International Journal of
Languages’ Education and Teaching
ISSN: 2198
–
4999, Doi Number: 10.18298/ijlet.624
Year 4, Issue 2, August 2016, p. 74-101
DUAL USES IN
NEHCU’L
-FERADIS
Filiz Meltem ERDEM UÇAR
1ABSTRACT
With its oldest texts dating back to Old Turkish period, Turkish language is generally studied in three main groups as Oghuz, Kipchaki and Chagatai Turkish. Political, social, and cultural interactions among historical and contemporary dialects of Turkish make it hard to clearly differentiate their language features from each other. Therefore, it is not always possible to talk about a pure Oghuz, Kipchaki, or Chagatai Turkish. Khwarazm Turkish which constitutes the transition period from Karahan Turkish to Chagatai Turkish is the name given to the dialect based on Karahan (Hakaniye) Turkish under the influence of Oghuz and Kipchak dialects due to the political and ethnic structure in the 11th and 12th centuries,
and it was local to Khwarazm region which went through a Turkization process. In addition to the local ethnic composition, the native language resultantly inherited a blended form with the elements from the dialects of Oghuz, Kipchaki, and other Turkish tribes. An important source for the history of Turkish language, Nehcu l-Feradis is a significant literary work as it reflects the blended form of Khwarazm Turkish. This religious/didactic work jointly presents elements characteristic to various dialects in terms of phonetics, morphology, and vocabulary. In this respect, this study aims to identify the dual uses in Nehcu l-Feradis which resulted from the effect of the dialectal features of Oghuz, Kipchaki, and other Turkish tribes.
Key Words: Nehc( l-Ferâdis, dual uses , Khwarazm Turkish, Kipchak Turkish, Oghuz Turkish, historical Turkish dialects, contemporary Turkish dialects.
NEHCÜ’L
-
FERÂDİS
’TE İKİLİ
KULLANIMLAR
ÖZET
”ilinen en eski metinleri Eski T(rkçe dönemine dayanan T(rk dili, bug(n genel olarak Oğuz, Kıpçak ve Çağatay T(rkçesi olmak (zere (ç ana gruba ayrılarak incelenmektedir. T(rk dilinin tarihî ve çağdaş lehçeleri arasında s(regelen siyasi, sosyal ve k(lt(rel etkileşimler, bu lehçelerin dil özellikleri bakımından birbirinden kesin çizgilerle ayrılmasını g(çleştirmiştir. ”u sebeple saf bir Oğuz, Kıpçak ve Çağatay T(rkçesinden bahsetmek her zaman m(mk(n olamamaktadır. Karahanlı T(rkçesinden Çağatay T(rkçesine geçiş dönemini teşkil eden Harezm T(rkçesi, XI - XII. y(zyıllarda siyasi ve etnik yapı bakımından T(rkleşen Harezm bölgesinde, Oğuz ve Kıpçak T(rkçelerinin etkisi altında, Karahanlı Hakaniye T(rkçesi temelinde oluşan T(rkçeye verilen addır. ”öylece bölge halkının etnik yapısı gibi oluşan dil de buraya yerleşen Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının ağızlarından alınan unsurlarla karma bir yapı özelliği taşımıştır. T(rk dili tarihi için önemli bir kaynak durumunda bulunan Nehc( l-Ferâdis, Harezm T(rkçesinin karma dil yapısını yansıtması bakımından dikkate değer bir eserdir. Dinî – didaktik nitelik gösteren bu eserde ses bilgisi, şekil bilgisi ve söz varlığı bakımından çeşitli lehçelere ait karakteristik özellikler taşıyan unsurlar bir arada gör(lebilmektedir. ”u noktadan hareketle çalışmamızda Nehc( l-Ferâdis teki Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının ağız özelliklerinin etkisiyle ortaya çıkan ikili kullanımlar tespit edilmeye çalışılmıştır.
1.
Giriş
T(rk dili, bug(n genel olarak Oğuz, Kıpçak ve Çağatay T(rkçeleri olmak (zere (ç ana gruba ayrılarak incelenmektedir. “sya ve “vrupa coğrafyasında y(zyıllar boyu s(ren coğrafi ve k(lt(rel hareketliliklerle T(rkçenin tarihî ve çağdaş lehçeleri, birbirleriyle s(rekli etkileşim içinde bulunduğundan Oğuz, Kıpçak ve Çağatay T(rkçelerini dilbilimsel bakımdan birbirinden kesin çizgilerle ayırmak g(çt(r. ”u sebeple zaman zaman saf Oğuz, Kıpçak ve Çağatay T(rkçelerinden bahsetmek pek m(mk(n olmamaktadır Demir ve Yılmaz -77).
