«Social Media and Natural Disaster Management »

Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης

Master Thesis

Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών /

«Social Media and Natural Disaster Management »

Σελλάς Κωνσταντίνος / «Konstantinos» «Sellas»

Α.Μ. / R.N. : 17196

Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications:

No. 2020166

Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No. 2020166

Αθήνα, Οκτώβριος 2020

Athens, October 2020

Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης

Master Thesis

Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών /

«Social Media and Natural Disaster Management »

Σελλάς Κωνσταντίνος / «Konstantinos» «Sellas»

Α.Μ. / R.N. : 17196

Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Εξειδικευμένη Επιστημονική Καθοδήγηση:

Δρ. Χ. Ντρίνια Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Α. Αντωναράκου Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Ε. Λέκκας Καθηγ. ΕΚΠΑ

Δρ. Ε. Καραμαγκιώλη

Δρ. Νομικός, Επιστημονικός Συνεργάτης - Πανεπιστήμιο Αθηνών

Περιεχόμενα

Πίνακας περιεχομένων

Περιεχόμενα ... ii

Περίληψη ... iv

Abstract... v

Ευχαριστίες ... vi

Κατάλογος Πινάκων ...vii

Κατάλογος Εικόνων ... viii

Κεφάλαιο 1. Είδη καταστροφών και φυσικές καταστροφές ... 1

1.1. Εισαγωγή ... 1

1.2. Ιστορική αναδρομή καταστροφών ... 2

1.3. Εννοιολογική προσέγγιση της καταστροφής ... 3

1.4. Είδη καταστροφών ... 5

1.5. Αιτίες φυσικών καταστροφών ... 13

Κεφάλαιο 2. Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών ... 14

2.1. Εισαγωγή ... 14

2.2. Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών ... 14

2.3. Διαχείριση Τεχνολογικών Καταστροφών ... 20

Κεφάλαιο 3. Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ... 22

3.1. Εισαγωγή ... 22

3.2. Εννοιολογική προσέγγιση ... 22

3.3. Διαδεδομένα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ... 24

Κεφάλαιο 4. Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ... 26

4.1. Η διαδικασία επικοινωνίας των κρίσεων ... 26

4.2. Διαδικασία επικοινωνίας ... 26

4.3. Κοινωνικά δίκτυα και διαχείριση κρίσεων ... 27

4.4. Κοινωνικά μέσα για τη μείωση των κινδύνων καταστροφών και τη διαχείριση κρίσεων- Παραδείγματα ... 32

Κεφάλαιο 5. Συμπεράσματα ... 34

Βιβλιογραφία ... 36

Περίληψη

Στόχος της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας είναι να εξετάσει τον ρόλο που διαδραματίζουν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κατά την διαχείριση των φυσικών καταστροφών. Πρόκειται για ένα επίκαιρο θέμα, λαμβάνοντας υπόψη την διαχρονικότητα με την οποία συμβαίνουν οι φυσικές καταστροφές, αλλά και την διαρκή ανάπτυξη των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, τα οποία γνωρίζουν απήχηση σε όλο και μεγαλύτερο μέρος των πολιτών σε διεθνές επίπεδο. Αρχικά, γίνεται αναφορά στα είδη των καταστροφών, εστιάζοντας στις φυσικές καταστροφές, διερευνώντας παράλληλα τις αιτίες των φυσικών καταστροφών. Εν συνεχεία, γίνεται αναφορά στην διαχείριση των φυσικών καταστροφών, όπου γίνεται λόγος και για την διαχείριση των τεχνολογικών καταστροφών. Περαιτέρω, αναλύονται τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, αναφέροντας τα πλέον διαδεδομένα, ενώ γίνεται αναφορά στην διαχείριση των φυσικών καταστροφών, εστιάζοντας στην διαδικασία επικοινωνίας, καθώς και στον ρόλο των κοινωνικών δικτύων κατά την διαχείριση κρίσεων φυσικών καταστροφών, όπως αυτός διαπιστώνεται από σχετικά παραδείγματα.

Όσον αφορά την μεθοδολογία που χρησιμοποιείται, αυτή είναι βιβλιογραφική αναζήτηση σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και συγγράμματα, τα οποία αναφέρονται σε ζητήματα διαχείρισης φυσικών καταστροφών και κρίσεων, ενώ χρησιμοποιούνται και πηγές από το διαδίκτυο, προκειμένου οι πληροφορίες να είναι επικαιροποιημένες. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις μελέτες περίπτωσης φυσικών καταστροφών, οι οποίες αξιολογούνται και ενσωματώνονται στην εργασία.

Λέξεις κλειδιά: Φυσικές καταστροφές, Διαχείριση, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, Επικοινωνία, Κρίσεις

Abstract

The aim of this Thesis is to examine the role played by Social Media in the management of natural disasters. This is a topical issue, given the timelessness with which natural disasters occur, but also the ongoing development of Social Media, which is gaining traction among an increasing number of citizens internationally. Initially, the types of disasters are referred to, focusing on natural disasters, while investigating the causes of natural disasters. Then, reference is made to the management of natural disasters, where there is talk of the management of technological disasters. Furthermore, Social Media is analyzed, mentioning the most common ones, while reference is made to natural disaster management, focusing on the communication process, as well as the role of social networks in managing natural disaster crises, as evidenced by relevant examples.

As for the methodology used, this is a bibliographic search in international scientific journals and books, which address issues of disaster management and crises, while sources from the Internet are used to keep the information up to date. Special emphasis is given to case studies of natural disasters, which are evaluated and integrated into the work.

Keywords: Natural Disasters, Management, Social Media, Communication, Crises

Ευχαριστίες

Ολοκληρώνοντας την παρούσα Διπλωματική Εργασία θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες σε όλους όσους συνέβαλαν στην επιτυχή ολοκλήρωση αυτής. Αρχικά, ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτρια κ Εβίκα Κραμαγκιώλη του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών για την επιλογή του θέματος, την υποστήριξη και την βοήθεια σε όλα τα στάδια εκπόνησης της εργασίας.

Επιπλέον, ευχαριστώ τους διδάσκοντες καθηγητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Στρατηγικές Διαχείρισης, Περιβάλλοντος, Καταστροφών & Κρίσεων» για τις πολύτιμες γνώσεις και εφόδια που μου παρείχαν σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος σπουδών. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την υποστήριξη και σε αυτό το στάδιο των σπουδών μου.

Κατάλογος Πινάκων

Πίνακας 1: Κυριότερα είδη καταστροφών ... 6

Κατάλογος Εικόνων

Εικόνα 1: Φυσική καταστροφή-φωτιά ... 5

Εικόνα 2: Ζημιές που προκύπτουν από φυσικές καταστροφές ... 8

Εικόνα 3: Ηφαιστειακή έκρηξη... 9

Εικόνα 4: Πλημμυρικά φαινόμενα σε αστική περιοχή ... 11

Εικόνα 5: Διαχείριση φωτιάς ... 17

Κεφάλαιο 1.

