sayı: 148 * ocak 2012
MAKALELER raporu
DEPREM ve BENZERİ D O Ğ A L AFETLER N ED EN İYLE VERGİ
B O R Ç ve C EZ A LA R IN IN TERKİNİ
(*)
Ahmet A YA N O G LU
1 - G İRİŞ
Son yıllarda gerek ülkemizde gerekse diğer ülkelerde deprem, sel ve benzeri doğal afetlere sıkça rastlamaktayız. Bu tür doğal afetlerin ger
çekleşmesi nedeniyle pek çok insan yaşamını yi
tirmekte, çeşitli sağlık sorunları ortaya çıkmakta, temel ihtiyaçların giderilmesinde sıkıntılar yaşan
makta, birçok yerleşim birimi, işyeri, fabrika, yol ve köprü hasara uğramakta ve en nihayetinde doğal afet bölgesinde ya da tüm ülkede telafisi güç veya imkânsız maddi-manevi zararlar mey
dana gelmektedir.
Böyle dönemlerde mükellefler de vergisel yü
kümlülüklerini yerine getirme noktasında prob
lemler yaşamakta ve vergi borçlarını ödeyemez duruma düşmektedirler. Bu bağlamda vergi ida
resi de mükelleflerin yaşadığı mali sıkıntıyı kıs
men ya da tamamen azaltabilmek adına yasala
rın çizdiği sınırlar çerçevesinde mükelleflere ko
laylıklar tanımakta ve mükellef lehine vergi gelir
lerinden kısmen ya da tamamen vazgeçmektedir.
Bu çalışmamızda, deprem ve benzeri afetler
de, mükelleflerin mali yönden karşılaştığı zor du
rumların hafifletilmesi bakımından vergi mevzu
atımızda yer alan, "Verginin Terkini" konusuna ana hatlarıyla değinilecektir.
2- TERKİN KAVRAM I
Terkin; Arapça bir sözcük olup, Türk Dil Ku
rumu tarafından hazırlanan Türkçe Sözlükteki karşılığı, " yazılmış bir şeyi çizerek silme" şeklin
de verilmiştir'. Vergi hukukunda ise terkin kavra
mı; tahakkuk etmiş veya tahsil edilmiş bir vergi
nin, tahakkuk kaydının iptali yahut tahsil edilen verginin mükellefe red ve iadesi suretiyle vergi alacağını ortadan kaldıran bir işlem şeklinde ta
nımlanmıştır* 2. Bu konuda yapılan bir başka tanım
M Vergi Müfettiş Yardımcısı
' http://www.tdkterim.gov.tr/bts/ (Erişim: 20.11.2011)
2Yılm az Özbalcı, Vergi Usul Kanunu Yorum ve Açıklamaları, Oluş Yayıncılık, Ankara, 2010, s.368.
vergi raporu
ise şöyledir: Terkin; devlet veya diğer kamu tüzel kişileri lehine ve mükellefler aleyhine doğan ver
gi, resim, harç, diğer mali mükellefiyetler ve bun
ların cezaları ile diğer kamu alacaklarının, yasa
ların belirlediği koşullar altında, tamamen veya kısmen silinmesini öngören idari bir işlemdir3 4. Dolayısıyla yapılan tanımlamalardan anlaşılaca
ğı üzere terkin; vergi hukukunda tahakkuk etmiş veya tahsil edilmiş bir verginin ve varsa buna bağlı cezaların bütün hukuksal sonuçlarıyla orta
dan kalkmasını sağlayan önemli bir müessesedir.
Terkin işlemiyle beraber söz konusu alacak; ta
hakkuk etmiş ise silinir, tahsil edilmiş ise mükel
lefe iade edilir.
3- TERKİN İŞLEM İN E İLİŞKİN YASAL D Ü ZEN LEM ELER
Yangın, deprem ve sel gibi afetler nedeniyle bir kısım vergi borçlarının ve cezalarının terkini ile ilgili düzenlemelere, 213 sayılı Vergi Usul Ka-
4
nunu'nda (VUK) ve 6183 sayılı Amme Alacakla
rının Tahsil Usulü Hakkında Kanun'da5 (AA- TU H K) yer verilmiştir. Diğer taraftan, 1 Sıra No'lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği'nde de terkin konusuna ilişkin açıklamalar yapılmıştır.
