ESTUDOS SÔBRE A CONSERVAÇÃO
DE S E M E N T E S
I V — C A F É (*)
OSWALDO BACCHI
Engenheiro-agrônomo, Laboratório de Sementes, Seção de Fisiologia, Instituto Agronômico
RESUMO
Sementes de café, recém-colhidas e imediatamente sêcas à sombra e ao sol, foram conservadas com diferentes teores de umidade em dois tipos de recipientes, abertos e hermèticamente fechados, à temperatura não controlada do laboratório. Pelos resultados obtidos através de determinações periódicas das porcentagens de germinação e umidade das sementes armazenadas nessas condições, foram tiradas as seguintes conclusões:
a) a vitalidade das sementes foi inteiramente independente do processo de seca;
b) a longevidade das sementes conservadas em recipientes hermèticamente fe-chados foi inversamente proporcional ao seu teor de umidade; sementes com apro-ximadamente 2 0 % , 1 3 % e 1 0 % de umidade premaneceram viáveis durante 4 , 8 e 21 meses, respectivamente.
c) o teor inicial de umidade não teve qualquer influência sôbre a longevidade das sementes armazenadas em recipientes abertos; isto se verificou, provavelmente, em virtude da quantidade relativamente pequena de sementes, o que permitiu uma rápida desidratação daquelas que se encontravam com teores elevados de umidade; a vitalidade das sementes colocadas nestes recipientes permaneceu inalterada por oito a dez meses.
Estas conclusões estão inteiramente em desacordo com as de vários autores, se-gundo as quais a semente de café perde rapidamente sua vitalidade pela simples desidratação ao ar.
2 6 2 B R A G A N T I A V O L . 1 7 , N . ° 2 0
E n t r e t a n t o , e m b o r a e m n ú m e r o r e d u z i d o , c e r t a s sementes são, a o c o n t r á r i o d a m a i o r i a , s e n s i v e l m e n t e p r e j u d i c a d a s p e l a d e s i d r a t a -ção. P a r a a c o n s e r v a ç ã o destas s e m e n t e s , c u j a l o n g e v i d a d e n ã o v a i , c o m u m e n t e , a l é m de a l g u n s meses, o t e o r de u m i d a d e deve ser m a n -t i d o b a s -t a n -t e e l e v a d o . Para isso, c o s -t u m a - s e e s -t r a -t i f i c á - l a s c o m pó-de-- s e r r a , a r e i a , c a r v ã o v e g e t a l o u o u t r o s u b s t r a t o q u a l q u e r , p r e v i a m e n t e u m e d e c i d o .
S e g u n d o v á r i o s pesquisadores, a s e m e n t e de c a f é p e r t e n c e a este p e q u e n o g r u p o de s e m e n t e s q u e n ã o t o l e r a m d e s i d r a t a ç ã o e precisa ser, p o r t a n t o , a r m a z e n a d a e m c o n d i ç õ e s q u e p o s s i b i l i t e m m a n t e r seu t e o r de u m i d a d e b e m p r ó x i m o ao i n i c i a l , o u s e j a , p o u c o a b a i x o de 5 0 % .
Estas a f i r m a ç õ e s , q u e n ã o estão de a c o r d o c o m nossas observações a n t e r i o r e s e, p o r t a n t o , c o m nossa o p i n i ã o a respeito d o c o m p o r t a m e n t o d a s e m e n t e de c a f é e m r e l a ç ã o à s u a t o l e r â n c i a à d e s i d r a t a -ç ã o , c o n d u z i r a m - n o s à r e a l i z a -ç ã o dos ensaios q u e c o n s t i t u e m o a s s u n t o d o presente t r a b a l h o .
2 _ M A T E R I A L E M É T O D O S
A s s e m e n t e s u t i l i z a d a s nestes ensaios f o r a m de c a f é n a c i o n a l (Coffea arábica L. v a r . typica C r a m e r ) o b t i d a s d u r a n t e a r e a l i z a ç ã o de u m e s t u d o sabre seca de s e m e n t e d e c a f é a o sol ( 2 ) .
I m e d i a t a m e n t e após sua c o l h e i t a , e m m a i o de 1 9 4 7 , as s e m e n t e s f o r a m d e s p o l p a d a s m e c a n i c a m e n t e , f e r m e n t a d a s , lavadas e, e m se-g u i d a , d i v i d i d a s e m dois lotes, q u e f o r a m postos a secar à s o m b r a e i n t e i r a m e n t e a o sol.