Είδη καταστροφών και φυσικές καταστροφές

1.1. Εισαγωγή

Κατά την διάρκεια του πρόσφατου παρελθόντος, η ανθρωπότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με συχνότερη εμφάνιση φυσικών καταστροφών και πολλές εξ’ αυτών θεωρείται ότι είναι ιδιαίτερα έντονες, προκαλώντας σημαντικά προβλήματα στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, ενώ συνδέονται και με μεγάλο αριθμό θανάτων και τραυματισμών, με την τάση αυτή να επικρατεί ακόμη και σήμερα. (Λέκκας κ.α.,2012). Ωστόσο, οι καταστροφές δεν είναι κάτι νέο, καθώς οι ανθρώπινες κοινωνίες δοκιμάζονταν διαχρονικά από καταστροφές, λαμβάνοντας υπόψη ότι πόλεις, τόποι, ακόμη και ολόκληρες χώρες έχουν εξαφανιστεί από καταστροφές, ενώ από τις καταστροφές αυτές έχουν επηρεαστεί θρησκείες, παραδόσεις, τέχνες, ακόμη και η μουσική ορισμένων περιοχών (Gutscher,2005). Γνωστές καταστροφές που έχουν διασωθεί στα όρια του μύθου θεωρούνται ο κατακλυσμός του Νώε, η καταστροφή της μυστηριώδους Αντλαντίδας, η καταστροφή της Πομπηίας κτλ. (Wallace-Hadrill,2011). Είναι γεγονός, ότι ήδη από τα αρχαία χρόνια, έγιναν προσπάθειες για την την ορθολογική ερμηνεία των καταστροφών, έτσι ώστε να μπορέσει να υπάρξει και η αντίστοιχη οργάνωση και κατά κάποιο τρόπο αντιμετώπιση αυτών (Παπαφωτίου,2002).

Στη σύγχρονη εποχή, μαζί με την τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη, υπήρξε και βελτίωση των τρόπων αντιμετώπισης μιας φυσικής καταστροφής, καθώς επίσης και δυνατότητες πρόβλεψης, σε κάποιο βαθμό, της έντασης, αλλά και των πιθανών συνεπειών που αυτές επιφέρουν στους κατά τόπους πληθυσμούς, αλλά και στις περιοχές που πλήττονται. Για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών εκπονούνται σχέδια, τα οποία ανάλογα με το εύρος της περιοχής στην οποία απευθύνονται μπορεί να σχετίζονται με έναν οργανισμό, είτε με ένα Δήμο, είτε με μια Περιφέρεια, είτε ακόμη και με μια ολόκληρη χώρα. Τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), υπήρξε ανάπτυξη αλματώδης ανάπτυξη των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) με τον αριθμό των χρηστών τους να αυξάνονται. Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), δύναται να διαδραματίσουν κομβικό ρόλο κατά την διαχείριση των φυσικών καταστροφών, αφενός σε επιχειρησιακό επίπεδο, αφετέρου δε, σε επίπεδο που αφορά την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού, το οποίο συνδέεται με την καταστροφή που λαμβάνει χώρα.

Η ανάγκη εξεύρεσης νέων λύσεων για την αντιμετώπιση των καταστροφών είναι ιδαιτέρως επικτακτική, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τον μεγάλο αριθμό θανάτων και τραυματισμών που συμβαίνουν, ιδίως στις αναπτυσσόμενες χώρες, όσο και το μεγάλο κόστος που προκύπτει από την καταστροφή των υποδομών και την ανάγκη παροχής βοήθειας προς τις χώρες αυτές που βρίσκονται αντιμέτωπες με τις καταστροφές (Λέκκας,2000).

1.2. Ιστορική αναδρομή καταστροφών

Στα σύγχρονα χρόνια, μία μεγάλη φυσική καταστροφή υπήρξε ο σεισμός της Λισαβόνας που έγινε το 1755, ο οποίος συνοδεύτηκε από τσουνάμι που είχε ως αποτέλεσμα να βυθιστούν πλοία στο λιμάνι της πόλης, ενώ τα κύματα που προκλήθηκαν έφτασαν ως τις ακτές της βόρειας Αφρικής, ακόμη και τις Αζόρες. Αξιοσημείωτο δε είναι το γεγονός ότι η μετασεισμική δραστηριότητα που υπήρξε στην περιοχή διήρκησε τέσσερις μήνες, ενώ ο σεισμός αυτός έγινε αισθητός σε ολόκληρη την χώρα και ποσοστό της τάξεως του 85% της πόλης υπέστη καταστροφή. Ακόμη, ο σεισμός είχε ως αποτέλεσμα να επέλθουν 100.000 θάνατοι, ενώ υπήρξε και πολιτισμική επίδραση, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι τέθηκε σε αμφισβήτηση η πίστη στον Θεό σε μεγάλο βαθμό (Σαπουντζάκη & Δανδουλάκη,2015). Περαιτέρω, μια ακόμη σημαντική καταστροφή που υπήρξε στην σύγχρονη εποχή ήταν η έκρηξη που έγινε στο νησί Krakatau στην Ινδονησία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να επηρεαστεί μια σημαντική περιοχή της Ν. Ασίας και να υπάρξει μεταβολή στη θερμοκρασία της γης. Ως απόρροια της καταστροφής αυτής, τα 2/3 του νησιού κατέρρευσαν μέσα στη θάλασσα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τεράστιες πυροκλαστικές ροές και τσουνάμι και έτσι ουσιαστικά ερήμωσαν και τα γειτονικά παράλια. Οι νεκροί που υπήρξαν από την καταστροφή αυτή, ανέρχονταν σε περίπου 36.000, ενώ μεγάλος ήταν ο αριθμός των παράκτιων πόλεων και χωριών που καταστράφηκαν ολοσχερώς (Σαπουντζάκη & Δανδουλάκη,2015).

Ακολούθως, στις αρχές του 20^ου αιώνα, 150 χρόνια περίπου έπειτα από τον σεισμό της Λισαβόνας, υπήρξαν μεγάλες σεισμικές καταστροφές. Ειδικότερα, το 1906 έγινε σεισμός στο San Francisco και τον σεισμό ακολούθησε πυρκαγιά, ενώ δύο χρόνια αργότερα έγινε μεγάλος σεισμός στη νότια Ιταλία, τον οποίο ακολούθησε τσουνάμι, στις περιοχές Reggio Calabria και Messina. Περαιτέρω, το 1923 ο «Μεγάλος σεισμός του Kanto» έπληξε το Τόκιο και την περιοχή Yokohama, ενώ το ίδιο έτος, η πόλη της Θεσσαλονίκης καταστράφηκε από πυρκαγιά και ανασυγκροτήθηκε έπειτα από τον εκ θεμελίων πολεδομικό ανασχεδιασμό που αφορούσε το κέντρο της πόλης (Yerolympos,1996).

