνα, «∆. Ν. Παπαδήµας», 1999.
Παπαθωµόπουλος - Jeffreys, Ο Πόλεµος της Τρωάδος: Μ. Παπαθωµόπουλος - E. M. Jeffreys, Ο Πόλεµος της Τρωάδος (The War of Troy). Κριτική έκδοση µε εισαγωγή και πίνακες, Αθήνα, «Μ.Ι.Ε.Τ.», 1996.
Ν. Μ. Παναγιωτάκης, «Το κείµενο της πρώτης έκδοσης του “Απόκοπου”. Τυπογραφική και φιλολογική διερεύνηση», Θησαυρίσµατα 21 (1991) 89-209.
Παντελίδης, Φωνητική των νεοελληνικών ιδιωµάτων: Χ. Γ. Παντελίδης, Φωνητική των νεοελληνικών ιδιωµάτων Κύπρου, ∆ωδεκανήσου και Ικαρίας, Αθήνα 1929 (φωτοτ. ανατ. από την Ελληνική ∆ιαλεκτολογία 2 (1990-1991), Παράρτηµα).
Πανώρ.: Ε. Κριαράς, Γ. Χορτάτση Πανώρια. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, Θεσσαλονίκη 1975 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 2].
Χρ. Ι. Παπαχριστοδούλου, Λεξικό των Ροδίτικων Ιδιωµάτων, Αθήνα 1986.
Πασχάλης, «Μονή της Ζωοδόχου Πηγής ή Αγίας»: ∆. Π. Πασχάλης, «Μοναστηριολογία της νήσου Άνδρου. Μονή της Ζωοδόχου Πηγής ή Αγίας», Ανδριακά Χρονικά 10 (1961) 5-172.
∆. Π. Πασχάλης, «Σηµειώµατα περί Ανδρίων µοναχών», Ανδριακά Χρονικά 10 (1961) 194-247.
X. Γ. Πατρινέλης, «Έλληνες κωδικογράφοι των χρόνων της Αναγεννήσεως», Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου 8-9 (1958-9) 63-125.
Κ. Πηδώνια, Τα λόγια γλωσσικά στοιχεία στα έργα του Χορτάτση, Ιωάννινα 1977 [Έρευνες στη Νέα Eλληνική Φιλολογία 2].
Ιάκωβος (Γεώργιος) Πηλίλης, Τίτλοι, οφφίκια και αξιώµατα εν τῃ Βυζαντινῄ Αυτοκρατορίᾳ και τῃ Χριστιανικῄ Ορθοδόξῳ Εκκλησίᾳ, Αθήνα, «Αστήρ», 1985.
Πιτυκ.: Μ. Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωµα της ανατολικής Κρήτης, τ. 1-2, Αθήνα, «Έκδοση Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραµπέλου - Νεάπολις Κρήτης», 1983.
Πλουµίδης, Το Βενετικόν τυπογραφείον: Γ. Σ. Πλουµίδης, Το Βενετικόν τυπογραφείον του ∆ηµητρίου και του Πάνου Θεοδοσίου (1755-1824), Αθήνα 1969.
Πλουµίδης, «Τα ελληνικά βιβλία»: Γ. Σ. Πλουµίδης, «Τα παλαιά ελληνικά βιβλία της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Βενετίας µε προσθήκες αγνώστων εκδόσεων», Ο Ερανιστής 9 (1971) 221-273.
Γ. Σ. Πλουµίδης, «Τα εν Παδούῃ ελληνικά βιβλία (Biblioteca Universitaria-Biblioteca Civica). Μετά προσθηκών εις τας Βιβλιογραφίας É. Legrand και ∆. Γκίνη - Β. Μέξα», Θησαυρίσµατα 5 (1968) 204-248.
Πολέµης, Αφεντότοποι: ∆. Ι. Πολέµης, Οι αφεντότοποι της Άνδρου, Άνδρος 1995 [=Πέταλον: Παράρτηµα 2].
Πολέµης, Ιστορία της Άνδρου: ∆. Ι. Πολέµης, Ιστορία της Άνδρου, Άνδρος 1981 [=Πέταλον: Παράρτηµα 1].
∆. Ι. Πολέµης, «Ο παλαιός µοναστηριακός κώδιξ της Αγίας», Πέταλον 3 (1982) 218-220.
∆. Ι. Πολέµης, «Παρατηρήσεις εις το τοπωνυµικόν της Άνδρου. Συµβολή τετάρτη», Πέταλον 6 (1995) 247-302.
∆. Ι. Πολέµης, «Συµπληρωµατικός κατάλογος των χειρογράφων της Μονής της Αγίας», Πέταλον 3 (1982) 119-155.
