PRACE POGLÑDOWE
PRACE POGLÑDOWE
REVIEV PAPERS
Nades∏ano: 8.03.2011
Zatwierdzono do druku: 18.04.2011
Streszczenie
Oty∏oÊç jest obecnie na tyle powszechnie wyst´pujà-cym zjawiskiem, ˝e zosta∏a uznana przez WHO za epide-mi´ XXI wieku. Jest przyczynà wielu schorzeƒ i dysfunk-cji metabolicznych wspó∏tworzàcych tzw. zespó∏ metabo-liczny. Artyku∏ przedstawia krótki zarys patogenezy ze-spo∏u metabolicznego opierajàcy si´ na najnowszych do-niesieniach literaturowych z podkreÊleniem roli stresu oksydacyjnego w jego powstawaniu. Zapobieganie oraz leczenie oty∏oÊci i zespo∏u metabolicznego mo˝liwe jest nie tylko poprzez zastosowanie odpowiednich farmaceu-tyków, ale tak˝e dzi´ki modyfikacji czynników Êrodowi-skowych. Do najwa˝niejszych nale˝y aktywnoÊç fizyczna i w∏aÊciwa dieta dostarczajàca odpowiedniej iloÊci sk∏ad-ników od˝ywczych, energii oraz witamin i naturalnych antyoksydantów.
S∏owa kluczowe: oty∏oÊç, zespó∏ metaboliczny, stres
oksydacyjny
Summary
The review presents the ways of prevention and treat-ment of obesity and metabolic syndrome. The success is likely to be reached not only by medications but also by changing the life style. The main environmental factors affecting development of metabolic syndrome are based on physical activity and proper diet. Physical activity should be enhanced and nutrients, vitamins and antioxi-dants provided.
Key words: obesity, metabolic syndrome, oxidative
stress
ZESPÓ¸ METABOLICZNY A STRES OKSYDACYJNY –
MO˚LIWOÂCI DIETOTERAPII
THE METABOLIC SYNDROME AND OXIDATIVE STRESS – POSSIBILITIES OF DIETOTHERAPY
Lucyna Kapka-Skrzypczak
1, 2, Joanna Niedêwiecka
1, Ma∏gorzata Cyranka
1,
Maciej Skrzypczak
3, Marcin K. Kruszewski
1, 41 Samodzielna Pracownia Biologii Molekularnej Instytutu Medycyny Wsi im. W. Chodêki w Lublinie. Kierownik Pracowni: dr n. med.
L. Kapka-Skrzypczak
2 Katedra Zdrowia Publicznego Wy˝szej Szko∏y Informatyki i Zarzàdzania w Rzeszowie. Kierownik Katedry: dr n. med. L.
Kapka-Skrzypczak
3 II Katedra i Klinika Ginekologii II Wydzia∏u Lekarskiego z Oddzia∏em Angloj´zycznym Uniwersytetu Medycznego w Lublinie.
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. T. Rechberger
4 Centrum Radiobiologii i Dozymetrii Biologicznej Instytutu Chemii i Techniki Jàdrowej w Warszawie. Kierownik Centrum: prof. dr
Wprowadzenie
Obecnie obserwuje si´ wzrost wyst´powania nad-wagi i oty∏oÊci zarówno w Polsce jak i na Êwiecie. Co druga osoba na naszej planecie ma nadwag´, a 400 mln ludzi jest oty∏ych – dane te sk∏oni∏y Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia do uznania oty∏oÊci za epide-mi´ XXI wieku [1, 2]. Oty∏oÊç definiowana jest jako choroba o z∏o˝onym genetyczno-Êrodowiskowym pod∏o˝u, uwarunkowana nadmiernym rozwojem tkanki t∏uszczowej w ustroju i zwi´kszeniem masy cia∏a powy˝ej normy [1]. Jej wyst´powanie wià˝e si´ z rozwojem wielu dysfunkcji metabolicznych stano-wiàcych pod∏o˝e do rozwoju przewlek∏ych schorzeƒ uk∏adu sercowo-naczyniowego, nieprawid∏owej go-spodarki w´glowodanowej oraz hiperlipidemii, co prowadzi do wykszta∏cenia si´ zespo∏u metabolicz-nego.