Οι καταστροφές αυτές που έλαβαν χώρα, αλλά και άλλες που έγιναν, πέραν από τα θύματα που είχαν, καθώς επίσης και τα προβλήματα που δημιούργησαν, αποτέλεσαν σημαντικές στιγμές για τον τρόπο αντιμετώπισης των καταστροφών, καθώς μετά από αυτές, έγιναν ορισμένες ρυθμίσεις, ενώ αναπτύχθηκαν και αντίστοιχες τεχνολογικές λύσεις για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των καταστροφών. Το 1953 συνέβησαν μεγάλες πλημμύρες στην νοτιοδυτική Ολλανδία, καθώς επίσης και στο Ηνωμένο Βασιλείο και στο Βέλγιο, όπου συνολικά υπήρξαν περισσότεροι από 2.500 νεκροί, ενώ στην Ολλανδία μόνο περισσότερα από 10.000 κτίρια καταστράφηκαν και περίπου 50.000 κτίρια υπέστησαν σοβαρές βλάβες, ενώ ένα ποσοστό περίπου 10% της αγροτικής γης της χώρας πλημμύρισε. Στην Ολλανδία προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις καταστροφές αυτές προχώρησαν στην ανάπτυξη προστατευτικών έργων ευρείας κλίμακας, ενώ και στο Ηνωμένο Βασίλειο κατασκευάστηκαν αντίστοιχα προστατευτικά φράγματα. Ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός ήταν ο σεισμός έντασης οκτώ ρίχτερ που έγινε στο Tangshan της Κίνας το 1976 και είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωής τους 750.000 άνθρωποι. Επιπλέον στο 1970 έπειτα από την εκδήλωση του κυκλώνα Bhola, στο τότε ανατολικό Πακιστάν (σημερινό Μπαγκλαντές) πνέοντας άνεμοι η ταχύτητα των οποίων έφθανε τα 140 μίλια την ώρα και με το θαλάσσιο κύμα να έχει ύψος έως και έξι μέτρα πλημμύρισε το ¼ της χώρας, γεγονός που συνοδεύτηκε από χιλιάδες θανάτους, χωρίς να προσδιοριστεί με

σαφήνεια ο πραγματικός αριθμός τους, ενώ όπως εκτιμάται ο αριθμός των νεκρών βρίσκεται μεταξύ 300.000-500.000 ανθρώπων (Gunn,2008).

Περαιτέρω, το 1991, τσουνάμι έπληξε το Μπαγκλαντές με αποτέλεσμα να προκληθούν περίπου 138.000 θάνατοι, ενώ ο καύσωνας που αντιμετώπισε το Σικάγο ήταν υπεύθυνος για 739 θανάτους. Λίγα χρόνια νωρίτερα, σημαίνοντα ρόλο διαδραμάτισε μια τεχνολογική καταστροφή που ήταν πυρηνική καταστροφή που έγινε στο Chernobyl της σημερινής Ουκρανίας, που τότε άνηκε στην Σοβιετική Ένωση. Το ατύχημα αυτό έγινε το 1986 και είχε ως αποτέλεσμα να διαρρεύσουν στο περιβάλλον τεράστιες ποσότητες ραδιενέργειας και έτσι ένα ραδιενεργό νέφος εξαπλώθηκε πάνω από μέρος της Ευρώπης. Τα υψηλότερα επίπεδα ρύπανσης διαπιστώθηκαν στην Λευκορωσία, στην Ρωσία και στην Ουκρανία, ενώ και σε άλλες χώρες, αρκετά χρόνια μετά εντοπίστηκαν ραδιενεργά κατάλοιπα. Το ατύχημα αυτό προέκυψε αφενός εξαιτίας τεχνολογικών αδυναμιών, αφετέρου δε, εξαιτίας λανθασμένων ανθρώπινων αντιδράσεων. Πέρα από την ρύπανση που προκλήθηκε και τις συνέπειες που προκάλεσε, το ατύχημα αυτό είχε ως αποτέλεσμα περίπου 220.000 άνθρωποι να πρέπει να μετακομίσουν σε περιοχές που θεωρούνταν λιγότερο ρυπασμένες (Σαπουντζάκη & Δανδουλάκη,2015).

Κατά την διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, σημαντικές καταστροφές ήταν ο σεισμός της Αϊτής το 2010, οι πυρκαγιές της Αριζόνα των ΗΠΑ που συνέβησαν το 2011 και είχαν ως αποτέλεσμα να καούν περισσότερα από 157.000 εκτάρια, ενώ το 2010 και πάλι σημαντική καταστροφή υπήρξε η πετρελαιοκηλίδα στον κόλπο του Μεξικού. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει ν γίνει στο τσουνάμι που έπληξε την Ιαπωνία το 2011, έπειτα από σεισμό της 9 ρίχτερ που είχε ως αποτέλεσμα να απομακρυνθούν εξαιτίας της κατάστασης 70.000 άνθρωποι, ενώ παράλληλα περισσότερα από 560km² πλημμύρισαν. Ο αριθμός των νεκρών έφθασε τις 16.000, ενώ οι αγνοούμενοι ανήλθαν σε 2.500. Πέρα από αυτά σημαντικό πρόβλημα δημιουργήθηκε στο εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας Fukushima Daiichi, όπου υπήρξε εξ’ αρχής φόβος για την διαρροή ραδιενεργού υλικού. Ο αριθμός των κατοίκων που χρειάστηκε να εκκενώσουν τις πληγείσες περιοχές αυτές ανήλθε σε 154.0000, ενώ εξαιτίας του ατυχήματος αυτού η Ιαπωνία αναγκάστηκε να προβεί σε κλείσιμο των πυρηνικών της μονάδων δύο χρόνια αργότερα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σημαντικό ζήτημα ενεργειακής επάρκειας, για την αντιμετώπιση του οποίου η χώρα προχώρησε σε περιστολή της κατανάλωσης, καθώς επίσης και σε αναπροσαρμογή του ενεργειακού μείγματος (Σαπουντζάκη & Δανδουλάκη,2015).

1.3. Εννοιολογική προσέγγιση της καταστροφής

Είναι γεγονός ότι η έννοια της καταστροφής έχει μελετηθεί σε διάφορες γλώσσες, καθώς σχεδόν όλες οι χώρες κάποια στιγμή στα χρονικά έχουν βρεθεί αντιμέτωπες με καταστροφές. Στην αγγλική γλώσσα, η καταστροφή αποδίδεται ως disaster και φαίνεται να έχει προέλευση από την γαλλική λέξη, που δημιουργήθηκε κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, desastre, η οποία και αυτή με τη σειρά της προέρχεται από την παλαιότερη ιταλική λέξη disastro. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η λέξη disaster, συνδέεται με τα αρχαία ελληνικά και συγκεκριμένα με την αστρολογική αντίληψη που αφορά την καταστροφή, η οποία αναπτύχθηκε με τη σειρά της, στη βάση της δυσμενούς θέσης κάποιου πλανήτη. Στη σύγχρονη εποχή η έννοια της καταστροφής έχει προσδιοριστεί ως ένα ξαφνικό ατύχημα, είτε κάποια φυσική εκτροπή, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να προκαλούνται ζημίες, αλλά και απώλειες ζωής. Ακόμη, σύμφωνα με άλλες προσεγγίσεις η καταστροφή προσδιορίζεται «ως ένα γεγονός το οποίο επιφέρει μεγάλες