De c a d a u m dos lotes a s s i m d e s i d r a t a d o s , f o r a m r e t i r a d a s , após d i f e r e n t e s períodos de s e c a , d u a s porções de s e m e n t e s de c e r c a de 1 5 0 0 a 2 0 0 0 g c a d a c u j o s teores de u m i d a d e e s t a v a m a o r e d o r de 2 0 % e 1 3 % . Do lote seco a o sol f o i t o m a d a , a i n d a , u m a t e r c e i r a p o r ç ã o de s e m e n t e s c o m 1 0 % d e u m i d a d e , o q u e n ã o f o i possível c o m r e l a ç ã o a o o u t r o lote, u m a vez q u e , d a d a a e l e v a d a u m i d a d e r e l a -t i v a d o a r nessa o c a s i ã o , a u m i d a d e nas s e m e n -t e s secas à s o m b r a n ã o c a i u a b a i x o de 1 2 % .
D E Z . , 1 9 5 8 CONSERVAÇÃO DE S E M E N T E DE C A F É 263
As a m o s t r a s p a r a d e t e r m i n a ç õ e s d e u m i d a d e e p o r c e n t a g e m de g e r m i n a ç ã o f o r a m , a t é o 6 . ° m ê s , t i r a d a s m e n s a l m e n t e ; d o 6 . ° a o 1 8 . ° mês, d e dois e m dois meses, e d a í p o r d i a n t e , m a i s e s p a ç a d a m e n t e .
Todas as d e t e r m i n a ç õ e s de u m i d a d e f o r a m f e i t a s c o m u m a a m o s t r a d e s e m e n t e s i n t e i r a s ( c o m p e r g a m i n h o ) , d e 2 5 g c a d a , c u j a d e s i d r a t a ç ã o f o i f e i t a e m e s t u f a a 1 0 5 ° C , d u r a n t e 4 8 horas. A s p o r c e n t a g e n s f o r a m c a l c u l a d a s n a base d o peso ú m i d o .
Os testes d e g e r m i n a ç ã o f o r a m e f e t u a d o s à t e m p e r a t u r a a m -b i e n t e , e m c a i x a s de m a d e i r a c o n t e n d o u m a m i s t u r a e m p a r t e s iguais de a r e i a , t e r r a e t e r r i ç o , usando-se u m a a m o s t r a d e 1 0 0 sementes. O a p a r e c i m e n t o e s p o r á d i c o de " d a m p i n g o f f " e m a l g u m a s das c a i x a s p r e -j u d i c o u , p o r vezes, os resultados d a s c o n t a g e n s f i n a i s , q u e f o r a m f e i t a s 9 0 dias após a s e m e a ç ã o .
3 — R E S U L T A D O S
E x a m i n a n d o os q u a d r o s 1 e 2 , q u e c o n t ê m os dados relativos às s e m e n t e s secas à s o m b r a e a o s o l , r e s p e c t i v a m e n t e , v e r i f i c a - s e q u e o processo de seca n ã o teve q u a l q u e r i n f l u ê n c i a sobre a v i t a l i d a d e d a s
QUADRO 1. — Resultados de determinações periódicas de umidade e germinação (*), de sementes de café secas à sombra e armazenadas com 2 0 , 7 % e 1 2 , 6 % de umidade, em recipientes abertos e hermèticamente fechados, à temperatura ambiente
Tempo de a r
-mazenamento
Umidade inicial de 2 0 , 7 % Umidade inicial de 1 2 , 6 %
Tempo de a r
-mazenamento Recipiente aberto Recipiente fechado Recipiente aberto Recipiente fechado Tempo de a r
-mazenamento
U G U G U G U G
MCXrs 0 1 2 3 % 20,7 12,4 10,6 9,7 10,6 11,4 % 95 93 91 84 93 89 % 20,7 20,0 20,2 % 95 90 92 86 82 12 0 % 12,6 10,5 11,3 % 90 90 91 % 12,6 12,7 12,6 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 4 % 20,7 12,4 10,6 9,7 10,6 11,4 % 95 93 91 84 93 89 20,2 % 95 90 92 86 82 12 0
11,5 95
93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31 1 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 5 _ % 20,7 12,4 10,6 9,7 10,6 11,4 % 95 93 91 84 93 89 20,2 % 95 90 92 86 82 12 0
11,5 95
93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31 1 12,6 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 6 % 20,7 12,4 10,6 9,7 10,6 11,4 93 81 20,6 % 95 90 92 86 82 12 0 95 93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31 1 12,6 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0
8 12,8
11,7 10,9 93 81 20,6 % 95 90 92 86 82 12 0 12,2 10,8 10,7 95 93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31 1 "l2,5 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 10 . 12,8 11,7
10,9 59 1
12,2 10,8 10,7
95
93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31 1 "l2,5 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 12
12,8 11,7
10,9 59 1
12,2 10,8 10,7
95
93 ( * * ) 4 7 ( * * ) 4 5 31
1 12.6 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0 12,8
11,7
10,9 59 1
12,2 10,8 10,7 % 90 88 96 95 86 96 ( * * ) 7 0 ( * * ) 6 4 25 0
(*) Dados de umidade referentes a u m a amostra de 20 g e m cada caso e os de germinação, a u m a amostra de 100 sementes.