Bununla birlikte vergi mevzuatımızda, deprem, sel ve benzeri doğal afetler dışında başka neden
lerle de terkin işleminin gerçekleştiğini görmek
teyiz. Konumuz dışında olan ancak açıklamakta fayda gördüğümüz bu nedenlere kısaca değine
cek olursak örneğin; AATUHK'nun 106. madde
si, "Tahsil İmkâns>zl>ğ> Sebebiyle Terkini" dü-
sayi: 148 • ocak 2012 zenlemiştir. Bu maddeye göre, yapılacak takip sonunda tahsili imkânsız veya tahsili için yapıla
cak giderlerin alacaktan fazla bulunduğu anlaşı
lan ve 213 sayılı Kanun kapsamına giren amme alacaklarında 10 Türk Lirasına (10 Türk Lirası dâ
hil), diğer amme alacaklarında 20 Türk Lirasına (20 Türk Lirası dâhil) kadar amme alacakları am
me idarelerince terkin yetkisini haiz olanlar tara
fından tahsil zamanaşımı süresi beklenilmeksizin terkin olunabilir. Benzer şekilde, V U K ' un ''Ta
hakkuktan Vazgeçme'' başlıklı mükerrer 115.
maddesine göre de, İkmalen, re'sen veya idare
ce tarh edilen vergi ve bunlara ilişkin cezaların toplam miktarının 2011 yılı için 19 TL'yi aşma
ması6 ve tahakkukları için yapılacak giderlerin bu miktardan fazla olacağının tespiti halinde, M ali
ye ve Gümrük Bakanlığınca belirlenecek usul ve esaslar dâhilinde tahakkuklarından vazgeçilebi
lir. Bunun dışında V U K ' un ''Vergi Hatas>'' baş
lıklı 116. maddesi çerçevesinde mükellef ya da vergi sorumlusu aleyhine yapılan bazı hatalar ne
deniyle de fazla tahakkuk ya da tahsil edilen ver
giler terkin işlemine konu olmaktadır. Öte yan
dan mükellefle vergi idaresi arasında vergisel iş
lemler nedeniyle uyuşmazlıklar meydana gel
mekte ve sorun mükelleflerce vergi yargısına in
tikal ettirilmektedir. Yargı sürecinde mükellefin haklı görülmesi durumunda, yargı mercileri, ver
gi ve cezanın kısmen veya tamamen silinmesine karar verebilir. Söz konusu yargı kararının, itiraz veya temyize konu olmadan ya da bu yargı yol
larının tüketilmesinden sonra kesinleşmesi halin-
MAKALELER
3Selahattin Tuncer, Vergi Hukuku ve Uygulaması, Yaklaşım Yayınları, 2003, s. 66.
410.01.1961 tarih ve 10703 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.
528.07.1953 tarih ve 8469 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.
6A A T U H K 'n u n 106. maddesi ve V U K 'u n mükerrer 115. maddesindeki terkin edilecek tutarlar, her yıl yeniden belirlen
mektedir.
sayı: 148 * ocak 2012
MAKALELER raporu
de, vergi idaresi ''yarg> karar>'' doğrultusunda terkin işlemini gerçekleştirmektedir. Son olarak ülkemizde sıkça uygulanan ''vergi aflar>'' da, vergi borç ve cezalarının kısmen ya da tamamen terkinine imkân vermektedir.
Netice itibariyle vergi uygulamasında; vergi
nin tahsil imkânsızlığı, vergi idaresinin tahakkuk
tan vazgeçmesi, vergi hatalarının varlığı, yargı kararı ve vergi afları gibi nedenlerle terkin işlemi gerçekleşebilmektedir.
Deprem ve diğer doğal afetler nedeniyle ver
ginin terkini konusunda ise V U K ' un 115. mad
desinde ve A A TU H K ' nun 105. maddesinde dü
zenlemeler yapılmıştır.
V U K ' un ''Verginin Terkini'' başlıklı 115.
maddesine göre; "
Yangın, yer sarsıntısı, yer kay
ması, su basması, kuraklık, don, m uzır hayvan ve haşarat istilası ve bunlara benzer afetler yüzün
den:
İ. Varlıklarının en az üçte birini kaybeden mükelleflerin bu afetlerin zarar verdiği gelir kay
nakları ile ilgili bulunan vergi borçları ve vergi cezaları;
2. M ahsullerinin en az üçte birini kaybeden mükelleflerin, afete m aruz arazi için zararın ta
hakkuk ettiği hasat ve devşirme zamanına tesa
d ü f eden yıla ait olarak tahakkuk ettirilen A razi Vergisi borçları ve vergi cezaları;
M aliye Bakanlığınca zararla mütenasip olmak üzere, kısmen veya tamamen terkin olunur.
M aliye Bakanlığı terkin yetkisini mahalline devredebilir.
Zarar derecesini ve ilgili bulunduğu gelir kay
nağını mahalli idare heyetleri yaptıracağı tahki
kat üzerine tespit eder.''
A A TU H K ' nun ''Tabii Afetler Sebebiyle Ter
kin'' başlıklı 105. maddesine göre ise; "
Yangın, yer sarsıntısı, yer kayması, su basması, kuraklık, don, zararlı hayvan ve haşarat istilası ve bunlara benzeyen afetler yüzünden zarara maruz kalan varlıklarının ve mahsullerinin en az üçte birini kaybedenler adına tahakkuk ettirilmiş ve afetlerin zarar verdiği gelir kaynakları ile ilgili amme ala
cakları İcra Vekilleri Heyeti kararıyla kısmen ve
ya tamamen terkin olunur.