∆. Ι. Πολέµης, «Τα εν Άνδρῳ αρχεία», Πέταλον 3 (1982) 5-68.
∆. Ι. Πολέµης, «Το ταξίδι ενός Ανδριώτη έµπορου στη Βενετία στο 1690», Ανδριακά Χρονικά 21 (1993) 161-168 [=Πρακτικά του Α΄ Κυκλαδολογικού Συνεδρίου].
Λ. Πολίτης, «Γκίνος ιερεύς και οικονόµος Πωγωνιανής», Ελληνικά 25 (1972) 109-118.
Πολίτης, Κατάλογος Εθνικής Βιβλιοθήκης: Λ. Πολίτης, Κατάλογος χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης αρ. 1857- 2500, Αθήνα, «Γραφείο ∆ηµοσιευµάτων της Ακαδηµίας Αθηνών», 1991.
Πολίτης, «Παρατηρήσεις στον “Απόκοπο”»: Λ. Πολίτης, «Παρατηρήσεις στον “Απόκοπο” του Μπεργαδή» στον τόµο Προσφορά εις Στίλπωνα Κυριακίδην, Θεσσαλονίκη 1953, σσ. 546-560 [=Ελληνικά: Παράρτηµα 4].
Λ. Πολίτης, Γ. Χορτάτση Κατζούρµπος. Κριτική έκδοση, σηµειώσεις, γλωσσάριο, Ηράκλειο 1964.
Β. Ε. Ράστε, Ελληνική Βιβλιογραφία. Συµβολή στη δεκαετία 1791-1799, Αθήνα, «Βιβλιοπωλείο Νότη Καραβία», 1969.
Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράµµασι διαλαµψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας µέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), Αθήνα 1868 (ανατ. Αθήνα, «Ι.
Χιωτέλλης», 1969).
Σαχλ.: G. Wagner, Γραφαί και στίχοι και ερµηνείαι έτι και αφηγήσεις κυρού Στεφάνου του Σαχλίκη, στα Carmina Graeca Medii Aevi, Leipzig 1874, σσ. 79-105.
Α. Σκαρβέλη-Nικολοπούλου, Tα µαθηµατάρια των ελληνικών σχολείων της Tουρκοκρατίας. ∆ιδασκόµενα κείµενα, σχολικό πρόγραµµα, διδακτικές µέθοδοι. Συµβολή στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας, Aθήνα 1989.
Π. Σωτηρούδης, Ιερά Μονή Ιβήρων. Κατάλογος Ελληνικών Χειρογράφων. τ. Α΄ (1-100), Άγιον Όρος 1998.
Τσαβαρή, Πουλολ.: Ι. Τσαβαρή, Ο Πουλολόγος. Κριτική έκδοση µε εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, Αθήνα,
«Μ.Ι.Ε.Τ.», 1987.
Α. Τσελίκας, «Ιεροσολυµιτικά χειρόγραφα του 15ου και 16ου αιώνα», στον τόµο Η ελληνική γραφή ..., σσ. 349-396.
Η. Α. Τσιτσέλης, Γλωσσική Ύλη. Γλωσσάριον Κεφαλληνίας, στα Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρνασσού, Αθήνα,
«Βιβλιοπωλείο Νότη Καραβία», 1873 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών 63].
Φαλιέρ., Ενύπν.: A. F. van Gemert, Μαρίνου Φαλιέρου Ερωτικά Όνειρα. Κριτική έκδοση µε εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, Θεσσαλονίκη 1980 [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 4], σσ. 131-135.
Ντ. Φιλιππίδου, Η Θυσία του Αβραάµ στον υπολογιστή / Dia M. L. Philippides, The Sacrifice of Abraham on the Computer, Αθήνα, «Ερµής», 1986.
Φορτουν.: Alfred Vincent, Μ. Α. Φόσκολου Φορτουνάτος, Ηράκλειο 1980.
Εµµ. Ν. Φραγκίσκος - Χρυσόστοµος Φλωρεντής, Πατµιακή Βιβλιοθήκη. Κατάλογος των Εντύπων (15ος -19ος αι.).
Εισαγωγή, περιγραφή των εντύπων, παραρτήµατα, ευρετήρια. Α΄1479-1800, Αθήνα, «Κ.Ν.Ε.- Ε.Ι.Ε», 1993.
Φώσκολος, «Τα παλαιά βιβλία»: Μ. Φώσκολος, «Τα παλαιά ελληνικά βιβλία του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου της Ρώµης. Με συµπληρώσεις στις βιβλιογραφίες των É. Legrand και ∆. Γκίνη - Β. Μέξα», Ο Ερανιστής 9 (1971) 1-62.