Zespó∏ metaboliczny –
zarys patogenezy
Zespó∏ metaboliczny (ZM) – jak podaje definicja WHO – to wspó∏wyst´powanie czynników ryzyka pochodzenia metabolicznego, sprzyjajàcych rozwo-jowi chorób sercowo-naczyniowych o pod∏o˝u mia˝d˝ycowym oraz cukrzycy typu II [2]. Najwi´k-szà rol´ w patogenezie ZM odgrywa oty∏oÊç oraz in-sulinoopornoÊç. Znaczenie ma tutaj iloÊç, rozmiesz-czenie tkanki t∏uszczowej jak i jej aktywnoÊç meta-boliczna. Hipertrofia i hiperplazja adipocytów, czy-li zwi´kszenie ich masy i czy-liczby przyczynia si´ do po-wstania takich sk∏adowych ZM jak nadciÊnienie t´t-nicze i dyslipidemia (ryc. 1). Na skutek zwi´kszonej lipolizy w tkance t∏uszczowej kwasy t∏uszczowe uwalniane sà do krwiobiegu i magazynowane w tkankach obwodowych. Zak∏óca to prawid∏owà odpowiedê komórek na insulin´ i wychwyt glukozy, co predysponuje do rozwoju insulinoopornoÊci i cu-krzycy typu II. Wzrasta te˝ st´˝enie aterogennej frakcji cholesterolu LDL.
Do niedawna tkanka t∏uszczowa uwa˝ana by∏a jedynie za magazyn nadmiaru energii dostarczanej z po˝ywieniem. Dowiedziono jednak, ˝e adipocyty sà komórkami aktywnymi metabolicznie i uczestni-czà w regulacji gospodarki energetycznej organizmu za sprawà licznie wydzielanych adipokin (rezystyna, leptyna, adiponektyna) i cytokin (IL-1, IL-6, TNF-a). Ponadto wydzielajà bia∏ka regulujàce
ci-Ênienie krwi (angiotensynogen), czynniki proza-krzepowe (PAI-1), regulatory metabolizmu lipidów i glukozy oraz enzymy metabolizmu hormonów ste-roidowych. AktywnoÊç ta dotyczy w wi´kszym stopniu tkanki t∏uszczowej trzewnej ni˝ podskórnej [2, 3, 4]. W szczególnoÊci zwiàzana jest ona z osoba-mi o androidalnym typie oty∏oÊci, typowym dla m´˝czyzn (tak zwana oty∏oÊç typu „jab∏ko”), gdzie tkanka t∏uszczowa gromadzi si´ w okolicy talii [5].
Wzrost produkcji PAI-1 i TNF-a a zmniejszenie
wytwarzania adiponektyny przez adipocyty wisce-ralne przyczynia si´ do powstania zakrzepicy i mia˝d˝ycy. Adiponektyna wykazuje dzia∏anie przeciwmia˝d˝ycowe i uwra˝liwia komórki na insu-lin´. Jej spadek sprzyja rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy typu II, a obni˝ony poziom adiponektyny obserwowany jest u ludzi oty-∏ych [6]. Nadmierna iloÊç adipocytów i nieprawid∏o-wy ich metabolizm nieprawid∏o-wywo∏uje przewlek∏y stan zapal-ny. U osób oty∏ych tkanka t∏uszczowa jest infiltro-wana przez makrofagi, które zmieniajà ekspresj´ genów w adipocytach, a te w makrofagach co pro-wadzi do zwi´kszonego wydzielania cytokin proza-palnych. Te cytokiny sà powiàzane z wywo∏aniem insulinoopornoÊci. Liczba makrofagów w adipocy-tach zmniejsza si´ wraz z redukcjà wagi cia∏a [2, 7, 8]. ZM mo˝e wykszta∏caç si´ równie˝ u osób, u któ-rych oty∏oÊç nie wyst´puje. Dowodzà tego badania przeprowadzone na populacji mieszkaƒców Azji Po∏udniowej. ZM jest w tym wypadku skutkiem niew∏aÊciwego metabolizmu adipocytów, niezale˝-nie od ich iloÊci [2, 9].
Stres oksydacyjny w zespole metabolicznym
Wolne rodniki tlenowe (ROS) sà produktami nat-uralnego metabolizmu komórkowego. Mogà wp∏ywaç na funkcjonowanie komórki w sposób korzystny, bàdê stanowiç czynnik etiologiczny ró˝nych zaburzeƒ metabolicznych. W niewielkim st´˝eniu, wolne rodniki przyczyniajà si´ do zwalcza-nia infekcji (nadtlenek azotu wytwarzany przez makrofagi) czy te˝ uczestniczà – jako przekaêniki drugorz´dowe – w szlakach transdukcji sygna∏ów w komórce. Niekorzystne dzia∏anie zwiàzane jest z nadmiernà peroksydacjà lipidów, uszkodzeniem bia∏ek i DNA co zaburza ich prawid∏owe funkcjonowanie. To, jaki efekt wywierajà wolne rodniki uzale˝nione jest od stanu równowagi pomi´dzy ich iloÊcià a sprawnoÊcià mechanizmów antyoksydacyjnych w komórce. Wyró˝niamy dwa rodzaje tych mechanizmów:●Enzymatyczne – jest to aktywnoÊç dysmutazy
ponadtlenkowej (SOD), peroksydazy glutationowej (GPx), katalazy (CAT), ponadto zalicza si´ tu te˝ ceruloplazmin´, bia∏ka hemowe, tioredoksyn´ (TRX), paraoksonaz´ (PON1).