2 6 4 B R A G A N T I A VOL. 1 7 , N . ° 2 0
sementes. Este f a t o , q u e é u m c o m p l e m e n t o às observações a n t e r i o r -m e n t e f e i t a s pelo a u t o r e -m ensaios sobre seca d a s e -m e n t e de c a f é ao sol ( 1 , 2 ) , v e m c o n f i r m a r a c o n c l u s ã o de q u e este processo de seca é p e r f e i t a m e n t e v i á v e l .
QUADRO 2. — Resultados de determinações periódicas de umidade e germinação (*), de sementes de café secas ao sol e armazenadas com 2 0 , 6 % , 1 3 , 0 % e 1 0 , 1 %
de umidade, em recipientes abertos e hermèticamente fechados, à temperatura ambiente
Umidade inicial de 2 0 , 6 % Umidade inicial de 1 3 , 0 % Umidade inicial de 1 0 , 1 %
Tempo
de Recipiente Recipiente Recipiente Recipiente Recipiente Recipiente a r m a - aberto fechado aberto fechado aberto fechado z e n a
-mento
U G U G U G U G U G U G
meses % % % % % % % % % % % %
0 20,6 95 20,6 95 13,0 95 13,0 95 10,1 94 10,1 94 1 11,0 97 20,0 93 10,7 91 12,6 94 10,3 91 9,5 96 2 11,5 96 20,6 92 11,3 92 12,8 88 10,8 91 9,6 r * ) 7 7 3 .. . 11,4 91 20,4 92 11,0 90 12,8 93 10,5 92 9,5 83 4 H , 6 91
20,4
75 11,2 91 12,8 ( * * ) 6 6 10,9 ( * * ) 5 1 9,5 ( * * ) 7 5
5 10,7 ( * * ) 8 4 20,4 2 10,3 ( * * ) 8 4 12,7 ( * * ) 8 1 10,4 ( * * ) 8 3 9,6 91
6 . - 10,7 94 0
10,3
95 12,7 83 10,4 88 85 8 10,8 ( * * ) 4 5 11,3 ( * * ) 5 4 12,6 70 11,1 73 9,5 93 1 0 - ... 11,8 76 11,9 70 12,6 22 11,9 66 96
12 10,4 34 10 3 15 12,5 0 10,0 8 9,5 86
14 9,4 2 9,7 0
12,5
9,5 0 ( * * ) 7 9
16 10,7 0 "'9,6 91
18^ .. , 9,6 82
21 78
24 16
28 2
(*) Dados de umidade referentes a u m a amostra de 20 g em cada caso e os de germinação, a u m a amostra de 100 sementes.
( * * ) Resultados prejudicados pelo aparecimento de " d a m p i n g - o f f " .
À v i s t a dessa c o n s t a t a ç ã o , passaremos, e m s e g u i d a , a examinar os resultados obtidos a p e n a s e m r e l a ç ã o aos teores de u m i d a d e , inde-p e n d e n t e m e n t e , inde-p o r t a n t o , d o inde-processo de seca a q u e f o r a m s u b m e t i d a s as sementes ( f i g u r a s 1 e 2 ) .