Χρ. Χαραλαµπάκης, «Το κρητικό ιδίωµα 1300-1700», Μαντατοφόρος 33 (1991) 32-39.
Ι. Κ. Χασιώτης, Μακάριος, Θεόδωρος και Νικηφόρος οι Μελισσηνοί (Μελισσουργοί), Θεσσαλονίκη 1966.
Χατζηγιακουµής, Τα µεσαιωνικά δηµώδη κείµενα: Μ. Κ. Χατζηγιακουµής, Τα µεσαιωνικά δηµώδη κείµενα.
Συµβολή στη µελέτη και στην έκδοσή τους, Αθήνα 1977.
Χατζιδάκις, ΜΝΕ: Γ. Χατζιδάκις, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τ. 1-2, Αθήνα 1905-1907.
Κρ. Χρυσοχοΐδης, «Το βιβλιογραφικό εργαστήριο της Μονής Ιβήρων στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα», στον τόµο Η ελληνική γραφή ..., σσ. 524-568.
Γ. Χυτήρης, Κερκυραϊκό Γλωσσάρι. Ακατάγραφες και δίσηµες λέξεις, Κέρκυρα 1987 (21992).
Στ. Ψάλτης, «Ετυµολογικά και σηµασιολογικά», Αθηνά 28 (1916) (Λεξικογραφικόν Αρχείον) 38-47.
Ι. ∆. Ψαράς, Η Άνδρος στα χρόνια του Κρητικού Πολέµου (1465-1669). Ιστορικές µαρτυρίες βενετικής προέλευσης, Άνδρος 1993 [=Ανδριακά Χρονικά 19].
P. A. Agapitos, «Dreams and Spatial Aesthetics of Narrative Presentation in Livistros and Rhodamne», Dumbarton Oaks Papers 53 (1999) 111-147.
Agapitos - Smith, The Study of the Medieval Greek Romance: P.A. Agapitos - O. L. Smith, The Study of the Medieval Greek Romance: A Reassessment of Recent Work, Copenhagen 1992.
P. A. Agapitos - O. L. Smith, «Scribes and Manuscripts of Byzantine Vernacular Romances: Palaeographical Facts and Editorial Implications», Ελληνικά 44 (1994) 61-80.
A. d’Agostino, «Itinerari e forme della prosa»: A. d’Agostino, «Itinerari e forme della prosa», Storia della Letteratura Italiana, τ. 1, σσ. 527-630.
T. W. Allen, «Notes on Greek Mss. in Italian Libraries», The Clasical Review 4 (1890) 104.
Andrés, Cόdices Griegos: Gregorio de Andrés, Catάlogo de los Cόdices Griegos de la Real Biblioteca de el Escorial, τ. 2-3, Madrid 1965-1967.
W. F. Bakker - A. F. van Gemert, Η Θυσία του Αβραάµ, Ηράκλειο, «Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης», 1996.
W. F. Bakker - A. F. van Gemert, Mανόλης Βαρούχας. Νοταριακές πράξεις. Μοναστηράκι Αµορίου (1597-1613), Ρέθυµνο 1987.
W. F. Bakker - A. F. van Gemert, The Λόγοι διδακτικοί of Marinos Falieros. A critical edition with introduction, notes and index verborum, Leiden, «E. J. Brill», 1977.
C. Battisti, «Appunti sul “Fiore di virtù” nelle sue relazioni colle “Pluemen der Tugent” del poeta bolzanino Hans Vintler», Bulletino del Archivio paleografico italiano n.s. 2-3 (1956-1957) 77-79.
H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, München, «C. H. Beck», 1959 [Handbuch der Altertumswissenschaft 12, τ. 2].
BHG: F. Halkin (επιµ.), Bibliotheca Hagiografica Greca, τ. 1-3, Bruxelles 1957.
Boerio: Dizionario del dialetto veneziano di Giuseppe Boerio, seconda edizione aumentata e corretta, aggiuntovi l’indice italiano veneto già promesso dall’ autore nella prima edizione, Venezia, «G. Cecchini», 1856 (ανατ.
Firenze, «Giunti», 1998).
Bremond - Le Goff - Schmitt, L’«exemplum»: Cl. Bremond - J. Le Goff - J. Cl. Schmitt, L’«exemplum», Turnhout,
«Brepols», 1982.
Briquet, Les Filigranes: C. M. Briquet, Les Filigranes, τ. 1-4, Leipzig, «Karl W. Hiersemann», 1923.