Bu madde hükmünden faydalanmak için afe
tin vukuu tarihinden itibaren 6 ay içinde ilgili am
me idaresine yazı ile müracaat edilmesi şarttır.
Bu madde şümulüne giren zararın mevcut olup olmadığı, mahalli il veya ilçe kurullarınca, zararın derecesi, M aliye Vekâletince genel ola
rak belirtilecek esaslar dâhilinde ilgili amme ida
relerince tespit olunur.
Vergi Usul Kanunu mevzuuna giren amme alacakları hakkında m ezkûr kanunun İ0 5 'in ci maddesi hüküm leri tatbik olunur.''
Her iki madde metninden de anlaşılacağı üzere, tabii afetler sayılmış ancak sayılanların dı
şında benzerlerinin de bu kapsama girdiği ve ter
kin işlemine sebep olabileceği hüküm altına alın
mıştır. Nitekim kanunda sayılmamakla beraber, şiddetli kar yağışı, tsunami, fırtına, çığ düşmesi gibi felaketler de doğal afet niteliğindedir7.
4- TERK İN İN ŞARTLARI
Terkin uygulaması, kendiliğinden gerçekleşen bir işlem değildir. Bu noktada, mevzuatımızda öngörülen şartların gerçekleşmesi ve doğal afet nedeniyle zarara uğrayan mükellefin gerekli iş
lemleri yapması gerekmektedir. Dolayısıyla dev-
7Mehmet Ali Özyer, Aç>klama ve Örneklerle Vergi Usul Kanunu Uygulamas>, M aliye Hesap Uzmanları Derneği Yayınları, İstanbul, 2008, s.214.
raporu MAKALELER
sayı: 148 • ocak 2012 letin kamu alacağından vazgeçebilmesi için bazışartların varlığı aranmakta olup Amme Alacakla
rının Tahsil Usulü Hakkında Kanun'un 105.
maddesi veya Vergi Usul Kanunu'nun 115. mad
desinde öngörülen şartların gerçekleşmesiyle, il
gili kanunda öngörülen esas ve usuller çerçeve
sinde, terkin işlemi gerçekleştirilmededir. Söz konusu şartları ilgili maddelerden hareketle şöy
le sıralayabiliriz:
•Terkin işlemlerine, mükellefin başvurusu üzerine başlanır. Başvurular, terkine ilişkin form
lar ya da beyannameler kullanılarak ilgili ma
kamlara yapılmalıdır8 9. V U K ' ta yer alan terkin hükümleri bireysel afetlerde uygulanmakla bir
likte, genel hayatı ilgilendiren afetlerde özel ter
kin kanunları çıkarılmaktadır. Nitekim 1992 yı
lında Erzincan'da, 1995 yılında Dinar'da ve 1999 yılında Marmara Bölgesinde meydana ge
len depremler nedeniyle depremden zarar gören
lerin vergi borçlarının terkiniyle ilgili olarak sıra
sıyla 3837, 4264 ve 4731 sayılı kanunlar çıkarıl-
9
m ıştır. Genel karakterli afetlerde, mahalli idare heyetleri, kendilerine hiçbir müracaat yapılma
dan da, bazen araştırma ve tespit yapmaktadırlar.
Özellikle mahsul kaybına yol açan afetlerde, bel
li bir köy veya bölgedeki mahsul kaybını genel olarak belirleme için yapılan bu tespitler, terkin için yeterli değildir. Mükelleflerin ayrı ayrı müra
caatına ve zarar derecesinin mükellefler itibariy
le tespitine ihtiyaç vardır10 *.
• Mevcut düzenlemelerden anlaşılacağı üze
re, vergi borçları ile cezaların terkin edilebilmesi için olayın ''afet'' özelliği taşıması gerekmekte
dir. Afet kelimesinin Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Türkçe Sözlükteki karşılığı,
''çeşitli doğa olaylarının sebep olduğu yıkım ''
şeklinde verilmiştir". Dolayısıyla kanunda afet sözcüğünden; sel, fırtına, deprem, dolu ve benzeri felaket
ler kastedilmektedir. Buradan hareketle, ilgili maddelerde afetin, mükellefin iradesi dışındaki sebeplerle meydana gelmesi gerektiği anlaşıl
maktadır.
• Söz konusu afet nedeniyle bir ''zarar'' doğ
muş olmalıdır. Doğal afet gerçekleşmiş ancak herhangi bir zarar doğmamışsa veyahut afet son
rası, mükellefin varlığında ya da ürünlerinin top
lam değerinde afet öncesine göre bir azalma, ka
yıp, eksilme, düşüş vs. gerçekleşmemişse, ortada bir zararın varlığından bahsedilemez.