D E Z . , 1 9 5 8 CONSERVAÇÃO DE S E M E N T E DE C A F É 2 8 5
Passando p a r a o e x t r e m o o p o s t o , isto é, p a r a o caso das sementes c o n t e n d o 1 0 % de u m i d a d e , v e r i f i c a - s e q u e , ao c o n t r á r i o d a q u i l o q u e a c a b a m o s de ver, os resultados o b t i d o s c o m o e m p r e g o de r e c i p i e n t e h e r m è t i c a m e n t e f e c h a d o f o r a m b a s t a n t e superiores à q u e l e s o b s e r v a -dos e m r e c i p i e n t e a b e r t o . N e s t e ú l t i m o , as sementes m a n t i v e r a m - s e c o m b o m í n d i c e de g e r m i n a ç ã o a t é o 8 . ° m ê s , ao passo q u e , e m r e c i -p i e n t e f e c h a d o , a l o n g e v i d a d e das s e m e n t e s c h e g o u a a t i n g i r 2 1 meses.
• sementes com 2 0 % de umidade
o sementes com 13% de umidade • sementes com 1 0 % de umidade
I 2 3 4 5 6 B 10 12 1 4 16 18 21 2 4 2 8 RieSCS
A R M A Z E N A M E N T O
FIGURA 1. — Capacidade germinativa de sementes de café armazenadas em "ambiente aberto" (saco de aniagem), no laboratório, e com diferentes teores iniciais de umidade C).
F i n a l m e n t e , q u a n d o a r m a z e n a d a s c o m t e o r de u m i d a d e de m a i s o u m e n o s 1 3 % , as s e m e n t e s c o m p o r t a r a m - s e i g u a l m e n t e e m a m b o s os r e c i p i e n t e s , p e r m a n e c e n d o , c o m o as s e m e n t e s c o m 1 0 % e 2 0 % de u m i d a d e q u e f o r a m c o l o c a d a s e m r e c i p i e n t e s a b e r t o s , c o m boas por-c e n t a g e m de g e r m i n a ç ã o a t é o 8 . ° mês.
(1
2 6 6 B R A G A N T I A V O L . 1 7 , N . ° 2 0
Em ú l t i m a a n á l i s e , a l o n g e v i d a d e das sementes a r m a z e n a d a s e m r e c i f i e n t e s abertos f o i , pois, i n d e p e n d e n t e do t e o r i n i c i a l de u m i d a d e . C o n f o r m e pode ser observado pelos dados c o n t i d o s nos q u a d r o s 1 e 2, os teores de u m i d a d e nas sementes colocadas nesse r e c i p i e n t e pass a r a m a níveipass p r a t i c a m e n t e iguaipass, e m apenapass u m mêpass de a r m a z e n a -m e n t o . Essa r á p i d a d e s i d r a t a ç ã o deu-se, n a t u r a l -m e n t e , e -m v i r t u d e d a q u a n t i d a d e r e l a t i v a m e n t e p e q u e n a de sementes.
%
I 2 3 4 5 6 8 10 12 14 16 18 21 2 4 2 8 meses
A R M A Z E N A M E N T O
FI G U R A 2. — Capacidade germinativa de sementes de café armazenadas em "ambiente hermèticamente fechado", no laboratório, e com diferentes teores iniciais de umi-dade (Legenda na figura 1).
-D E Z . , 1 9 5 8 CONSERVAÇÃO DE S E M E N T E DE C A F É 267
v a m , após três meses d e a r m a z e n a m e n t o , sinais e v i d e n t e s d e f e r m e n -t a ç ã o e m c o n s e q ü ê n c i a de u m a r e s p i r a ç ã o a n a e r ó b i c a i n -t e n s a .
4 — D I S C U S S Ã O E C O N C L U S Õ E S
C o m o j á r e f e r i m o s n o i n í c i o deste t r a b a l h o , os resultados o r a a p r e -sentados estão t o t a l m e n t e e m d e s a c o r d o c o m as o p i n i õ e s d e v á r i o s a u t o r e s , q u e são u n â n i m e s e m a f i r m a r q u e a s e m e n t e d e c a f é perde r a p i d a m e n t e s u a v i t a l i d a d e à m e d i d a q u e se d e s i d r a t a a o a r .
R e f e r i n d o - s e a o a s s u n t o , S c h w e i z e r (9) d i z , p o r e x e m p l o , q u e a m o r t e das s e m e n t e s é o c a s i o n a d a p o r m o d i f i c a ç õ e s d e n a t u r e z a f í s i c o -q u í m i c a -q u e o c o r r e m n a s u a e s t r u t u r a i n t e r n a e -q u e t a i s m o d i f i c a ç õ e s r e a l i z a m - s e m u i t o r a p i d a m e n t e nas s e m e n t e s d e c a f é c o n s e r v a d a s secas.