●Nieenzymatyczne – to witaminy: C, E,
gluta-tion (GSH), karotenoidy, flawonoidy, bilirubina, kwas moczowy, cysteina, kreatynina, albuminy, zre-dukowany koenzym Q [10, 11].
ROS [2]. Tkanka t∏uszczowa jest w stanie samo-dzielnie generowaç wolne rodniki, czego dowiedzio-no badajàc myszy z oty∏oÊcià. Okaza∏o si´, ˝e wy-twarzanie ROS mia∏o miejsce w tkance t∏uszczowej podczas, gdy nie wyst´powa∏o w mi´Êniach, wàtro-bie czy aorcie. Przypuszcza si´, ˝e jest to wynikiem wspomnianej wy˝ej infiltracji adipocytów przez ma-krofagi, które zdolne sà do produkcji cytokin pro-zapalnych i generowania wolnych rodników [12]. Nadmiar ROS mo˝e wp∏ywaç na zaburzenia w se-krecji adipokin i tym samym przyczyniaç do po-wstawania ZM [6].
Zaburzenia metabolizmu w´glowodanów
a stres oksydacyjny
Nadmierna produkcja ROS ma miejsce w sta-nach hiperglikemii i insulinoopornoÊci, które sà ele-mentami ZM i czynnikami predysponujàcymi do rozwoju cukrzycy typu II. To wynik zaburzeƒ pro-cesu oddychania komórkowego. Zwi´kszona iloÊç substratów energetycznych a tym samym NADH skutkuje nadmiernym wzrostem gradientu protono-wego wzd∏u˝ b∏ony mitochondrialnej. Prowadzi to do reakcji protonów z tlenem i powstawania rodni-ków tlenowych. Te, za poÊrednictwem kinazy bia∏-kowej C i NF-kb aktywujà oksydazy NAD(P)H. Naczyniowe oksydazy NAD(P)H stanowià g∏ówne êród∏o indukowanej przez podwy˝szony poziom glukozy produkcji ROS w naczyniach krwiono-Ênych i nerkach. Przyczyniajà si´ wi´c do takich
po-wik∏aƒ nieprawid∏owej gospodarki w´glowodano-wej jak makro- i mikroangiopatie cukrzycowe [12–14].
Dowiedziono, ˝e komórki b trzustki sà bardzo wra˝liwe na dzia∏anie ROS z tego wzgl´du, ˝e zawie-rajà niewielkà iloÊç enzymów o aktywnoÊci antyok-sydacyjnej [10]. D∏ugotrwa∏y stres oksydacyjny in-dukowany hiperglikemià powoduje uszkodzenie wy-sepek b, zmniejszenie wydzielania insuliny i upoÊle-dzenie tolerancji glukozy [14]. U osób chorych na cukrzyc´ stwierdzono tak˝e obni˝enie zawartoÊci naturalnych antyoksydantów – witaminy C, E, glu-tationu i kwasu moczowego – we krwi i osoczu. Po-nadto glukoza w wysokich st´˝eniach jest w stanie przeprowadzaç autooksydacj´ i nieenzymatycznà glikacj´ bia∏ek co równie˝ generuje wolne rodniki tlenowe [11].
Choroby uk∏adu sercowo-naczyniowego
a stres oksydacyjny
W uk∏adzie krwionoÊnym reaktywne formy tlenu sà generowane przez komórki Êródb∏onka, komórki mi´Êni g∏adkich naczyƒ, fibroblasty i leukocyty [16]. Negatywne skutki dzia∏ania ROS w naczyniach t´t-niczych zwiàzane sà ze zmianà przepuszczalnoÊci Êródb∏onka, retencjà pod nim lipoprotein, utlenia-niem LDL i ich agregacjà, wzrostem krzepliwoÊci i zaburzeniem napi´cia mi´Êni g∏adkich [15].
Momentem inicjujàcym proces mia˝d˝ycy jest prawdopodobnie przenikanie utlenionych LDL
Rycina 1.Aktualna koncepcja powstawania zespo∏u metabolicznego.
Figure 1. Present concept of metabolic syndrome.