βλάβες, απώλειες ή θανάτους, καθώς και μεγάλη δυσπραγία». Επιπλέον, η καταστροφή μπορεί να προσδιορίζεται ως μια ακραία κατάσταση, η οποία πολλές φορές είναι μη ανατατάξιμη και επιφέρει ζημίες, είτε ως ένα γεγονός το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται μεγάλες απώλειες, αλλά ακόμη και ολέθρια αποτελέσματα. Περαιτέρω, σύμφωνα με μια ακόμη ερμηνεία της καταστροφής, «πρόκειται για μια σοβαρή διακοπή της λειτουργίας της κοινωνίας, η οποία συνδέεται άμεσα με εκτεταμένες ανθρώπινες, οικονομικές, υλικές, καθώς και περιβαλλοντικές απώλειες και επιπτώσεις, με την κατάσταση αυτή να ξεπερνά την ικανότητα της κοινότητας που πλήγεται να ανταπεξέλθει με δικούς της πόρους και ικανότητες». Στα λεξικά της νεολληνικής γλώσσας, η καταστροφή αποτυπώνεται «ως η ενέργεια, ή το αποτέλεσμα που προκύπτει από το ρήμα κααταστρέφω και δύναται να σημαίνει πρόκληση μεγάλων φθορών, είτε αλλοιώσεων, είτε ακόμη και αφανισμό, ενώ εναλλακτικά, η έννοια της καταστροφής μπορεί να προσδιοριστεί ως κάποιο φαινόμενο/γεγονός, το οποίο δημιουργεί σημαντικά αρνητικά αποτελέσματα». Από την άλλη, «όταν η καταστροφή ερμηνεύεται ως γεγονός, τότε μπορεί να σημαίνει αποδιοργάνωση, διάλυση, είτε πλήρη αποτυχία, ή ακόμη και δυστυχία, ενώ η καταστροφή μπορεί να επιδρά ιδιαιτέρως αρνητικά σε μια υλική οντότητα, είτε σε κάποιο κοινωνικό υποκείμενο (Σαπουντζάκη & Δανδουλάκη,2015)»

Επιπροσθέτως, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο φορέας των Ηνωμένων Εθνών (UNISDR),

«οι καταστροφές μπορούν να περιγραφούν ως ο συνδυασμός της έκθεσης σε μια απειλή, των υφισταμένων συνθηκών τρωτότητας, καθώς και της ανεπάρκειας ή ανικανότητας ή μέτρων για την μείωση ή την αντιμετώπιση των ενδεχόμενων αρνητικών επιπτώσεων». Οι επιπτώσεις αυτές μπορεί να αφορούν απώλειες ζωής, είτε τραυματισμούς, είτε ασθένειες, καθώς επίσης και άλλες αρνητικές επιπτώσεις για το ανθρώπινο κεφάλαιο, αλλά και για την πνευματική και κοινωνική ευημερία. Ταυτόχρονα, οι επιπτώσεις αυτές συνδέονται με τις απώλειες περιουσιών, αποθεμάτων, καθώς και υπηρεσιών και παροχών, αλλά και με την διακοπή της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας, όπως και με εκτενή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι για να μπορεί μια καταστροφή να ενταχθεί στη βάση δεδομένων της Διεθνούς Στρατηγικής των Ηνωμένων Εθνών για την Μείωση των Καταστροφών (UNISDR), θα πρέπει να ικανοποιούνται ένα ή και περισσότερα από τα ακόλουθα κριτήρια:

 Να υπάρχει αναφορά για δέκα κατ’ ελάχιστον θανάτους

 Να υπάρχει σχετική αναφορά για εκατό (100) τουλάχιστον άτομα τα οποία έχουν επηρεαστεί από την καταστροφή αυτή

 Να έχει γίνει κήρυξη κατάστασης εθνικής ανάγκης από την υπεύθυνη Κυβέρνηση

 Να έχει κατατεθεί αίτημα από την εθνική Κυβέρνηση για παροχή διεθνούς βοήθειας Περαιτέρω, το Κέντρο για την Έρευνα και την Επιδημιολογία των Καταστροφών (CRED1), προσδιορίζει την καταστροφή «ως μια κατάσταση ή ένα γεγονός το οποίο ξεπερνά τις τοπικές δυνατότητας, επιβάλλοντας ως αναγκαιότητα το αίτημα για εξωτερική βοήθεια, είτε αυτή αφορά το εθνικό, είτε το διεθνές επίπεδο». Πρόκειται κυρίως για ένα απρόβλεπτο και συχνά ξαφνικό γεγονός, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να προκαλούνται μεγάλες βλάβες, καθώς επίσης και ανθρώπινα «βάσανα». Τέλος, σύμφωνα με τον ομοσπονδιακό φορέα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής (ΗΠΑ) που αφορά την Διαχείριση Εκτάκτων Αναγκών (US Federal Emergency Management Agency-FEMA), «η καταστροφή μπορεί να περιγραφεί ως ένα γεγονός φυσικού

ολέθρου, είτε τεχνολογικού ατυχήματος, είτε συμβάντος ανθρωπογενούς αιτίας, το οποίο και επιφέρει σοβαρές βλάβες στις περιουσίες, όπως επίσης και θανάτους ή πολλαπλούς τραυματισμούς (Barton,1989)».

Εικόνα 1: Φυσική καταστροφή-φωτιά

Τρωτότητα

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στην έννοια της τρωτότητας, όπου σύμφωνα με την προσέγγιση των Ηνωμένων Εθνών-UNU (2006), «Ορισμένες καταστροφές αποτελούν προβλήματα των σχεδίων και διαδικασιών τα οποία έχουν τεθεί σε δεύτερη μοίρα, έχουν υποτιμηθεί, είτε δεν έχουν αντιμετωπιστεί. Η παραγνώριση αυτή των προβλημάτων συνδέεται με την αντίληψη ότι οι καταστροφές συνδέονται αποκλειστικά με τις φυσικές επικινδυνότητες που τις ενεργοποιούν, ενώ ο κίνδυνος και η τρωτότητα δεν αναδεικνύονται ώς ότου υπάρξει κάποιο φυσικό γεγονός το οποίος τους αναδεικνύει. Ακόμη, σύμφωνα με την ίδια προσέγγιση, κυριαρχεί η πεποίθηση ότι η φύση μπορεί να ελεγχθεί μέσω τεχνικών έργων, είτε έργων περιβαλλοντικής μηχανικής και επομένως, οι καταστροφές θεωρείται ότι μπορεί να αποφευχθούν» (Cutter,2003).

Περαιτέρω, σχετικά με την τρωτότητα, μπορεί να προσδιοριστεί ως η «επιρρέπεια σε απώλειες και αδυναμία ή ανικανότητα αποκατάστασης», ενώ λαμβάνοντας υπόψη μια ακόμη προσέγγιση για την έννοια αυτή, η τρωτότητα συνιστά την προδιάθεση ενός στοιχείου συστήματος ή κοινότητας να πλήττεται ή να παρουσιάζει επιρρέπεια σε βλάβες. Λαμβάνοντας υπόψη την έννοια του κινδύνου, η τρωτότητα προσδιορίζεται ως το εσωτερικό ή ενδογενές στοιχείο του κινδύνου, εν αντιθέσει με την επικινδυνότητα η οποία αποτελεί τον εξωτερικό ή εξωγενή παράγοντα κινδύνου (Bengtsson et al.,2003).