Canart, Catalogue des manuscrits grecs: P. Canart, Catalogue des manuscrits grecs de l’Arcivio di San Pietro, Città del Vaticano 1966 [Studi e Testi 246].
P. Canart, «Scribes grecs de la Renaissance. Additions et corrections aux répertroires de Vogel-Gardthausen et de Patrinelis», Scriptorium 17 (1963) 56-82.
C. Carpinato, «Appunti per una nuova edizione della Batrachomyomachia di Dimitrios Zinos», στο Αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ..., τ. 2, σσ. 391-415.
C. Carpinato, «La traduzione neogreca del Teseida. Da Boccacio a Zinos», στον τόµο Testi letterari italiani ..., σσ.
26-36.
Cary, The Medieval Alexander: G. Cary, The Medieval Alexander, Cambridge, «Cambridge University Press», 1956 (ανατ. New York 1967).
T. Casini, «Appunti sul Fiore di virtù», Rivista critica della letteratura italiana 5 (anno III) (1886) 154-160.
Colla, «Tipografi, editori»: A. Colla, «Tipografi, editori e libri a Padova, Treviso, Vicenza, Verona e Trento», στον τόµο La stampa degli incunaboli nel Veneto, Vicenza, «Neri Pozza», 1984, σσ. 37-55.
Corti, «Emiliano e Veneto»: M. Corti, «Emiliano e Veneto nella tradizione manoscritta del Fiore di virtù», Studi di filologia italiana 18 (1960) 29-68.
M. Corti, «Il mito di un codice. Laur. Gadd. 115 (Fiore di virtù)» στο Studi in onore di Angelo Monteverdi, τ. 1-2.
Modena 1959, τ. 1, σσ. 185-197.
Corti, «Le fonti»: M. Corti, «Le fonti del Fiore di virtù e la teoria della “Nobiltà” nel Duecento», Giornale storico della letteratura italiana 136 (1959) 1-82.
Constantinides-Browning, Dated Greek Manuscripts from Cyprus: C. N. Constantinides - R. Browning, Dated Greek Manuscripts from Cyprus to the year 1570, Washington, D.C., Nicosia, «Dumbarton Oaks Research Library and Collection - Cyprus Research Centre», 1993.
C. Delcorno, Exemplum e letteratura tra Medioevo e Rinascimento, Bologna, «Il Mulino», 1989.
K. A. de Meyer, «Scribes grecs de la Renaissance. Additions et corrections aux répertroires de Vogel-Gardthausen, de Patrinelis et de Canart», Scriptorium 18 (1964) 258-266.
D. de Nessel, Breviarum … sive Catalogus aut Recensio specialis codicum manuscriptorum Graecorum … Augustissimae Bibliothecae Caesareae Vindobonensis, Wien–Νürnberg 1690.
Dictionnary of the Middle Ages: J. R. Stayer (επιµ.), Dictionary of the Middle Ages, τ. 1-13, New York, «Ch.
Scribners Sons», 1982-1985.
Dizionario biografico degli Italiani, Roma 1960 –
L. Donati, «Le vicende del Fior di virtù», La bibliofilia 3 (1974) 175-207.
Du Cange: Ch. du Fresne du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis duos in tomos digestum, τ. 1-2, Lyon 1688 (ανατ. Graz 1958).
N. Eideneier, «∆ύο µύθοι του Στεφανίτη και Ιχνηλάτη σε δηµώδη γλώσσα. 1) Περί του πονηρού και οκνηρού. 2) Περί του πραγµατευτού», Ελληνικά 20 (1967) 430-435.
Encyclopedia Fabbri: R. Carpa - P. Toselli (επιµ.), Encyclopedia Universale Fabbri, τ. 1-12, Milano 1971.
Encyclopaedia of Islam: H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Levi-Provençal κ.ά. (επιµ.), Encyclopaedia of Islam, τ. 1- 10 (A-TUNBŪR), Leiden-New York, «E. J. Brill», 1986-2000.
Fahy, «Introduzione»: Conor Fahy, «Introduzione alla bibliografia testuale», στον τόµο Saggi di bibliografia testuale, Padova, «Antenore», 1988, σσ. 33-63.
C. Fahy, Saggi di bibliografia testuale, Padova, «Antenore», 1988.
G. Folena, Volgarizzare e tradurre, Torino, «Piccola Biblioteca Einaudi», 1973 (ανατ. 1991, 1994).
Follieri, «Su alcuni libri greci»: E. Follieri, «Su alcuni libri greci stampati a Venezia nella prima metà del Cinquecento», στον τόµο Contributi alla storia del libro italiano. Miscellanea in onore di Lamberto Donati, Firenze 1968, σσ. 119-164.
Frati, «Dicerie volgari»: «D