Oty∏oÊç trzewna
Stan zapalny
InsulinoopornoÊç
Mia˝d˝yca Cukrzyca typu II
(Ox-LDL) do Êciany t´tnicy, co zachodzi w miej-scach uszkodzenia Êródb∏onka przez ró˝ne czynniki fizyczne, chemiczne czy infekcje. Sam Ox-LDL te˝ mo˝e uszkadzaç komórki Êródb∏onka i indukowaç na ich powierzchni ekspresj´ czàsteczek adhezyj-nych, jak i czynników chemotaktycznych dla mono-cytów, które w tych w∏aÊnie miejscach migrujà pod warstw´ Êródb∏onka. Nast´pnie wychwytujà lipo-proteiny i stajà si´ makrofagami generujàcymi ROS, które przekszta∏cajà Ox-LDL do jeszcze bardziej utlenionej formy. Ta jest ponownie wychwytywana przez makrofagi, które stajà si´ wówczas tzw. ko-mórkami piankowatymi. Wraz z leukocytami two-rzà nacieki t∏uszczowe. W efekcie tworzy si´ blaszka mia˝d˝ycowa, która stopniowo ulega zwapnieniu i zmniejsza Êwiat∏o naczynia [17].
Enzymami generujàcymi ROS w uk∏adzie krà˝e-nia sà oksydaza NAD(P)H, syntaza tlenku azotu, oksydaza ksantynowa, cyklooksygenaza oraz lipo-oksygenazy [16]. Liczne badania prowadzone na hodowlach komórkowych, zwierz´tach oraz wÊród ludzi dowodzà, ˝e najwi´ksze znaczenie w patoge-nezie mia˝d˝ycy majà ROS generowane przez oksy-daz´ NAD(P)H. To wynik stymulowania jej aktyw-noÊci przez takie czynniki jak angiotensyna II, trombina, p∏ytkowy czynnik wzrostu, i TNF-a, któ-rych wydzielanie zwi´ksza si´ u osób z ZM [14, 17]. Wolne rodniki indukujà nadciÊnienie. Dzieje si´ to za sprawà obni˝enia przez ROS syntezy i dost´pno-Êci NO, który odgrywa istotnà rol´ w regulacji na-pi´cia mi´Êniówki naczyƒ krwionoÊnych. Nadtlenek reagujàc z NO tworzy bardzo reaktywny i cytotok-syczny nadtlenoazotyn atakujàcy czàsteczki bia∏ek, lipidów, kwasów nukleinowych [18]. Potwierdze-niem istotnej roli stresu oksydacyjnego w rozwoju przewlek∏ej niewydolnoÊci serca i uk∏adu krà˝enia jest fakt, ˝e antyoksydanty sà w stanie zapobiec po-st´powi takich procesów patologicznych, jak: prze-rost mi´Ênia sercowego, apoptoza kardiomiocytów, czy generacja ROS po przywróceniu krà˝enia (re-perfuzji) [17].
Mo˝liwoÊç dietoterapii w zespole
metabolicznym
Dietoprofilaktyka i dietoterapia, w Êwietle coraz wi´kszej liczby doniesieƒ naukowych, wydajà si´ byç szansà na zmniejszenie ryzyka zapadalnoÊci na wiele chorób cywilizacyjnych [16]. W∏aÊciwa dieta dostarcza ró˝norodnych produktów w odpowied-nich proporcjach, ze szczególnym uwzgl´dnieniem warzyw i owoców, produktów zbo˝owych pe∏no-ziarnistych, b∏onnika, chudego mi´sa drobiowego oraz ryb i olejów roÊlinnych [19, 20]. Na szczególnà uwag´ zas∏ugujà produkty roÊlinne, które poza b∏onnikiem, mikro- i makroelementami oraz wita-minami dostarczajà antyoksydantów.