1.4. Είδη καταστροφών

Αρχικά θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα φυσικά φαινόμενα παρατηρούνται πάνω στην επιφάνεια της Γης, παρά το γεγονός ότι οι μηχανισμοί δημιουργίας τους δεν αφορούν μόνο την επιφάνεια της Γης, αλλά ουσιαστικά καταλαμβάνουν έκταση σε όλες τις σφαίρες του περιβάλλοντος της Γης. Το περιβάλλον διακρίνεται σε στερεό-λιθόσφαιρα, υγρό-υδρόσφαιρα και

σε αέριο-ατμόσφαιρα και με βάση την διάκριση αυτή προσδιορίζεται το είδος των καταστροφικών φαινομένων τα οποία δημιουργούνται στην κάθε σφαίρα. Ωστόσο, η επιφάνεια της Γη όπου διαβιεί ο άνθρωπος, αποτελεί ουσιαστικά μια τέταρτη σφαίρα, την βιόσφαιρα, όπου αναπτύσσεται ο έμβιος κόσμος, αλλά και οι ανθρώπινες κατασκευές. Σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη, η ενδιάμεση υδρόσφαιρα απουσιάζει και η ατμόσφαιρα έρχεται σε άμεση επαφή με τη λιθόσφαιρα, ενώ σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπως για παράδειγμα στους δύο πόλους, αλλά και στις υψηλές κορυφές των οροσειρών, η υδρόσφαιρα αντικαθίσταται από την κρυόσφαιρα, η οποία αποτελεί την στερεά μορφή της υδρόσφαιρας σε χαμηλές θερμοκρασίες υπό τη μορφή πάγου. Αναφορικά με την υδρόσφαιρα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι έχει διαφορετικές μορφές εμφάνισης, με κύρια εμφάνιση να αποτελούν οι ωκεανοί και δευτερεύουσες μορφές της λίμνες και τα ποτάμια. Η έννοια της καταστροφής διαφοροποιείται στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει αναπτυγμένη βιόσφαιρα, όπου εκεί προτιμάται να χρησιμοποιείται η έννοια της φυσικής διεργασίας (Λέκκας & Ανδρεαδάκης,2015).

Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα κυριότερα είδη καταστροφών.

Πίνακας 1: Κυριότερα είδη καταστροφών

Ομάδα Καταστροφών Τύπος κύριας καταστροφής

Γεωφυσικές  Σεισμοί

 Ηφαίστεια

 Μετακίνηση μαζών

Μετεωρολογικές  Θύελλες

Υδρολογικές  Πλημμύρες

 Μετακίνηση υγρών μαζών

Κλιματολογικές  Ακραίες θερμοκρασίες

 Ξηρασία/πυρκαγιές υπαίθρου

Βιολογικές  Επιδημίες

 Εισβολή εντόμων

 Αφηνιασμός ζώων Εξωγήινης προέλευσης  Μετεωρίτες/αστεροειδείς

Γεωλογικές καταστροφές

Οι σημαντικότερες και συνηθέστερες γεωλογικές καταστροφές που απαντώνται στην ανθρωπότητα είναι οι σεισμοί, τα ηφαίστεια, οι κατολισθήσεις, τα τσουνάμι, η παράκτια διάβρωση, ενώ υπάρχουν και οι ανθρωπογενείς γεωολογικές καταστροφές. Θα πρέπει να τονισθεί ότι τα γεωλογικά αυτά φαινόμενα μπορούν να υπάρξουν, ανεξάρτητα από το αν ο άνθρωπος εκτείθεται, είτε όχι σ’ αυτά, ενώ στις περιπτώσεις όπου τα φαινόμενα αυτά επιδρούν στην ανθρώπινη ζωή προκαλώντας θανάτους, τραυματισμούς και καταστροφές περιουσιακών στοιχείων, τότε μπορούν να χαρακτηριστούν ως γεωλογικές καταστροφές. Ορισμένα από τα γεωολογικά φαινόμενα έχουν πέρα από αρνητικές επιπτώσεις και θετικές στον άνθρωπο, όπως για παράδειγμα μπορεί να συμβεί με μια πλημμύρα, η οποία αφενός μπορεί να προκαλέσει σημαντικές καταστροφές στο περιβάλλον, ακόμη και θανάτους, αλλά από την άλλη μπορεί να συμβάλλει θετικά στην αύξηση της αποδοτικότητας των εδαφών, μέσω των αποθέσεων ιζημάτων που είναι πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Οι γεωλογικές καταστροφές παρουσιάζουν διαφορές ως προς την δύναμή τους, καθώς επίσης και ως προς το μέγεθος αυτών, με το μέγεθος της καταστροφής να σχετίζεται με την δύναμη του καταστροφικού γεγονότος,

επιδεικνύοντας το ποσό της ενέργειας που απελευθερώνεται κατά την δράση του. Για παράδειγμα, ορισμένες κατολισθήσεις και εδαφικές καθιζήσεις η καταρρεύσεις επιδρούν σε τοπικό μόνο επίπεδο, ενώ αντίθετα, άλλες γεωλογικές καταστροφές όπως είναι οι ηφαιστιακές εκρήξεις και οι τυφώνες μπορούν να επηρεάσουν πολύ μεγάλες γεωγραφικές περιοχές (Boin &

Hart,2007).

Σεισμοί

Αναφορικά με τους σεισμούς πρόκειται για το φαινόμενο όπου συμβαίνει μια απότομη κίνηση ενός τμήματος του φλοιού της Γης, από την οποία προκαλείται και απότομη έκλυση ενέργειας.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι εστίες των σεισμών βρίσκονται κυρίως σε βάθος που είναι μικρότερο των 40 χιλιομέτρων, κάτω από την επιφάνεια της Γης, ενώ συνοδεύονται από μια σειρά δονήσεων. Αναμφίβολα, οι σεισμοί συνιστούν έναν ιδιαίτερα σημαντικό κίνδυνο λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι δονήσεις που προκαλούνται δύναται να οδηγήσουν σε κατάρρευση κτίρια, καθώς επίσης να προκαλέσουν και καταστροφή υπηρεσιών, υποδομής και δρόμων, καθώς επίσης και διάφορες πυρκαγιές και εκρήξεις. Ταυτόχρονα, εξαιτίας των σεισμών μπορεί να δημιουργηθεί δομική αστάθεια, όπως είναι οι αστοχίες σε φράγματα, οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν πλημμύρες, ενώ εξαιτίας των σεισμών μπορούν να προκληθούν κατολισθήσεις, είτε ακόμη και τσουνάμι σε ορισμένες περιοχές. Εξαιτίας των όσων αναφέρθηκαν δημιουργούνται απειλές για τις ανθρώπινες ζωές, καθώς επίσης και για τις περιουσίες και τι περιβάλλον. Το φαινόμενο του σεισμού μπορεί να έχει διάρκεια μερικά δευτερόλεπτα, είτε μερικά λεπτά, ενώ οι μετασεισμοί που συμβαίνουν έπειτα από αυτόν γίνονται αισθητοί για αρκετούς μήνες έπειτα από το κύριο γεγονός. Η κατηγοριοποίηση της έντασης των σεισμών, γίνεται λαμβάνοντας υπόψη την κλίμακα Ρίχτερ (Ricther) (Alexander,1993).