• Afet nedeniyle gerçekleşen zarar>n mükel
lefin gelir elde etmesini sağlayan varhklarma ve
ya mahsullerine yönelik olmas> gerekmektedir.
Zarar meydana gelmekle birlikte bu zarar mükel
lefin gelir kaynaklarıyla bağlantılı varlıklarına ya da ürünlerine yönelik değilse terkin işlemi yapı
lamaz. Örneğin, deprem nedeniyle tatil amaçlı kullandığı villası yıkılan ancak gelir elde etmesi
ni sağlayan ticari mal varlığında (örneğin fabrika) herhangi kayba uğramayan bir mükellefin, ticari faaliyetine ilişkin vergi borçları ve cezaları terkin
°V U K ' un 115. maddesine göre terkin yapılacaksa mükelleflerin bağlı oldukları vergi dairesine başvurmaları gerekir.
Şayet A A T U H K ' nun 105. madesine göre terkin yapılacaksa ilgili amme idaresine yazı ile müracaat edilmesi gerekir.
Diğer bir deyişle başvurulacak makamlar, duruma göre vergi daireleri olabileceği gibi ilgili amme idaresi de olabilir.
9Özyer, s.219.
'°Ö zbalcı, s.379.
" http://tdkterim.gov.tr/bts/ (Erişim:20.11.2010)
sayı: 148 * ocak 2012
edilemez. Bu nedenle doğal afet nedeniyle top
lam varlığın en az üçte birini ya da daha fazlası
nı kaybeden bir mükellefe, gelir kaynağı ile ilgili varlıkta herhangi bir kayıp (zarar) yoksa, terkin işlemi uygulanamaz.
• Terkin yap>labilmesi için varhklarm veya ürünlerin en az üçte biri, afetten zarar görmüş, kaybedilmiş olmal>d>r. Zararın derecesi ve gelir kaynağıyla ilgili olup olmadığı hususu, yerel ida
re heyetince yaptırılan inceleme sonucunda net
leşecektir. İncelemede ve zararın tespiti nokta
sında, V U K ' ta yer alan değerlemeye ilişkin esas ve usuller dikkate alınacaktır. Bununla birlikte afete uğramış olmakla beraber toplam varlığının 12
%33,3'ünü kaybetmemiş olan kişiler terkinden yararlanamazlar. Bu oran asgari miktardır. Bu oranın altındaki zararlarda, terkinden yararlanı- lamaz'3. Zirai faaliyetlerde terkin uygulamasına baktığımızda ise zarar derecesinin,
''toplam var
lığın değil, mahsulün üçte biri oranında''
olması gerekir. Dolayısıyla ürününün üçte birini kaybeden mükellef, malvarlığı içinde bu zarar önemsiz bir yer tutsa da aynı oranda arazi vergisi ve ceza- sından kurtulur . Ote yandan mükellefe ait bir14
den fazla işletmenin bulunması durumunda, mahsuldeki kayıp oranı hesaplanırken bunların topluca dikkate alınması gerekmektedir.
Diğer yandan günümüzde mükelleflerin men
kullerini, gayrimenkullerini, mallarını veyahut ürünlerini sigortalatarak geleceğin risk ve belir
sizliklerine karşı kendilerini korudukları bilinen 2 13 14 15
raporu
bir gerçektir. Bu yolla mükellefler, özellikle de deprem, sel ve benzeri afetler nedeniyle ileride karşılaşacakları muhtemel kayıpları ortadan kal
dırmak ya da minimum düzeye indirebilmek amacıyla (ödedikleri belli bir prim karşılığında) varlıklarını güvence altına almaktadırlar. Bu se
beple, doğal afet nedeniyle malvarlığında ya da ürünlerde oluşan 1/3 oranındaki kayıp hesapla
nırken, kayba uğrayan mal varlığının ya da ürü
nün sigortalı olup olmadığı ve şayet sigortalı ise meydana gelen kayıp nedeniyle herhangi bir taz
minat alınıp alınmadığı dikkate alınmalıdır. Çün
kü alınan tazminat ölçüsünde zarar da azalmak
tadır. Buradan hareketle, oluşan zarar nedeniyle sigortadan tazminat alınmış ise, alınan tazminat tutarının zarar toplamından düşülmesi ve kalan kısmın, genel varlığın üçte birini aşıp aşmadığına bakılmalıdır. Bununla birlikte Danıştay'ın doğal afet nedeniyle mal varlığının üçte birinden fazla
sının kaybedilip kaybedilmediğinin tespitinde; si
gortadan alınan tazminatların dikkate alınmaması gerektiği yönünde bir kararı da bulunmaktadır'5.