Normalizacja wagi
i g∏ówne wytyczne diety
Oty∏oÊç stanowi istotny czynnik predysponujàcy do rozwoju ZM [21]. Stàd g∏ównym zaleceniem dla osób z ZM jest redukcja wagi. Spadek ju˝ 10% ma-sy cia∏a wystarcza do uzyskania pozytywnego efek-tu zdrowotnego – obni˝a si´ ciÊnienie krwi i poziom cukru, poprawia profil lipidowy oraz zmniejsza sk∏onnoÊç do zakrzepicy [22, 23]. Wi´kszy spadek wagi u osób oty∏ych przyczynia si´ do znacznego wzrostu insulinowra˝liwoÊci. Zmniejszenie oporno-Êci na insulin´ mo˝na uzyskaç równie˝ odpowiednio skomponowanà dietà, w której ogranicza si´ spo˝y-cie kwasów t∏uszczowych nasyconych (*10% ener-gii z po˝ywienia). Kwasy te przyczyniajà si´ do zwi´kszenia st´˝enia insuliny w osoczu oraz zmniej-szenia wra˝liwoÊci komórek wobec niej. Wyelimino-waç z diety nale˝y kwasy t∏uszczowe typu trans, któ-re podnoszà st´˝enie cholesterolu LDL oraz trigli-cerydów, obni˝ajà HDL oraz wywo∏ujà opornoÊç na insulin´ [23]. Spo˝ycie zarówno jednego jak i drugiego typu kwasów powoduje wzrost st´˝enia biomarkerów stanu zapalnego w osoczu, takich jak CRP, IL-6 oraz rozpuszczalnych czàsteczek adhe-zyjnych [20].
W leczeniu dietetycznym jak i profilaktyce ZM nale˝y uwzgl´dniç spo˝ycie odpowiedniej iloÊci nie-nasyconych kwasów t∏uszczowych, których g∏ów-nym êród∏em sà t∏uszcze roÊlinne. Szczególne zna-czenie majà kwasy v-3, które dzia∏ajà antyarytmicz-nie, obni˝ajà ciÊnienie (przez zwi´kszonà dost´p-noÊç tlenku azotu), redukujà ryzyko zakrzepicy, dzia∏ajà przeciwzapalnie oraz obni˝ajà poziom tri-glicerydów w osoczu [23, 24].
Dieta wysokot∏uszczowa oraz poda˝ du˝ych ilo-Êci rafinowanych w´glowodanów przyczynia si´ do indukcji stresu oksydacyjnego, obni˝enia aktywno-Êci enzymów antyoksydacyjnych i syntazy tlenku azotu. Wzrasta wówczas aktywnoÊç oksydazy NAD(P)H a tym samym zwi´ksza si´ produkcja ROS, które dodatkowo inaktywujà NO. Rozwija si´ stan zapalny, dysfunkcja Êródb∏onka naczyƒ krwio-noÊnych i nadciÊnienie t´tnicze [18, 20]. Dieta osoby oty∏ej powinna uwzgl´dniaç produkty bogate w wa-rzywa, owoce, w´glowodany z∏o˝one i b∏onnik. Wa-rzywa i owoce dostarczajà antyoksydantów, redu-kujà stres oksydacyjny oraz wywierajà efekt prze-ciwzapalny [20]. W´glowodany z∏o˝one i b∏onnik przyczyniajà si´ do obni˝enia poziomu glukozy i cholesterolu we krwi.
Ochronne dzia∏anie przeciwutleniaczy
pochodzenia roÊlinnego
Grup´ najcz´Êciej badanych substancji o charak-terze przeciwutleniaczy stanowià witamina C, E i b-karoten. Jak wspomniano, w organizmie cz∏o-wieka obecne sà nieenzymatyczne mechanizmy an-tyoksydacyjne, które zawierajà m.in. te w∏aÊnie zwiàzki. Obecny styl ˝ycia i niew∏aÊciwy sposób od-˝ywiania si´ sprawiajà, ˝e mechanizmy antyoksyda-cyjne nie dzia∏ajà w pe∏ni sprawnie, poniewa˝ ich poziom jest zbyt niski w stosunku do nat´˝enia stre-su oksydacyjnego, dlatego te˝ wa˝ne jest uwzgl´d-nianie odpowiednich ich iloÊci w diecie. Nie od dziÊ wiadomo, ˝e spo˝ywanie du˝ej iloÊci warzyw oraz owoców chroni przed chorobami uk∏adu krà˝enia, nowotworami i wielu innymi schorzeniami.
Kwas askorbinowy, jest efektywnym zmiataczem ROS. Jest uwa˝any za najistotniejszy antyoksydant zewnàtrz- i wewnàtrzkomórkowy. Witamina C ha-muje peroksydacj´ hemoglobiny inicjowanà przez wzbudzone neutrofile, a wraz z koenzymem Q i glu-tationem chroni mitochondria przed stresem oksy-dacyjnym. Kwas askorbinowy podwy˝sza potencja∏ przeciwutleniajàcy organizmu np. poprzez zdolnoÊç odtwarzania tokoferolu z jego utlenionej formy. Ma ponadto zdolnoÊç regenerowania anionorodnika moczanowego do kwasu moczowego [16]. Co wi´-cej, witamina C os∏abia nadmiernà kurczliwoÊç na-czyƒ krwionoÊnych (wywo∏anà adrenalinà czy nora-drenalinà), lub zwi´ksza efektywnoÊç wazodylatato-rów (acetylocholina). Zjawisko to wyst´puje w na-czyniach obwodowych jak i wieƒcowych [15].
b-karoten nale˝y do barwników karotenoido-wych nadajàcych roÊlinom kolor. Oprócz aktywno-Êci prowitaminowej (prekursor witaminy A) wyka-zuje w∏aÊciwoÊci antyoksydacyjne. Inne tego typu zwiàzki to luteina, likopen i zeaksantyna. Substan-cje te rozpuszczajà si´ w t∏uszczach chroniàc niena-sycone kwasy t∏uszczowe przed utlenianiem.