Όσον αφορά την περίπτωση της Ελλάδος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η χώρα βρίσκεται στα όρια επαφής και σύγκλισης της Ευρασιατικής πλάκας με την Αφρικανική πλάκα, για αυτό θεωρείται ότι είναι χώρος που παρουσιάζει υψηλή σεισμικότητα. Αξιοσημείωτο δε, είναι το γεγονός ότι ως προς τα επίπεδα σεισμικότητας, η χώρα μπορεί να καταταχθεί στην πρώτη θέση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και στην έκτη σε διεθνές επίπεδο. Λαμβάνοντας υπόψη τον Εθνικό Αντισεισμικό Κανονισμό, γίνεται ο σχεδιασμός των κατασκευών σε κάθε περιοχή, ενώ στην περίπτωση της Ελλάδος, με βάση τον χάρτη ζωνών επικινδυνότητας, μπορούν να διακριθούν τρεις ζώνες σεισμικής επικινδυνότητας.

Εικόνα 2: Ζημιές που προκύπτουν από φυσικές καταστροφές

Ηφαίστεια

Το ηφαίστειο αποτελεί ένα σημείο, από το οποίο γίνεται διαφυγή υψηλής θερμοκρασίας ρευστού υλικού, δηλαδή ουσιαστικά μάγματος, από το εσωτερικό της γης στην επιφάνειά της.Τα ηφαίστεια δημιουργούνται από τα επιφανειακά προϊόντα των εκρήξεων τους, από στρώσεις λάβας και τέφρας. Οι εκρήξεις των ηφαιστείων πραγματοποιούνται όταν η πίεση των αερίων αυξάνεται σημαντικά στο μάγμα, ενώ οι εκρήξεις αυτές μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση θανάτων, καθώς επίσης και καταστροφή του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και μάλιστα όταν οι εκρήξεις αυτές είναι μεγάλες, οι καταστροφές αυτές μπορεί να απειλήσουν ανθρώπους, ακόμη και σε ακτίνα πολλών χιλιόμετρων. Στους ηφαιστιακούς κινδύνους περιλαμβάνονται τοξικά αέρια, λάβα και πυροκλαστικές ροές, κατολισθήσεις, σεισμοί, αλλά και εκρήξεις που θεωρείται ότι είναι μεγάλης ένταξης. Όσον αφορά τις εκρήξεις αυτές εκδηλώνονται σχετικά ήρεμα, παράγοντας ροές λάβας, ενώ οι εκρήξεις που είναι μεγαλύτερης έντασης χαρακτηρίζονται από στήλες αερίων και θραυσμάτων, διασκορπώντας την τέφρα σε ακτίνα εκατοντάδων χιλιομέτρων. Οι ηφαιστιακές εκρήξεις συνοδεύονται ορισμένες φορές από άλλους φυσικούς κινδύνους όπως είναι για παράδειγμα, οι λασπορροές, οι πλημμύρες, οι δασικές πυρκαγιές, τα τσουνάμι, υπό ορισμένες συνθήκες, καθώς επίσης και οι σεισμοί.

Εικόνα 3: Ηφαιστειακή έκρηξη

Κατολισθήσεις

Με την έννοια της κατολίσθησης μπορεί να προσδιοριστεί η γρήγορη μετατόπιση μάζας εδάφους, καθώς και πετρωμάτων, με την διαδικασία αυτή να συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με περιόδους έντονης βροχόπτωσης, είτε με περιόδους όπου λαμβάνει χώρα η απότομη τήξη χιονιού. Αιτία των κατολισθήσεων είναι οι φυσικές ή τεχνητές δονήσεις, όπως επίσης μπορεί να είναι η αφαίρεση της υποκείμενης ή πλευρικής στήριξης, ενώ μπορεί να συμβαίνουν και εξαιτίας της διάβρωσης που λαμβάνει χώρα από τις διάφορες ανθρώπινες παρεμβάσεις. Θα πρέπει να τονισθεί ότι όταν οι κατολισθήσεις οφείλονται σε βροχοπτώσεις έχουν την τάση να επιδεινώνουν τις επιπτώσεις που δημιουργούν οι πλημμύρες που συχνά συνοδεύουν. Όταν τα φαινόμενα είναι περισσότερα έντονα, τότε δημιουργούνται λασπορροές, όπου πρόκειται για ταχύτητες κατoλισθήσεις, με τις πλέον καταστροφικές να είναι αυτές που συνοδεύουν ηφαιστειακές εκρήξεις (Klein et al.,2003).

Τσουνάμι

Τα τσουνάμι είναι ωκεάνια κύματα, τα οποία προκαλούνται κατόπιν σεισμών, είτε ως αποτέλεσμα υποθαλάσσιων κατολισθήσεων. Τα τσουνάμι έχουν τη δυνατότητα να θέσουν σε κίνδυνο περιοχές, οι οποίες βρίσκονται μερικές δεκάδες μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, φθάνοντας σε απόσταση ακόμη και χιλιόμετρων από την ακτή, ενώ το τσουνάμι μπορεί να προκαλέσει ακόμη και πλημμύρα, αλλά και μόλυνση του πόσιμου νερού, καθώς και απώλεια ζωτικής σημασίας υποδομή, η οποία βρίσκεται κοντά στην ακτή. Μάλιστα, οι περισσότεροι θάνατοι που προκαλούνται από την εκδήλωση τσουνάμι είναι ουσιαστικά αποτελέσματα πνιγμού.

Παράκτια διάβρωση

Το φαινόμενο αυτό προκύπτει κατόπιν της αλληλεπίδρασης της παράκτιας περιοχής με την θάλασσα και την ανθρώπινη δραστηριότητα, ενώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα παράκτια συστήματα βρίσκονται σε μια διαρκή δυναμική ισορροπία μεταξύ τους. Για παράδειγμα, η δυναμική ισορροπία μεταφράζεται στο γεγονός ότι η άμμος μπορεί και μεταφέρεται από μια περιοχή σε κάποια άλλη, χωρίς να υπάρχει αύξηση ή μείωση της ποσότητάς αυτής. Η παράκτια διάβρωση προκαλείται από τους ανέμους, τα κύματα, όπως επίσης και από τα θαλάσσια ρεύματα. Σε μια παραλία, η δομή, καθώς επίσης και το σχήμα της παραλίας, διαμορφώνεται από την αφαίρεση ή την απόθεση της άμμους και έτσι η άμμος μπορεί να μεταφερθεί στην ακτή, σχηματίζοντας θίνες σε μεγαλύτερη βάθυ στην ανοιχτή θάλασσα, καθώς και σε άλλες παραλίες.

Η παράκτια διάβρωση δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στους παράκτιους οικισμούς, καθώς καταστρέφονται υποδομές, εξαιτίας του δυναμικού συστήματος της θάλασσας και των ακτών.