• Mükelleflerin terkin talebi ile ilgili başvuru
larının ne zaman ve hangi süre içinde yapılacağı konusunda ise V U K ' ta herhangi düzenleme ya
pılmamıştır. Ancak mükellefler, 1 Sıra No'lu V U K Genel Tebliğinden hareketle; 115. madde
de yazılı sebepler ve şartlar mevcut olduğu tak
dirde, tahakkuk etmiş vergi borçları ve cezaların
dan tahsil edilmemiş olan kısımlarının terkini için tahsil bakımından zamanaşımı vaki olunca
ya kadar vergi dairelerine müracaatla terkin tale-
MAKALELER
l2Toplam varlık; mükellefin sahip olduğu tüm gayrimenkul, menkul, hak ve alacaklardan varsa belgeye dayalı borçlar düşülmek suretiyle bulunan tutarı ifade etmektedir.
13Özyer, s.214.
14 ••
Ozyer, s.218.
15Dn. 4. D.'nin, 15.01.1980 tarih ve E. 1975/2300 ve K. 1980/95 sayılı Kararı.
raporu MAKALELER
sayı: 148 • ocak 2012 binde bulunabilirler. A A TU H K ' da ise mükelleflerin afetin vukuu tarihinden itibaren 6 ay içinde ilgili amme idaresine yazılı olarak müracaat et
meleri gerektiği belirtilmektedir. Netice itibariyle V U K ' ta veya A A TU H K ' da yer alan koşulların gerçekleşmesi halinde vergi ve cezalar kısmen veya tamamen terkine tabi tutulmaktadır. Bu noktada özellikle V U K ' un 115. maddesi dikkat
li bir şekilde analiz edildiğinde terkin konusunda Maliye Bakanlığı'na yetki verilirken'6 ''terkin olunabilir'' değil ''terkin olunur'' denilmektedir.
Bu nedenle kanunda öngörülen şartların mevcut olması durumunda vergi idaresi terkin işlemini gerçekleştirmek zorunda olup bu noktada idare
ye herhangi bir takdir hakkı tanınmamıştır. Bu konuda dikkat çeken bir başka husus ise Vergi Usul Kanunu kapsamına giren vergi, resim, harç ve bunlarla ilgili cezalarda terkin yetkisi Maliye Bakanlığı'na ait iken, 6183 sayılı Amme Alacak
larının Tahsil Usulü Hakkında Kanun'da'7 terkin yetkisi İcra Vekilleri Heyetine (Bakanlar Kuru- lu'na) verilmiştir. Terkin konusunda bu iki kanun arasındaki bir başka farklılık da şöyledir; V U K ' a göre terkin edilecek vergi ve ceza miktarı zarar derecesi ile mütenasip (orantılı) olarak tespit edi
lirken, A A TU H K ' na göre terkin edilecek kısım için böyle bir zorunluluk bulunmamaktadır. D i
ğer bir deyişle 6183 sayılı kanuna göre terkin edilecek amme alacaklarının zarar derecesi ile mütenasip olması gerekmemektedir. Nitekim mezkûr kanunun 105. maddesinde asgari zarar * * *
derecesinin en az üçte bir olarak belirtilmiş ol
masına karşın, terkin edilecek miktarın zarar de
recesi ile orantılı olacağı yönünde herhangi bir ibare bulunmamaktadır.
5- TERKİN EDİLEBİLECEK V E R G İN İN T Ü R Ü , D Ö N EM İ ve M İKTARI
Vergi Usul Kanunu'nun 115. maddesinde ter
kin yapılacak alacaklara ilişkin
''afetin zarar ver
diği gelir kaynakları ile ilgili vergi borç ve ceza
ları''
denilmekle birlikte hangi vergi türlerinin bu kapsamda olduğu belirtilmemiştir. Bununla birlikte genellikle gelir vergisi, kurumlar vergisi, em
lak vergisi, damga vergisi ve bunlara bağlı, gecik
me zammı, gecikme faizi gibi cezalar terkin kap
samında değerlendirilmektedir. Ancak afetin za
rar verdiği gelir kaynağı ile ilgisi bulunmaması ve üçüncü kişilerden hazine adına alınması gibi ge
rekçelerle katma değer vergisi, stopaj vergileri, özel tüketim vergisi, banka ve sigorta muamele
leri vergisi gibi vergiler ve bunlara bağlı cezalar, terkin kapsamında değerlendirilmemektedir'8.
Nitekim Maliye Bakanlığı, vermiş olduğu bir muktezasında, doğal afetin zarar verdiği gelir kaynağı ile ilgili bulunan gelir vergisi borcunun zarar derecesiyle orantılı olarak terkin edilmesi gerektiğini belirtirken, buna karşılık, yapılan sto
paja ilişkin verginin istihkak sahiplerinin gelir vergisine mahsuben tevkifat yapılmak suretiyle vergi dairesine ödendiğinden mükellefin gelir kaynağı ile ilgili bulunmayan bu verginin terkin
’V U K 'u n 115. maddesi göre, M aliye Bakanlığı terkin yetkisini mahalline de devredebilir.