Najsil-niej dzia∏a likopen wyst´pujàcy w pomidorach, przetworach pomidorowych, papryce i grejpfrucie. Zapobiega on utlenianiu frakcji LDL cholesterolu obni˝ajàc ogólny jego poziom [26].
Kolejnà grupà przeciwutleniaczy sà tokoferole. Najwa˝niejszym przedstawicielem jest a-tokoferol, zwany inaczej witaminà E. Zwiàzek ten obecny jest w b∏onach fosfolipidowych, gdzie chroni kwasy t∏uszczowe przed utlenianiem jak i zapobiega oksy-dacyjnym uszkodzeniom DNA. Witamina E obecna jest powszechnie w olejach roÊlinnych, orzechach i nasionach roÊlin oleistych [26].
Do substancji o dzia∏aniu prozdrowotnym nale˝à tak˝e naturalnie wyst´pujàce w roÊlinach przeciwu-tleniacze zaliczane do tzw. fitozwiàzków [16]. Naj-bardziej rozpowszechnionymi w roÊlinach substan-cjami o takim charakterze sà zwiàzki fenolowe okreÊlane mianem flawonoidów. Wyró˝nia si´ wÊród nich: flawanole (monomeryczne i oligome-ryczne), antocyjanidyny, flawanony, flawony i izo-flawony [27]. Obecne sà g∏ównie w owocach i warzy-wach ale tak˝e w nasionach niektórych roÊlin, her-bacie, kakao, czerwonym winie, sokach owocowych i w wielu przyprawach [28].
Istniejà doniesienia o korzystnym wp∏ywie flawo-noidów na uk∏ad sercowo-naczyniowy. We Francji zaobserwowano pewne interesujàce zjawisko okre-Êlane mianem „paradoksu francuskiego”. Pomimo takiego samego spo˝ycia t∏uszczów nasyconych jak w innych krajach, odnotowano tam znamiennie ni˝-szà ÊmiertelnoÊç z powodu chorób uk∏adu sercowo-naczyniowego [28]. Obecnie uwa˝a si´, ˝e decyduje o tym du˝e spo˝ycie czerwonego wina w tym regio-nie. Czerwone wino jest bogate w zwiàzki polifeno-lowe o charakterze flawonoidów. Odpowiadajà one za hamowanie peroksydacji LDL, oraz zapobiegajà tworzeniu si´ komórek piankowatych w t´tnicach hamujàc wychwyt LDL przez makrofagi. Badania in vitrowykaza∏y wzrost ekspresji genów dla recep-tora LDL w komórkach wàtroby [27]. Równie˝ sok z ciemnych winogron wywiera∏ korzystny efekt na Êródb∏onek naczyƒ oraz zmniejsza∏ podatnoÊç LDL na utlenianie [29]. Te cenne w∏aÊciwoÊci przypisuje si´ dzia∏aniu resweratrolu – naturalnego polifenolu obecnego w owocach winogron [28]. Podobne w∏a-ÊciwoÊci wykazujà procyjanidyny wyst´pujàce w aronii oraz betalainy buraka [16].
zawiera wi´cej flawonoidów ni˝ inne produkty czy napoje, które uznaje si´ za ich bogate êród∏o. Jedy-nie jab∏ka majà podobny sk∏ad flawonoidów do tych obecnych w kakao [30, 27].