Ταυτόχρονα, δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα ενισχύει το φαινόμενο της παράκτιας διάβρωσης, εξαιτίας των λανθασμένων, ή ενεπαρκών μεθόδων χρήσεων γης.

Υδρομετεωρολογικές καταστροφές

Πρόκειται για καταστροφές, που αποτελούν φυσικές διεργασίες, είτε φαινόμενα ατμοσφαιρικής ή υδρολογικής φύσης, τα οποία μπορεί να απειλήσουν τις ανθρώπινες ζωές, είτε μπορεί να προκαλέσουν καταστροφές σε υποδομές, διαταράσσοντας ταυτόχρονα τις ισορροπίες της κοινωνίας και συμβάλλοντας στην όξυνση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Στις υδρομετεωρολογικές καταστροφές περιλαμβάνονται οι πλημμύρες, οι καταιγίδες, οι κατολισθήσεις, οι δασικές πυρκαγιές, καθώς επίσης και οι ακραίες θερμοκρασίες. Πιο αναλυτικά τα φαινόμενα αυτά εξετάζονται στη συνέχεια.

Πλημμύρες

Πρόκειται για το φαινόμενο όπου ένα σώμα νερού καταλαμβάνει την ξηρά, με το φαινόμενο αυτό να είναι το πλέον συχνό και συνάμα το πιο δαπανηρό, καθώς εξαιτίας του δημιουργούνται σημαντικές καταστροφές, καθώς επίσης και ανθρώπινες δοκιμασίες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι περίπου το 90% των ζημιών που προκαλούνται από φυσικές καταστροφές σχετίζονται με τις πλημμύρες. Οι αιτίες προκαλούνται εξαιτίας μιας σειράς αιτιών, όπως είναι οι έντονες βροχοπτώσεις, οι οποίες και μπορεί να παρατηρηθούν για μερικές μέρες, είτε μπορεί να συμβεί μια έντονη καταιγίδα για σύντομο χρονικό διάστημα. Ακόμη, πλημμύρες προκαλούνται εξαιτίας της εποχιακής τήξης του χιονιού ή των πάγων, είτε απόφραξης που γίνεται από ξύλα ή πέτρες σε ένα ποταμό, καθώς έτσι προκαλείται υπερχείλιση της κοίτης του και πλημμύρα στην ευρύτερη περιοχή. Περαιτέρω μια αιτία που προκαλεί τις πλημμύρες, ορισμένες φορές είναι η αστοχία φραγμάτων και παρά το γεγονός ότι συμβαίνουν σπάνια, αποτελούν σημαντικό κίνδυνο για τις περιοχές αυτές, ιδίως έπειτα από έντονες και παρατεταμένες βροχοπτώσεις. Άλλες αιτίες που έχουν ως αποτέλεσμα να προκαλούνται πλημμύρες είναι η χαμηλή απορρόφηση, είτε ανεπαρκής διήθηση του εδάφους, καθώς όταν συμβαίνουν μετατροπής της γης, χάνεται σε μεγάλο βαθμό η ικανότητά της να απορροφά την βροχή, όπως επίσης και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, όπως συμβαίνει για παράδειγμα κατά την διάρκεια ισχυρών καταιγίδων, που λαμβάνουν χώρα με πολύ χαμηλή βαρομετρική (Lavell,2004).

Οι πλημμύρες θεωρείται ότι είναι επικίνδυνα φαινόμενα, καθώς η έντονη βροχόπτωση μπορεί να εντείνει ήδη υφιστάμενα προβλήματα της επιφανειακής απορροής, απορρόφησης και

ελέγχου των πλημμυρών, ενώ οι πλημμύρες που προκαλούνται εξαιτίας υπερχείλισης ενός ποταμού, δύναται να προκαλέσουν ζημίες σε μια πόλη ή σε κατοικημένες περιοχές. Ακόμη, σε περιοχές που είναι βραχώδεις, η έλλειψη απορρόφησης μπορεί να προκαλέσει φαινόμενα πλημμυρών (Μπαλαντινάκη,2014).

Εικόνα 4: Πλημμυρικά φαινόμενα σε αστική περιοχή

Δασικές πυρκαγιές

Ορισμένες φορές οι δασικές πυρκαγιές ξεκινούν χωρίς να γίνουν αντιληπτές, ενώ άλλες φορές εκδηλώνονται με μεγάλη ταχύτητα, καίγοντας στο πέρασμα τους θάμνους, δέντρα, κατοικίες κτλ.

Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι πολλοί οικισμοί έχουν δημιουργηθεί δίπλα στα δάση, αλλά και μεμονωμένες κατοικίες και άλλες δραστηριότητες, ο αριθμός των ανθρώπων που βρίσκονται αντιμέτωποι με την τρωτότητα των δασικών πυρκαγιών παρουσιάζει σημαντική αύξηση. Οι δασικές πυρκαγιές διακρίνονται σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες, όπου η πρώτη αφορά τις πυρκαγιές επιφανειακής φωτιάς, που αποτελούν και την πιο συνηθισμένη κατηγορία δασικής πυρκαγιάς, η οποία εκδηλώνεται κατά μήκος της εδαφικής επιφάνειας ενός δάσους και κινείται με αργό ρυθμό, καίγοντας ή προκαλώντας ζημίες στα δέντρα. Αναφορικά με το δεύτερο είδος πυρκαγιάς αυτό αφορά τις πυρκαγιές εδάφους και προκαλούνται συνήθως από κεραυνούς, είτε πρόκειται για φωτιές που εκδηλώνονται κατά μήκος ή κάτω από την επιφάνεια ενός δάσους στα οργανικά υλικά αποσάθρωσης των φυτών, φθάνοντας έως και το υποκείμενο πέτρωμα. Τέλος, η τρίτη κατηγορία δασικών πυρκαγιών σχετίζεται με τις πυρκαγιές των κορυφών, όπου πρόκειται για πυρκαγιές, οι οποίες εξαπλώνονται γρήγορα με την βοήθεια του ανέμου στις κορυφές των δέντρων, καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των πυρκαγιών δημιουργείται εξαιτίας του ανθρώπινου παράγοντα, όπως για παράδειγμα εξαιτίας της ανθρώπινης αμέλειας (κάπνισμα σε δασικές περιοχές, είτε μη σωστή κατάσβεση ελεγχόμενης φωτιάς). Ακόμη, πυρκαγιές μπορούν να προκληθούν εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλου σχεδιασμού, όπως επίσης και λόγω της

συσσώρευσης εύφλεκτων υλικών, είτε λόγω της προβληματικής διαμόρφωσης του τοπίου, όπως επίσης και εξαιτίας της έλλειψης της δέουσας προσοχής στον καθαρισμό των αγριόχορτων σε οικιστικές περιοχές (Quarantelli et al.,2007).