S u p o n d o , pois, q u e a c a u s a dessas t r a n s f o r m a ç õ e s fosse a p e r d a de á g u a , S c h w e i z e r (9) t e n t o u c o n s e r v a r s e m e n t e s de c a f é c o m e l e v a d o t e o r d e u m i d a d e , imersas e m óleo d e p a r a f i n a . N e s t a s c o n d i ç õ e s , 2 ½ meses depois as s e m e n t e s e n c o n t r a v a m - s e e m a d i a n t a d o e s t a d o d e f e r m e n t a ç ã o a l c o ó l i c a e, após três meses, a p o r c e n t a g e m d e g e r m i -n a ç ã o e r a d e 4 % .
A p r e s e n t a n d o dados r e l a t i v o s a o p o d e r g e r m i n a t i v o d e s e m e n t e s de c a f é secas à s o m b r a , U l t é e ( 1 0 ) c o n c l u i , i n i c i a l m e n t e , q u e m a i s de o i t o dias d e seca f o r a m b a s t a n t e d e s v a n t a j o s o s , e 14 dias f o r a m f a t a i s às s e m e n t e s . Em seus ensaios de c o n s e r v a ç ã o , q u e c o n s i s t i r a m no a r m a z e n a m e n t o das s e m e n t e s m i s t u r a d a s c o m c a r v ã o v e g e t a l u m e -d e c i -d o , esse a u t o r o b t e v e 7 0 % -de g e r m i n a ç ã o após seis meses. Este r e s u l t a d o , s e g u n d o a f i r m a , f o i o m e l h o r a t é e n t ã o c o n s e g u i d o . A p ó s v á r i o s o u t r o s ensaios q u e r e a l i z o u , todos eles b a s t a n t e s e m e l h a n t e s a esse n o q u e d i z respeito à m a n u t e n ç ã o d o t e o r i n i c i a l de u m i d a d e nas s e m e n t e s , U l t é e c o n s i d e r a a p e r d a de á g u a , q u e o c o r r e n o r m a l m e n t e nas s e m e n t e s a r m a z e n a d a s e m r e c i p i e n t e s n ã o h e r m è t i c a m e n t e f e c h a -dos, s u m a m e n t e d e s v a n t a j o s a p a r a a s e m e n t e de c a f é .
Roelofsen (7) a f i r m a , p o r s u a v e z , q u e o c a f é r e c é m - d e s p o l p a d o c o n t é m 5 0 % d e á g u a e q u e , q u a n d o esse t e o r c h e g a a o redor de 2 0 % , a s e m e n t e m o r r e .
F l u i t e r ( 4 ) r e p e t i u , e m l i n h a s g e r a i s , u m dos ensaios d e U l t é e ( 1 0 ) ,
ve-2 8 8 B R A G A N T I A VOL. 1 7 , N . ° 2 0
g e t a l nas s e g u i n t e s p r o p o r ç õ e s : 3 k g d e s e m e n t e s , 1 k g d e c a r v ã o e 1 5 0 g d e á g u a . As s e m e n t e s f o r a m c o l o c a d a s e m sacos e estes, e m u m d e p ó s i t o c u j a u m i d a d e r e l a t i v a o s c i l o u e n t r e 9 2 % e 9 8 % e a t e m p e r a t u r a , e n t r e 2 5 ° C e 2 6 ° C . Os m e l h o r e s r e s u l t a d o s q u e o b t e v e nessas c o n d i ç õ e s d e a r m a z e n a m e n t o f o i c o m o c a f é a r á b i c a , q u e d e u 8 8 % e 6 0 % d e g e r m i n a ç ã o após 8 ½ e 10 meses, r e s p e c t i v a m e n t e . C o m o o t e o r d e u m i d a d e n a s s e m e n t e s e n c o n t r a v a - s e , nessa o c a s i ã o , a o r e d o r de 2 8 % , F l u i t e r c o n c l u i u q u e a m o r t e d a s e m e n t e se d á e m v i r t u d e de u m a d i m i n u i ç ã o desse teor.
T r a t a n d o d a q u e s t ã o d e a r m a z e n a m e n t o d e sementes d e h o r t a -liças, K i n m a n e M c C l e l l a n d ( 5 ) c i t a m a s e m e n t e d e c a f é e n t r e a q u e l a s q u e p e r d e m a v i t a l i d a d e p e l a s i m p l e s d e s i d r a t a ç ã o a o ar.