”ilinen en eski metinleri Eski T(rkçe dönemine dayanan ve bu dönemde tek yazı diline sahip olup Karahanlı ve Harezm T(rkçelerinin ardından dallanmaya başlayan T(rk dilinde, Uygur T(rkçesinden Kıpçak ve Çağatay T(rkçelerine geçiş s(reci, Orta T(rkçe döneminde başlamıştır ki bu dönem Karahanlı ve Harezm T(rkçeleri ile temsil edilmektedir Demir ve Yılmaz . Karahanlı T(rkçesinden Çağatay T(rkçesine geçiş dönemini teşkil eden Harezm T(rkçesi, XI-XII.
y(zyıllarda siyasi ve etnik yapı bakımından T(rkleşen Harezm bölgesinde Oğuz ve Kıpçak T(rkçelerinin etkisi altında Karahanlı Hakaniye T(rkçesi temelinde oluşan T(rkçeye verilen addır. ”öylece bölge halkının etnik yapısı gibi oluşan dil de Harezm bölgesine yerleşen Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının ağızlarından alınan unsurlarla karma bir yapıya b(r(nm(şt(r
(Eckmann 1998: 173; Ata 2002: 12).
Doğuda Kaşgar ın yanında ikinci bir edebî merkez olarak varlığını s(rd(ren Harezm bölgesi, de Moğolların istilasından yılına kadarki s(rede siyasi bakımdan “ltın Ordu ya bağlı kalmıştır. Moğol akını, burada İslami T(rk edebiyatının gelişmesine engel olamamış bölge, “ltın Ordu döneminde deönemini korumaya devam etmiştir. Harezm den birçok şair, yazar ve bilgin “ltın Ordu ya gelerek T(rk yazı dilinin “ltın Ordu sınırları içinde yayılmasını sağlamıştır. ”öylece Harezm T(rkçesiyle “ltın Ordu sahasında konuşulan mahalli şive birleşerek T(rk dilinin Kıpçak kanadında yeni bir lehçe ortaya çıkarmıştır. ”u kadar geniş bir sahada kullanılan bu edebî dil, eski ve yeni şekiller yerli ağız özellikleriyle karışınca birlik sağlayamamış, Timurlular devrinde yerini Çağatay T(rkçesine bırakmıştır. “ta : 13).
T(rk dili tarihinde önemli bir dönemi oluşturan Harezm T(rkçesiyle yazılmış birçok değerli eser bulunmaktadır. ”u eserlerden biri de Kerderli Mahmud bin “li tarafından yazılan dinî-didaktik nitelikli Nehc( l-Ferâdistir. “ltın Ordu nun başkenti Saray da den önce istinsah edilen eserde, d(nya ve ahirette mutlu olmanın yollarını gösteren M(sl(manlık bilgileri yer almaktadır. Yazar, eserini yazarken sanat amacı g(tmemiş, sade bir dil kullanmış olmakla birlikte ele aldığı dinî konuları hikâyelerle ilgi çekici hâle getirerek (slubunu kuru ve sıkıcı olmaktan kurtarmıştır
(Eckmann 2003b: 44).
Nehc( l-Ferâdis, Harezm-“ltın Ordu devri T(rkçesinin hususiyetlerini öğrenmek için ana
Köpr(l( , Nehc( l-Ferâdisin önemini şu sözleriyle dile getirmektedir Nehc( l-Ferâdis,
bilhassa lisan tarihi noktasından fevkalâde dikkate değer Eldeki sahih ve eski n(shanın Hârizmli biri tarafından baştan başa Hârizm şivesine göre ve b(y(k bir dikkatle harekelenmiş olması, imlâ hususunda da edebî lehçenin muttarid imlâsına daima riayet edilmeyerek ekseriyetle mahalli şive tesirinde kalmış bulunması, bu ehemmiyeti bir kat daha artırmaktadır. Hakikatte bu b(y(k eser, yalnız fonetik ve morfolojik hususiyetleri bakımından değil, içindeki lûgatler itibariyle de çok zengindir. Elimizdeki diğer Hârizm eserleri gibi Nehc( l-Ferâdis de XIV. asır esnasında edebî Hakaniye T(rkçesinden Çağataycayagiden tekâm(l silsilesinin mahsullerinden biri ve lisan tarihi bakımından belki de en m(himidir. .
Eser (zerine başta Eckmann olmak (zere Zeki Velidi Togan, Yakub Kemal, Hamza Z(lfikar, Semih Tezcan, “. Fehmi Karamanlıoğlu, “ysu “ta gibi bilim insanları tarafından çeşitli çalışmalar yapılmıştır2.
1.1.
“maç ve Yöntem
Karahanlı T(rkçesinden Çağatay T(rkçesine geçiş dönemini oluşturan Harezm T(rkçesi, Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının etkisiyle karma bir yapı özelliği taşımaktadır. Çeşitli lehçelere ait karakteristik özellikler taşıyan unsurların bir arada gör(lebildiği Nehc( l-Ferâdis, bu anlamda
Harezm T(rkçesinin dil hususiyetlerini yansıtması bakımından dikkate değerdir. ”u noktadan hareketle çalışmamızda Nehc( l-Ferâdisteki Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının ağız özelliklerinin etkisiyle ortaya çıkan ikili kullanımlar tespit edilmeye çalışılmıştır.