èród∏em antyoksydantów jest tak˝e herbata. Za-równo czarna jak i zielona powstajà z liÊci Camellia sinensis. LiÊcie herbaty czarnej poddawane sà fer-mentacji, podczas gdy zielonej – nie. Zielona herba-ta zawiera flawanole monomeryczne i katechiny, na-tomiast czarna – teaflawiny i tearubiginy powsta∏e z polimeryzacji katechin w czasie fermentacji liÊci. Odpowiadajà one za ochron´ LDL przed oksyda-cjà. U pacjentów z chorobà wieƒcowà wykazano pozytywnà korelacj´ mi´dzy spo˝yciem czarnej her-baty i poprawà funkcji Êródb∏onka naczyƒ. Istniejà te˝ badania mówiàce o zdolnoÊci flawonoidów za-wartych w herbacie – zw∏aszcza czarnej – do obni-˝ania poziomu cholesterolu. Badania na zwierz´-tach wykaza∏y ponadto w∏aÊciwoÊci przeciwmia˝-d˝ycowe herbaty. Króliki karmione dietà aterogen-nà i herbatà wykazywa∏y mniejszy stopieƒ zmian mia˝d˝ycowych ni˝ króliki karmione tà samà dietà z wy∏àczeniem herbaty. Dowiedziono tak˝e, ˝e fla-wonoidy zawarte zarówno w herbacie zielonej jak i czarnej majà takà samà aktywnoÊç antyoksydacyj-nà [27, 31].
Podsumowanie
Jak wskazujà przytoczone dane, w rozwój ZM zaanga˝owane sà wolne rodniki, które powodujà zaburzenia wielu procesów metabolicznych, bàdê stanowià ich czynnik etiologiczny. Próby terapii po-jedynczymi antyoksydantami mogà nie wywieraç pozytywnego efektu dlatego, ˝e do wyra˝enia pe∏nej ich aktywnoÊci mo˝e byç niezb´dna obecnoÊç in-nych zwiàzków lub inin-nych przeciwutleniaczy tak, jak ma to miejsce w naturalnych produktach roÊlin-nych [32, 33]. Stàd zaleca si´ unikanie stosowania szerokiej gamy suplementów oraz uwzgl´dnienie w diecie odpowiedniej iloÊci warzyw i owoców.
Zmiana nawyków ˝ywieniowych jest w stanie zminimalizowaç ryzyko wystàpienia ZM bàdê zaha-mowaç rozwój jego kolejnych sk∏adowych. Niew∏a-Êciwa dieta stanowi – wraz z brakiem aktywnoÊci fi-zycznej – czynnik Êrodowiskowy istotnie wp∏ywajà-cy na ryzyko rozwoju tego zespo∏u i schorzeƒ z nim zwiàzanych. Profilaktyka oraz wspomaganie lecze-nia ZM za pomocà odpowiednio zbilansowanej die-ty jest o wiele bardziej ekonomicznym, przyst´pnym i bezpiecznym rozwiàzaniem w stosunku do hospi-talizacji czy leczenia ambulatoryjnego zarówno dla pacjenta jak i systemów ochrony zdrowia. Je˝eli le-czenie dietetyczne podj´te jest odpowiednio wcze-Ênie, mo˝e zapobiec lub opóêniç koniecznoÊç wdro-˝enia farmakoterapii, co wià˝e si´ cz´sto z przyjmo-waniem okreÊlonych leków ju˝ do koƒca ˝ycia.
Wykaz piÊmiennictwa
1. Fichna P., Skowroƒska B.: Oty∏oÊç oraz zespó∏ metaboliczny u dzieci i m∏odzie˝y. Family Medicine & Primary Care Re-view, 2008; 10: 269–278.
2. Paw∏owska J., Witkowski J. M., Bryl E.: Zespó∏ metaboliczny — rys historyczny i wspó∏czesnoÊç. Forum Medycyny Ro-dzinnej, 2009; 3: 222–228.
3. Ahima R.S.: Adipose tissue as an endocrine organ. Obesity, 2006; 14: 242–249.
4. Gimeno R.E., Klaman L.D.: Adipose tissue as an active en-docrine organ: recent advances. Curr. Opin. Pharm., 2005; 5: 122–128.
5. Wajchenberg B.L.: Subcutaneous and visceral adipose tissue: their relation to the metabolic syndrome. Endocr. Rev., 2000; 21: 697-738.
6. Fujita K., Nishizawa H., Funahashi T. i wsp.: Systemic oxida-tive stress is associated with visceral fat accumulation and the metabolic syndrome. Circ. J., 2006; 70: 1437– 1442. 7. Savage D.B., Petersen K.F., Shulman G.I.: Mechanisms of
in-sulin resistance in humans and possible links with inflamma-tion. Hypertension, 2005; 45: 828–833.
8. Grundy S.M.: Obesity, metabolic syndrome, and cardiovascu-lar disease. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2004; 89: 2595-2600 9. Abate N., Chandalia M., Snell P.G. i wsp.: Adipose tissue
me-tabolites and insulin resistance in nondiabetic Asian Indian men. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2004; 89: 2750–2755. 10. Valko M., Leibfritz D., Moncol J. i wsp.: Free radicals and
an-tioxidants in normal physiological functions and human dise-ase. Int. J. Biochem. Cell. Biol., 2007; 39: 44–84.