I?6183 sayılı Kanun; sadece vergileri değil, tüm amme alacaklarını kapsamaktadır. Ancak vergiler, terkin bakımından, VU K'taki esas ve usullere tabidir. Dolayısıyla A A T U H K ' nun 105. maddesi, V U K kapsamına girmeyen amme alacak
larına (örneğin gümrük vergisi) yönelik terkini düzenlemektedir.
"Ö zyer, s.215.
sayı: 148 * ocak 2012
MAKALELER raporu
edilmesine imkân bulunmadığını ifade etmiş- tir .Yine Maliye Bakanlığı bir başka özelgesinde 19
de, yangın nedeniyle yapılması söz konusu ola
bilecek vergi terkininin kapsamına, tahsil edilip vergi dairesinde ödenmekten ibaret olan katma değer vergisi borcunun girmediğini belirtmiştir19 20.
Ayrıca doğal afet tarihinden önce tahsil edilmiş vergi ve cezalar için terkin yapılmaz. Terkin an
cak doğal afetten sonra tahsil edilmiş ya da he
nüz tahsil edilmemiş vergi borçları ve cezaları hakkında uygulanır21 22.
Dolayısıyla terkin işleminin aslında gelir ve kurumlar vergisi gibi dolaysız vergilerde uygula
ma alanı bulduğunu buna karşın KDV, Ö TV ve stopaj yoluyla alınan vergilerde ise uygulanması
nın pek de mümkün olmadığı görülmektedir. Bu sebeple, terkin işlemi her tür vergiyi kapsamına almamakta sadece gelir kaynaklarıyla ilgili vergi
ler (gelir vergisi, kurumlar vergisi, geçici vergiler vs.) ile arazi vergilerini ve bunlara bağlı cezaları (gecikme zammı, gecikme faizi, tecil faizi vs.) kapsama almaktadır.
Vergi Usul Kanunu'nun 115. maddesi kapsa
mında terkin yapılabilmesi için, vergi ve ceza borcunun; kapanmış vergilendirme dönemlerine ait ve tahakkuk etmiş, ancak tahsil edilmemiş ol
ması gerekir. Bu arada, sonucu alınmış vergilen
dirme dönemlerine ilişkin bulunmak kaydıyla henüz tahakkuk etmemiş vergi borçlarının da ter
kin edilmesi mümkündür. Ayrıca afetin vukuun
dan sonra ödenmiş olan vergilerin, terkin kapsa
mına girmesi şartıyla, red ve iadesi imkân dâhi- lindedir. Zirai faaliyetlerde terkin edilecek arazi vergisinin ilgili olduğu dönem ise, mahsulün top
lanacağı devreyle ilgili olan dönemin vergisidir.
Bu nedenle mahsulün tohumunun atıldığı yılın değil, mahsulün toplanacağı yılın vergisi terkin edilir . Terkin edilecek vergi miktarı ise, mahsul22 deki kayıp oranı kadar olacaktır.
Afetten sonra, ikmalen ya da re'sen tarh edi
len vergiler ile kesilen cezalar, afetten önceki ka
panmış vergilendirme dönemlerine ait olmak şar
tıyla terkin konusu yapılabilir.
Terkin edilecek vergi ve ceza tutarının ne miktarda olacağı konusunda ise V U K ile AA- T U H K 'd a farklılık bulunmaktadır. Şöyle ki;
V U K 'a göre terkin edilecek vergi ve ceza miktarı zarar derecesi ile mütenasip (orantılı) olarak tes
pit edilirken, A A TU H K ' na göre terkin edilecek kısım için böyle bir zorunluluk bulunmamakta
dır. Diğer bir deyişle 6183 sayılı kanuna göre ter
kin edilecek amme alacaklarının, zarar derecesi ile mütenasip olması gerekmemektedir. Nitekim mezkûr kanunun 105. maddesinde asgari zarar derecesinin en az üçte bir olarak belirtilmiş ol
masına karşın, terkin edilecek miktarın zarar de
recesi ile orantılı olacağı yönünde herhangi bir ibare bulunmamaktadır. Örneğin V U K ' a göre tespit edilen zarar oranı % 4 0 ise mükellefin ver
gi borç ve cezaları % 4 0 oranında terkin edile
cektir23. Ancak terkin işlemi 6183 sayılı kanun
19M B.'nin, 19.06.1996 tarih ve S.B.07.0.GEL.0.28/2857-115-873/27350 sayılı Özelgesi 20M B.'nin, 07.06.2000 tarih ve S.B.07.0.GEL.0.28/2857-115-1045/27390 sayılı Özelgesi
'Özgür Biyan,''Vergi Hukukunda Terkin Müessesesinin Esasları", Mali Çözü m, sayı:79, Ocak-Şubat 2007, s.81.
