Pytanie badawcze, jakie sobie postawiłem, brzmiało: w jaki sposób można zdefiniować genius loci na podstawie teorii socjologicznej i zoperacjonalizować je w taki sposób, aby były przydatne w badaniach socjologicznych i – być może – antropologicznych. Ponieważ definicja faktu społecznego zakłada jego powszechność i obowiązkowość, a poczucie oddziaływania genius loci jest subiektywne i związane z konkretnym miejscem18, zdecydowałem się przyjąć stanowisko interaktywne. Jednak jako zwolennik paradygmatu interpretacyjnego w socjologii oparłem swoją hipotezę roboczą i swoje badania na założeniach interakcyjnych.
Swoją potoczną wiedzę o Wrocławiu, zdobytą w dzieciństwie i młodości, traktowałam również jako zasób, a nie ciężar do porzucenia27. Analiza materiału nadal opierała się jednak na rozumowaniu indukcyjnym, w którym z treści wywiadów wyprowadzałam typologie narracji o mieście in vivo. Na tej podstawie w rozdziale trzecim omówiłem możliwe rozumienia „ducha miejsca”, korzystając z prac antropologów religii, antropologów życia codziennego, geografów i socjologów, prowadząc do sformułowania roboczej hipotezy genius loci. przedstawiony powyżej.
Na koniec rozważyłem, w jakim stopniu materiał empiryczny potwierdza powyższą hipotezę, a także zasugerowałem możliwe dalsze metody socjologicznego badania genius loci. 30 W tym miejscu chciałbym podkreślić, że współpracowałem z Pawłem Jaworskim w Warszawie i Dąbrowie Górniczej, gdzie prowadziłem spotkania z mieszkańcami.
SOCJOLOGIA PRZESTRZENI, PRZESTRZEN W SOCJOLOGII
Jednak absolutystyczne rozumienie przestrzeni w budowie miast i rozumienie społeczeństwa miejskiego święciłoby swoje największe triumfy znacznie później. Ekologiczna pozycja człowieka w danym zespole zależy od jego pozycji społecznej - Znaniecki podał przykład Gogołowskiego z honorami. Z badań Polskiego Instytutu Socjologicznego nad miastem Poznaniem” zapoczątkował też nową metodę badań społecznych: badanie pamiętników120.
Jej teoria, podobnie jak większość teorii socjologii miasta i przestrzeni, opisuje przestrzenną organizację życia społecznego, w dużej mierze ignorując przestrzeń fizyczną. Z kolei w tych osadach, miasteczkach i wsiach następowało grupowanie wtórne, w obrębie którego stosunki społeczne kształtowane były przez uwarunkowania środowiskowe178. Przy takim rozumieniu morfologii społecznej nie ma wątpliwości, że stanowisko Durkheima było bliskie obiektywistyczno-subiektywistycznemu.
Przyjął również, że waloryzacja różnych przestrzeni może odbywać się na poziomie indywidualnym, a nie tylko społecznym. Poważniejszą krytyką jest lekceważenie innych dyscyplin zajmujących się wpływem architektury i urbanistyki na życie społeczne. Zniszczyło to życie społeczne zakorzenione w starej tkance miejskiej, zastępując je anonimową przestrzenią bez wspólnych miejsc.
W rezultacie nie było możliwości nawiązania nowych kontaktów towarzyskich w miejsce tych, które zostały zerwane mniej lub bardziej wymuszonym ruchem248.
MIEJSCE W FILOZOFII I SOCJOLOGII
331 Czyli „istota, która rozumie i tworzy wokół siebie środowisko, jakim jest jej świat” Hanna Buczyńska-Garewicz, Język przestrzeni…, op. cit., s. 13. widoczne z odległości 20 kroków332. 332 M. Heidegger, Bycie i Czas, opr. cit., s. 151 Nota bene ta obserwacja dotycząca nierównego traktowania przez ludzi elementów ich środowiska stała się jednym z fundamentów geografii humanistycznej. 338 Bruce Janz, Mury i granice..., op.cit., s. 90 O ile można zgodzić się z postulatem interdyscyplinarności, o tyle twierdzenie o traktowaniu podejścia do pojęcia państwa jako wyznacznika rozwoju określonej dyscypliny można uznać za zbyt śmiałe, jeśli nie przesadne.