11. ¸uszczewski A., Matyska-Piekarska E., Trefler J. i wsp.: Re-aktywne formy tlenu – znaczenie w fizjologii i stanach pato-logii organizmu. Reumatologia, 2007; 45: 284–289.
12. Furukawa S. Fujita T., Shimabukuro M. i wsp.: Increased oxi-dative stress in obesity and its impact on metabolic syndrome. J. Clin. Invest., 2004; 114: 1752–1761.
13. Pacholczyk M. Ferenc T., Kowalski J.: Zespó∏ metaboliczny. Cz´Êç II: patogeneza zespo∏u metabolicznego i jego powik∏aƒ. Post´py Hig. Med. DoÊw., 2008; 62: 543-558.
14. Ceriello A., Motz E.: Is Oxidative stress the pathogenic me-chanism underlying insulin resistance, diabetes, and cardiova-scular disease? The common soil hypothesis revisited. Arte-rioscler. Thromb. Vasc. Biol., 2004; 24: 816-823.
15. Wójcicka G., Be∏towski J., Jamroz A.: Stres oksydacyjny w nadciÊnieniu t´tniczym. Post´py Hig. Med. DoÊw., 2004; 58: 183-193.
16. Grajek W.: Przeciwutleniacze w ˝ywnoÊci – aspekty zdrowot-ne, technologiczzdrowot-ne, molekularne i analityczne. Wyd. Nauk.-Techn., Warszawa, 2007.
17. Madamanchi N. R., Vendrov A., Runge M. S.: Oxidative stress and vascular disease. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 2005; 25: 29-38.
18. Roberts C.K., Bernard R. J., Sindhu R.K. i wsp.: Oxidative stress and dysregulation of NAD(P)H oxidase and antioxi-dant enzymes in diet-induced metabolic syndrome. Metabo-lism, 2006; 55: 928-934.
19. Bonow R.O., Eckel R.H.: Diet, obesity, and cardiovascular risk. New. Engl. J. Med., 2003; 348: 21.
20. Giugliano D., Ceriello A., Esposito K.: The effects of diet on inflammation, emphasis on the metabolic syndrome. J. Am. Coll. Cardiol., 2006; 48: 677-685.
21. Roche H. M., Phillips C., Gibney M. J.: The metabolic syn-drome: the crossroads of diet and genetics. Proc. Nutr. Soc., 2005; 64: 371–377.
z zespo∏em metabolicznym? Kardiologia Oparta na Faktach, 2010; 1: 29–32.
24. Hu F.B., Willet W.C.: Optimal diets for prevention of corona-ry heart disease. J. Am. Med. Assoc., 2002; 288: 2569-2578. 25. Koz∏owska-Wojceichowska M., Cybulska B., Narkiewicz K.
i wsp.: Stanole roÊlinne-niedoceniany element diety w profi-laktyce i terapii chorób uk∏adu krà˝enia na tle mia˝d˝ycy. NadciÊnienie t´tnicze, 2010; 4: 344-353.
26. Grajek W.: Rola przeciwutleniaczy w zmniejszaniu ryzyka wystàpienia nowotworów i chorób uk∏adu krà˝enia. ˚yw-noÊç. Nauka. Technologia. JakoÊç. 2004; 1: 3-11.
27. Maron D.J.: Flavonoids for reduction of atherosclerotic risk. Curr. Atherosclerosis. Rep., 2004; 6: 73–78.
28. Miller E., Malinowska K., Ga∏´cka E. i wsp.: Rola flawono-idów jako przeciwutleniaczy w organizmie cz∏owieka. Pol. Merk. Lek., 2008; 144: 556-561.
29. Stein J.H., Keevil J.G., Wiebe D.A.: Purple grape juice impro-ves endothelial function and reduces susceptibility of LDL cholesterol to oxidation in patients with coronary artery dise-ase. Circulation, 1999; 100: 1050–1055.
30. Ding E. L., Hutfless S.M., Ding X. i wsp.: Chocolate and pre-vention of cardiovascular disease: a systematic review. Nutr. Metab., 2006; 3: 2.
31. Leung L.K., Su Y., Chen R. i wsp.: Theaflavins in black tea and catechins in green tea are equally effective antioxidants. J. Nutr., 2001; 131: 2248-2251.
32. Tiwari A.K.: Imbalance in antioxidant defence and human diseases: multiple approach of natural antioxidants therapy. Curr. Sci., 2001; 81: 9
33. Fulop T., Tessier D., Carpentier A.: The metabolic syndrome. Pathol. Biol., 2006; 54: 375–386.
Adres do korespondencji