22Özyer, s.219.
23Şayet doğal afet nedeniyle mükellefin gelir kaynaklarıyla bağlantılı varlıklarının veya ürünlerinin % 1 0 0 'ü zarar görmüş ise, bu durumda terkin oranı da % 1 0 0 kabul edilecektir.
raporu MAKALELER
sayı: 148 • ocak 2012 baz alınarak yapılıyorsa, terkin edilecek tutar, % 4 0 oranında olabileceği gibi % 3 5 veya % 45 oranında da olabilir.
6- TERKİN İŞLEM İN E İLİŞKİN Ö RN EKLER
Ö rnek 1: Ticari varlığı 100.000 TL, özel varlığı 40.000 TL olan bir mükellefin, meydana gelen bir depremde ticari varlığının 50.000 TL'lik kısmı tamamen yok olmuştur. Mükellefin ticari varlık
la ilgili gelir vergisine ilişkin 20.000 TL'lik vergi borcu ve cezası vardır. Buna göre terkin müesse- sesinin işlerliğini tespit etmek için iki aşamalı bir tahlil yapılmalıdır. Birinci aşamada terkinden ya
rarlanma durumu tespit edilir. Söz konusu örnekte mükellefin 50.000 TL'lik zararının 140.000 (=100.000 + 40.000) TL'lik genel mal varlığı toplamı içindeki oranı üçte birden fazladır. Bu durum
da terkinden yararlanabilir. İkinci aşamada ise terkin edilecek vergi ve cezası bulunacaktır. Verilen örnekte vergi borcunun ilgili bulunduğu gelir kaynağındaki zarar kısmi olduğundan vergi ve ceza
nın tamamı değil, bir kısmı terkin edilecektir. Ticari varlıkta meydana gelen zararla mütenasip bir terkin yapılacağından 50.000 TL'lik zarar, ticari varlık toplamı olan 100.000 TL'lik oranlanarak ter
kin edilecek vergi cezasının oranı bulunur. Bu oran da 50.000/100.000 =%50'dir. Silinecek vergi ve ceza miktarı (20.000 x % 50=) 10.000 TL olacaktır24.
Örnek 2: 10.05.2012 tarihinde meydana depremden zarar gören bir mükellefin toplam varlığı ve zarar durumuna ilişkin veriler şöyledir:
Varlık Tutar Zarar
Fabrika Binası 50.000 TL 10.000 TL
Kam yonet 10.000 TL 10.000 TL
Ticari M al 90.000 TL 90.000 TL
Toplam 150.000 TL 110.000 TL
Bu mükellefe 2011 yılı için Mart 2012'de 50.000 TL gelir vergisi tahakkuk etmiş ve bunun ilk tak- sidinin (25.000 TL) ödendiği tespit edilmiştir. Bu mükellefin malvarlığında meydana gelen zararın de
recesi (zarar / toplam varlık), 110.000 / 150.000 TL = %73 olup üçte birden fazladır. Dolayısıyla mü
kellefin Temmuz 2012'ye ait henüz ödenmemiş gelir vergisi ikinci taksidinin (25.000 TL) % 73 'ü olan 18.250 TL'si terkin edilebilecektir. Mart ayında ödenen birinci taksit ise, daha önceden ödenmiş ol
duğundan terkine konu olmayacak ve mükellefe iade edilmeyecektir.
Örnek 3: Bir mükellef 1000 dönüm buğday, 250 dönüm pamuk ekmiştir. Zirai kazanç ölçüsü ola
rak, o mahal için tespit edilen ortalama randıman, dönüm başına buğdayda 150 kg, pamukta 200 kg.'dır. Ortalama satış fiyatları ise, buğdayda 2 lira, pamukta 5 lira olarak tespit edilmiştir.
Afet dolayısıyla buğday mahsulünün yarısı, pamuk mahsulünün dörtte biri kaybedilmiştir. Bu du
rumda hesaplama şu şekilde yapılacaktır:
24Doğan Şenyüz, Şükrü Kızılot, Metin Taş, Recai Dönmez, Vergi Hukuku, Yaklaşım Yayıncılık, Ankara, 2006, s.192.
sayı: 148 * ocak 2012
MAKALELER raporu
Mahsul Ekilen Arazi İstihsal Miktarı
Fiyat İtibari Değer
Buğday 1000 dönüm 150.000 Kg. 2 TL. 300.000 TL.
Pamuk 250 dönüm 50.000 Kg. 5 TL. 250.000 TL.
Toplam 550.000 TL.