Fenomenologiczne źródła geografii (w:) Mieszkanie, miejsce i środowisko..., David Seamon (red.), Robert Mugerauer (red.), op.cit.; Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i Miejsce, op., także Maria Lewicka, Psychologia Place, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2012. Interesujące jest w tym przypadku tylko życie społeczne i jego przejawy, niezależnie od tego, że zawsze są umiejscowione gdzieś359 .
386 Autorka wskazuje na możliwe wyjątki, jak społeczności nomadów czy społeczności marynarzy, ale wydaje się, że dla tych ludzi ich statek czy obóz to tylko miejsce. 470 Takie postrzeganie może być interesujące w badaniu społeczności imigranckich, zwłaszcza przymusowych, dla których nowe, obce miejsce jest wciąż „tam”, a ich „tutaj” pozostało w ojczyźnie. Jako przykłady Gieryn podał problematykę socjologii społeczności lokalnych, a także badania społecznych skutków zjawisk ekonomicznych, takich jak gentryfikacja500.
Bruce Janz, Mury i granice…, zróżnicowanie, relacje władzy, nierówności, działania zbiorowe) dzieje się poprzez (podkreślenie: Jest to zjawisko koncentracji życia grupy społecznej wokół określonego miejsca – Simmel podał przykład „kaplica które staje się centrum życia wspólnotowego 511. Miejsce zatem poza lokalizacją i kształtem ma także znaczenia społeczne w rozumieniu socjologów szkół humanistycznych i semiotycznych512.
Na pytanie „co robi kraj?” (jak to się ma do życia społecznego?513) Gieryn zaproponował kilka odpowiedzi. Jednak ruchy społeczne manifestują się poprzez fizyczne działania w miejscach, czy to w celu wyrażenia złości, radości czy żałoby. Przypomnę, że według Lӧw przestrzeń to „relacyjny system (system) żywych organizmów i dóbr społecznych”536, który powstaje w toku mechanizmów podziału i syntezy537.
Wydaje się, że jest ona przede wszystkim drugorzędna w stosunku do kulturowej roli „sceny”, co rodzi pytanie o to, co odróżnia „scenę” od „świata społecznego”. Ze szkodą dla socjologii, ponieważ ich rozważania i skupienie się na miejscu jako przecięciu materialności, kultury, osobistych doświadczeń i interakcji społecznych mogłyby być ciekawym poszerzeniem perspektywy badawczej i teoretycznej.
PRO BA SOCJOLOGICZNEGO
ZDEFINIOWANIA GENIUS LOCI
Otwartą kwestią pozostaje, czy genius loci należy do miejsc w jakiś sposób wyjątkowych, czy też do każdego miejsca. Małgorzata Solska rozróżnia genius loci i ducha miejsca: ten pierwszy jest wyraźnie pozytywny, drugi niekoniecznie581. Autorka kontynuowała: „Genius loci nie jest kategorią naukową i nie ma dowodów empirycznych, które jednoznacznie potwierdzałyby, że nad jakimś miejscem unosi się dobry duch.
Jak widać, nawet jeśli genius loci nie jest koncepcją naukową, pojawia się w ważnych dla nauki kontekstach, w tym w socjologii. Duński teoretyk architektury Christian Norberg-Schulz postulował, że traktuje miejsce jako fenomen i fenomenologiczną interpretację genius loci. Genius loci w architekturze wynikają z syntezy lokalnych warunków morfologicznych (rodzaj podłoża, ukształtowanie terenu, woda, roślinność i światło)604 z kulturą.