Por o u t r o l a d o , s e g u n d o c i t a ç ã o d e C r o k e r ( 3 ) , De C a n d o l l e d i z q u e as s e m e n t e s de c a f é (Coffea) são usadas a t é três anos depois de c o l h i d a s .
E n t r e m e n t e s , e m b o r a s e m m a i o r e s d e t a l h e s , p r i n c i p a l m e n t e c o m r e l a ç ã o a o t e o r de u m i d a d e , o C e n t r o N a c i o n a l d e A g r o n o m i a de São S a l v a d o r ( 8 ) refere-se a u m ensaio d e c o n s e r v a ç ã o d e s e m e n t e s d e c a f é , s e g u n d o o q u a l essas s e m e n t e s m e l h o r se c o m p o r t a r a m q u a n d o a r m a z e n a d a s e m r e c i p i e n t e s a b e r t o s , à t e m p e r a t u r a a m b i e n t e d e 2 1 ° C a p r o x i m a d a m e n t e . O ensaio c o m p r e e n d e u , t a m b é m , o e m p r e g o de r e c i p i e n t e s h e r m è t i c a m e n t e f e c h a d o s e t e m p e r a t u r a s d e 5 ° C e 3 2 ° C .
R e f e r i n d o - s e à l o n g e v i d a d e d e s t a s e m e n t e , M e n d e s ( 6 ) d i z q u e " a s e m e n t e d e c a f é , d e s p o l p a d a o u n ã o , é ó t i m a desde o d i a d a c o l h e i t a a t é m a i s o u m e n o s q u a t r o meses de c o l h i d a e c o n s e r v a d a ; depois a i n d a é a p r o v e i t a d a , m a s s e m p r e c o m a s u a f a c u l d a d e g e r m i n a t i v a e m d e c l í -n i o , a t é se t o r -n a r péssima de sete meses e m d i a -n t e " .
SUMMARY
Freshly harvested seeds of coffee (Coffea arábica L. var. typica Cramer) were
air dried and sun-dried at different levels of moisture content and stored in open and sealed containers at room temperature. Moisture determination and germination tests were made on the " f r e s h " seeds and at different intervals during the storage period.
Based on the results obtained, the following conclusions were drawn:
1) The process of drying did not interfere w i t h the seed viability.
2) T h e longevity of the seeds kept in sealed containers was inversely propor-tional to the seed moisture content. Seeds containing about 2 0 % , 1 3 % , and 1 0 % of water continued viable for 4 , 8, and 21 months, respectively.
3) Independent of the initial moisture content, the seeds placed in open con-tainers had approximately the same longevity of about 8 to 10 months. This was probably due to the very rapid dehydration of the moist seeds because of their small quantity.
These results do not agree with those found by several authors, who are unanimous to a f f i r m that coffee seeds are injured by slight or moderate drying in the air.
LITERATURA C I T A D A
1 . BACCHI, OSWALDO. Novos ensaios sôbre a seca de semente de café ao sol. Bragantia 1 5 : [ 8 3 ] - 9 1 . 1956.
2 . Seca da semente de café ao sol. Bragantia 1 4 : [ 2 2 5 ] - 2 3 6 . 1955.
4 . FLUITER, H. J. DE. Korte mededeeling van het besoekich proefstation: Waarne¬ mingen betreffende het bewaren van zaadkofie. Bergcultures 1 3 : 1 5 0 6 - 1 5 1 2 . 1939.
5 . K I N M A N , C. F. & M C C L E L L A N D , T. B. Experimentos sobre el supuesto deterioro de diferentes legumbres en Puerto Rico, con indicaciones para Ia preservación de Ia semilla. Estación Experimental Agrícola de Puerto Rico,
1919. 32 p. (Boletín n.° 20)
6 . MENDES, CARLOS T. Replanta de um cafèzal. Boi. A g r i c , S. Paulo 4 2 : 3 0 7 - 3 2 8 . 1 9 4 1 .
7 . ROELOFSEN, P. A. Beinvloeding en behoud van de kwaliteit van robusta-marktkoffie. Bergcultures 1 3 : 8 1 2 - 8 1 9 . 1939.
8 . El Salvador. Ministério de Agricultura e Industria. Centro Nacional de Agro-nomia. Informe de los anos 1 9 4 4 - 1 9 4 8 . Santa Tecla, San Salvador, 1949. 71 p.
9 . SCHWEIZER, J. Kiemphysiologische proeven met koffiezaad. Arch. Koffiecult. Ned.-lnd. 1:249-268. 1927.