Kaybedilen buğday mahsulünün yarısı ile pamuğun dörtte birinin değeri (150.000 + 62.500 = 212.500 TL) olup, toplam 550.000 liralık mahsulün üçte birinden fazladır. Bu nedenle terkin yapıla
caktır. Terkin oranına gelince, mahsuldeki kayıp oranı esas alınarak, buğdayla ilgili arazi vergisinin yarısı, pamukla ilgili arazi vergisinin ise dörtte biri terkin edilecektir. Buğday ve pamuk aynı arazide ekilmiş olsaydı, terkin edilecek vergi tutarı 212.500 / 550.000 oranına göre bulunurdu .25
Örnek 4: Bir mükellefin iplik fabrikası, içindeki makineleri ve stok mallarla birlikte 30.04.2010 ta
rihinde tamamen yanmıştır. Zararın tutarı 3000 liradır. Mükellefin ayrıca 10.000 liralık arazi ve sair gayrimenkulleri vardır. 2009 takvim yılı ticari kazancı ile ilgili tahakkuk etmiş gelir vergisinin, 2010 yılında ödenecek olan tutarları 250 liradır.
Bu durumda, ticari varlık tamamen kaybedilmiş olmasına rağmen, meydana gelen zarar tutarı, ge
nel (toplam) varlığın üçte birinden az olduğundan, herhangi bir terkin yapılması söz konusu değildir.
Ticari kazançla ilgili 250 liralık verginin normal taksit aylarında ödenmesi gerekir25 26.
7- G EN EL D EĞ ER LEN D İRM E ve S O N U Ç
Deprem ve benzeri afetler, gerek ülke genelinde gerekse de mükellefler nezdinde maddi-manevi oldukça yıkıcı sonuçlar meydana getirmektedir.
Yaşanan doğal afetlerin bilhassa da depremlerin vergi mükellefleri üzerinde yarattığı olumsuz et
kileri bir ölçüde hafifletmek, içerisinde bulundukları zor durumdan kurtarmak ve afetten etkilenen mükelleflere bir takım kolaylıklar sağlamak amacıyla Vergi Usul Kanunu'nda ve Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun'da terkin müessesesi ihdas edilmiştir.
Yakın zamanlarda ülkemizin yaşadığı büyük depremler ve yaşanan sel felaketleri, bu müessesenin uygulanmasını sık sık gündeme getirmektedir. Söz konusu müesseseyle beraber belli şartların varlığı halinde devlet; tek taraflı olarak alacağından vazgeçmekte ve mükelleflerin vergi yükü kısmen ya da tamamen ortadan kalkmaktadır. Vergi borç ve cezalarının kısmen veya tamamen sona ermesini sağ
layan bu uygulamadan; varlıkları ya da mahsulleri tabii afete maruz kalan ve bunun sonucunda da en az üçte bir kayba uğrayan özellikle de gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri, ilgili mercilere baş
vurmak suretiyle yararlanabilirler.
Sonuç olarak, ülkemizin deprem kuşağında bulunması, sel ve benzeri doğal afetlerin de sıkça meydana gelmesi göz önünde bulundurulduğunda, terkin müessesesinin anlam ve önemi, hem mü
kellef hem de devlet açısından her geçen gün daha da artmaktadır.
25Özbalcı, s.378-379.
26Özbalcı, s.369.
raporu MAKALELER
sayı: 148 • ocak 2012 KAYNAKÇA• Biyan, Özgür, ''Vergi Hukukunda Terkin Müessesesinin Esasları'', Mali Çözüm, sayı:79, Ocak-Şubat 2007, s.75-84.
• Özbalcı, Yılmaz, Vergi Usul Kanunu Yo
rum ve Açıklamaları, Oluş Yayıncılık, Ankara, 2010.
• Özyer, Mehmet Ali, Açıklama ve Örnekler
le Vergi Usul Kanunu Uygulaması, Maliye Hesap Uzmanları Derneği Yayınları, İstanbul, 2008.
• Şenyüz Doğan,Kızılot Şükrü, Taş Metin, Dönmez Recai, Vergi Hukuku, Yaklaşım Yayın
cılık, Ankara, 2006.
• Tuncer, Selahattin, Vergi Hukuku ve Uygu
laması, Yaklaşım Yayınları, 2003.
• 6183 Sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun
• 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu
• Dn. 4. D.'nin, 15.01.1980 tarih ve E.
1975/2300 ve K. 1980/95 sayılı Kararı.
• M B.'nin, 19.06.1996 tarih ve S.B.07.0.G EL.0.28/2857-1 1 5-873/27350 sayılı Özelgesi.
• M B.'nin, 07.06.2000 tarih ve S.B.07.0.G EL.0.28/2857-11 5-1 045/27390 sayılı Özelgesi.
• http://www.tdkterim.gov.tr/bts/ (Erişim:
27.11.201 1)