Tak rozumiany Genius loci wydaje się wpisywać w historię miejsc, zarówno naturalnych, jak i ludzkich, i odpowiadać na specyficzne ludzkie potrzeby. Autor argumentował, że możliwe jest zachowanie ciągłości genius loci w czasie, podając jako przykłady Pragę, Rzym i Chartum613, miejsca, w których tak dramatyczne zmiany nie nastąpiły, m.in. Regina Maga-Jagielnicka, pisząc o genius loci roku wrocławskich placów, zwracała uwagę na potrzebę miejsc w mieście „o istotnym potencjale symbolicznym, odnoszącym się do cech tożsamości kulturowej”615.
Genius loci nabierają znaczeń podobnych do miejskiej nostalgii, w której duch przeszłości odgrywa główną rolę. Napięcia między miejskim gestaltem a imaginarium są szczególnie widoczne w przypadku prób utowarowienia genius loci i sprzedaży go jako produktu przemysłu turystycznego685. Genius loci należy do sfery znaczeń, gdyż trudno byłoby przyjąć, że jest bytem fizycznie istniejącym709.
Badaczy reprezentujących ten paradygmat interesowały także kategorie ściśle związane z genius loci710: tożsamość miejsca i kraju jako składowa tożsamości indywidualnych711. Powyższa ilustracja pokazuje schematycznie tak rozumiane genialne lokalizacje, które powstają na przecięciu elementów składowych miejsca, które omówiłem w poprzednim rozdziale. Uważam, że dla socjologicznego rozumienia genius loci istotne jest podążanie za energią emocjonalną735 tak, jak ją rozumiał Collins, czyli jako rezultat udanych rytuałów interakcji (RI).
METODOLOGIA BADAN WŁASNYCH
Poniżej, nie powracając do rozważań metametodologicznych, poprzestałem na prezentacji konkretnych metod zastosowanych w badaniu terenowym. Z tego powodu, a także ze względu na interaktywny paradygmat, w którym formułowana jest hipoteza badawcza, uznałem, że do jej przetestowania bardziej odpowiednie będzie podejście jakościowe. Chciałem w ten sposób dotrzeć do wiedzy respondentów na temat miasta opisanego przez Wallisa: złożonego systemu złożonego z podsystemów miejskich i społecznych763.
Po pierwszych pytaniach o rozmówcę (np. kim jest, czym się zajmuje, jak długo mieszka we Wrocławiu, w której jego części itp., patrz niżej), przeszedłem do pytań o rozmówców. wykorzystanie przestrzeni i miejsc w mieście. Materiał zakodowałem w programie MaxQDA zgodnie z przyjętym wcześniej podstawowym drzewem kodów, rozszerzonym w trakcie analizy do postaci kodów in vivo. Inne kategorie, które wziąłem z powyższego to: relacje społeczne z sąsiadami, rodziną, przyjaciółmi, rodzaje aktywności, takie jak praca, szkoła, hobby itp.
Przygotowałem podkładową mapę Wrocławia w formacie A1 w postaci czarno-białego planu miasta wydrukowanego w dużym kontraście z czterema punktami orientacyjnymi zaznaczonymi poza obrysem. Następnie poprosiłam rozmówców o zaznaczenie na tak przygotowanej mapie odpowiednio wybranymi przeze mnie kolorami – na zielono miejsca, które im się podobają; miejsca, które się nie podobały - na czerwono i miejsca nieznane/dziwne - na niebiesko. Te papiery zostały zeskanowane, a następnie nałożyłem uzyskane obrazy na plan miasta w programie Quantum GIS.
Nie opisałem tu szczegółowo jego historii, bo chyba nie umiałbym tego zrobić lepiej niż np. Jak każde miasto o dłuższej historii, Wrocław rozwijał się sukcesywnie przez całe swoje istnienie.
Źródło: opracowanie własne na podstawie rozwoju przestrzennego i przekształceń morfologicznych osad wrocławskich powstałych wokół dawnych wsi chłopskich. Jak pisałem w części teoretycznej, w tej części przyjąłem absolutystyczno-subiektywne postrzeganie przestrzeni i sprzężenie zwrotne między interakcjami społecznymi a ich fizycznym otoczeniem. Pominąłem podział na obwody statystyczne ze względu na ich bardzo dużą liczbę i niewielki rozmiar, a także podział na okręgi wyborcze.).