Τεχνολογικά ατυχήματα

Ως μεγάλο τεχνολογικό ατύχημα μπορεί να προσδιοριστεί ένα συμβάν, όπως είναι για παράδειγμα μια πυρκαγιά, έκρηξη ή διαρροή, οι οποίες προκύπτουν έπειτα από ανεξέλεγκτες εξελίξεις, που λαμβάνουν χώρα κατά τη λειτουργία της εγκατάστασης, είτε κατά την διαδικασία της διακίνησης, όπου υπάρχουν μία ή ακόμη και περισσότερες επικίνδυνες ουσίες. Αποτέλεσμα των ενεργειών αυτών είναι να προκαλούνται σημαντικά μεγάλοι κίνδυνοι, οι οποίοι επιδρούν και στον άνθρωπο, με άμεσο, είτε με έμμεσο τρόπο, πέρα από την εγκατάσταση και το ευρύτερο περιβάλλον αυτής. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι βασικά χαρακτηριστικά των τεχνολογικών καταστροφών είναι οι επιπτώσεις που προκαλούνται στον άνθρωπο, αλλά και στο περιβάλλον, με τις πλέον σημαντικές να αφορούν τις σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, είτε πρόκειται για θανάτους, είτε για τραυματισμούς, είτε για δηλητηριάσεις και συμβαίνουν είτε στους εργαζομένους μιας εγκατάστασης, είτε στους περιοίκους. Ακόμη, στις επιπτώσεις των τεχνολογικών αυτών καταστροφών περιλαμβάνεται η ανάγκη για την εκκένωση μιας περιοχής από το κοινό, είτε πρόκειται για κατοίκους, είτε για εργαζομένους, είτε για διερχόμενους, ακόμη και σε απόσταση που θεωρείται μεγάλη σε σχέση με το σημείο του ατυχήματος. Επιπροσθέτως, χαρακτηριστικό των μεγάλων ατυχημάτων αποτελεί η πρόκληση καταστροφικών επιπτώσεων στο περιβάλλον, όπως είναι για παράδειγμα στους βιοτόπους, στα υδατικά συστήματα, στις γεωργικές εκτάσεις κτλ., καθώς επίσης και οι υλικές ζημιές που αφορούν την εγκατάσταση που λαμβάνει χώρα το ατύχημα, αλλά και στις περιουσίες που αφορούν την ευρύτερη περιοχή του ατυχήματος (Μουζάκης,2017).

Αντιλαμβανόμενη τις αυξημένες πιθανότητες πρόκλησης τεχνολογικών ατυχημάτων, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προβεί στην διαμόρφωση της σχετικής νομοθεσίας, η οποία επικαιροποίηθηκε από την Οδηγία 2012/18/ΕΕ και ονομάζεται Seveso III, μέσω της οποίας καθορίζονται μέτρα και περιορισμοί για την αντιμετώπιση των κινδύνων από ατυχήματα μεγάλης έκτασης, όπως είναι οι πυρκαγιές, οι εκρήξεις, οι διαρροές τοξικών και επικίνδυνων αερίων κτλ. σε βιομηχανικές δραστηριότητες. Η έκταση των τεχνολογικών ατυχημάτων μπορεί να είναι μικρή είτε μεγάλη, ωστόσο τα μεγάλα τεχνολογικά ατυχήματα απαιτούν συγκεκριμένο χειρισμό (Μουζάκης,2017).

1.5. Αιτίες φυσικών καταστροφών

Οι φυσικές καταστροφές αποτελούν κυρίως στιγμιαίες εκδηλώσεις γεωλογικών φαινομένων, τα οποία συνιστούν μακροχρόνιες φυσικές διεργασίες μεταβολών, εντός της λιθόσφαιρας που έχουν και επιπτώσεις πάνω στην επιφάνεια της Γης, στην επαφή της με την υδρόσφαιρα. Για την κατανόηση των αιτιών και του τρόπου εκδήλωσης των φυσικών καταστροφών, λαμβάνεται υπόψη η συνειδητοποίηση της χρονικής ένταξης των φυσικών καταστροφικών φαινομένων, όπου η διάρκεια αυτών συνήθως κυμαίνεται από μερικά δευτερόλεπτα έως και ολίγες ημέρες.

Για τον προσδιορισμό μιας φυσικής καταστροφής, είτε αυτή αφορά την περιγραφή κάποιου γεγονότος που έγινε, είτε πρόκειται για μια πρόγνωση, δηλαδή για κάποιο γεγονός που πιθανολογείται, αξιολογείται ο χώρος, δηλαδή που έγινε η καταστροφή αυτή, ο χρόνος, δηλαδή το πότε έγινε, καθώς επίσης και το μέγεθος, όπου πρόκειται ουσιαστικά για την ποσοτική εκτίμηση της έντασης του φαινομένου (Λέκκας & Ανδρεδάκης,2015).

Κεφάλαιο 2.

Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών

2.1. Εισαγωγή

Είναι γεγονός ότι διεθνώς, αλλά και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι φυσικές καταστροφές έχουν κοστίσει ιδιαίτερα σημαντικά ποσά, ενώ ταυτόχρονα έχουν δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στα κράτη που κλήθηκαν να τα διαχειριστούν. Ειδικότερα, κατά την περίοδο από 1980 έως και το 2016, το κόστος διαχείρισης των καταστροφών σε επίπεδο Ε.Ε., ανήλθε σε περίπου 450 δισεκατομμύρια ευρώ, με το 40% περίπου των καταστροφών να αφορά πλημμύρες, ενώ το 25% αφορά ισχυρές καταιγίδες, το 10% της λειψυδρίας και το 5% καύσωνες (Λιάλιος,2017).

Για την διαχείριση των φυσικών καταστροφών, απαιτείται συνεργασία πλήθους επιμέρους τομέων της δημόσιας διοίκησης, έτσι ώστε να υπάρξει συντονισμός των δράσεων, αλλά και η κατάλληλη χρηματοδότηση. Λαμβάνοτνας υπόψη την έκταση και την σοβαρότητα των καταστροφών, γίνεται διαχείριση αυτών σε εθνικό, περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο, ενώ η διαχείριση αυτή στηρίζεται κυρίως σε σχέδια που υπάρχουν, τα οποία επικαιροποιούνται και ενεργοποιούνται ανάλογα με την περίσταση.

2.2. Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών

Διαχείριση Πυρκαγιάς

Η δασική πυρκαγιά, με βάση την έντασή της, μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε πέντε διαφορετικές κατηγορίες που είναι οι ακόλουθες:

 1^η κατηγορία κινδύνου (χαμηλός κίνδυνος): Στην περίπτωση αυτή, ο κίνδυνος θεωρείται ότι είναι χαμηλός, ενώ σε περίπτωση που εκδηλωθεί πυρκαγιά, οι επικρατούσες συνθήκες, δηλαδή η κατάσταση της καύσιμης ύλης, οι επικρατούσες μετερωολογικές συνθήκες, αλλά και η κατάσταση της καύσιμης ύλης, δεν ευνοούν την εξέλιξη της πυρκαγιάς.

 2^η κατηγορία κινδύνου (μέσος κίνδυνος): Ο εν λόγω κίνδυνος είναι αυξημένος κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, ενώ οι πυρκαγιές που είναι πιθανό να εκδηλωθούν, αναμένεται να θεωρηθούν μέσης δυσκολίας για την αντιμετώπισή τους.