Eserde tespit edilen ikili kullanımlar, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi ve Söz Varlığı olmak (zere (ç ayrı
başlık altında incelenmiştir. Çalışmaya sadece aynı kelimede ortaya çıkan ikili biçimler dâhil edilmiştir. “ncakÇıkma Hâli Eki, Geniş Zaman Çekimi ve Emir Çekimi böl(mlerinde bu kuralın dışına
çıkılıp sadece bir örneği bulunan şekillere de konuyu daha anlaşılır hâle getireceği d(ş(ncesiyle yer verilmiştir. Tespit edilen örnekler tablolar hâlinde gösterilmiştir. Söz Varlığı böl(m(nde kelimelerin tarihî lehçelerdeki şekillerini göstermek için dönemlere ait metinlerden ve sözl(klerden çağdaş lehçelerdeki kullanımlar için ise T(rk Dil Kurumunun sanal olarak
2Nehc( l-Ferâdis (zerine yapılmış çalışmalardan belli başlıları için bk. Togan, Z. V. . Harezm de yazılmış eski t(rkçe
eserler. T(rkiyat Mecmuası, II, 315-345; Eckmann, J. (1956). Nehc( l-feradis, I, tıpkıbasım, ön söz. Ankara, III-XII; Clauson, S. G. . Nehç( l-Feradis. Bulletin of the school of oriental and african studies, XXII, 153- Eckmann, J. . Nehc( l-feradis in bilinmeyen bir yazması. TDAY-Belleten 1963, 35-41; Eckmann, J. . Harezm t(rkçesi. Tarihi t(rk şiveleri.
Ankara, 183- Karamanlıoğlu, “. F. . Nehc( l-Feradis in dil hususiyetleri I, T(rk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVI, 55-72; Tuna, O. N. (1968). Studies on nahju l-ferādīs: a method for turkic historical dialectology, Ph. D. Thesis University of Washington; Karamanlıoğlu, “. F. . Nehc( l-Feradis in dil hususiyetleri II, T(rk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVII, 33- Karamanlıoğlu, A. F. . Nehc( l-Feradis in dil hususiyetleri III, T(rk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, 57- Karamanlıoğlu, “. F. . Nehc( l-Feradis in dil hususiyetleri IV, T(rk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIX, 145- “bilov, Ş. Ş. . Nehcel-feradis nıŋ yaŋa kul yazmaları. Tatar tili hem edebiyatı. ”éşinçi Kitap, Kazan, 187- Karamanlıoğlu, “. F. . Nehc( l-feradis e dair.
T(rk dili, IV, 556-558; Ata, A. (1998). Nehc( l-ferādīs, uştmahlarnıŋ açuḳyolı cennetlerin açık yolu , maḥmūd bin alī III dizin-sözl(k. “nkara TDK Yayınları Eckmann, J. . Nehc( l-ferādīs. Uştmaḫlarnıŋ açuḳyolı cennetlerin açık yolu : II Metin. (haz. S. Tezcan, H. Z(lfikar . “nkara TDK Yayınları G(lsevin, G. b . Oğuzca olmayan tarihî metinlerde oğuzca unsurlar ve nehc( l-feradis örneği. th Meeting of Permanent International Altaistic Conference, -27 haziran 2003, Ankara Uluslararası
hazırladığı T(rk Lehçeleri Sözl(ğ( sayfasından ve Karşılaştırmalı T(rk Lehçeleri Sözl(ğ(nden yararlanılmıştır.
2.
Nehc(’l
-
Ferâdis’te İkili Kullanımlar
2.1.
Ses Bilgisi
2.1.1.
Ünl(ler
2.1.1.1.
/é/ ~ /e/ Seslerinin Durumu
Karahanlı T(rkçesinde ilk hecede bulunan /e/ sesi3, XIV. y(zyılın ortalarına kadar Harezm T(rkçesinde de b(y(k ölç(de muhafaza edilir, daha sonraları ise (ی) ile gösterilen bir sese dön(şmeye başlar. ”u işaret, /e/ ve /i/nin her ikisinden de farklı, yarı açık bir /e/yi é) temsil eder. Bu ilk hece, ya modern Kazan T(rkçesi telaffuzuna uygun şekilde /i/olarak (ir, işik, kis-, kil-, min vb. ya da Orta “sya T(rk lehçelerinde olduğu gibi /é/olarak (ér, éşik, kés-, kél-, mén vb.) okunur (Eckmann 2003a: 32).
Harezm T(rkçesine ait eserlerde /e/ ve /i/ yazılışının hiçbir kurala uymadan değişip durduğunu
dile getiren Eckmann (1998: 178- , yazmaların istinsah tarihlerinin eserlerin telif tarihlerinden
daha sonra olması sebebiyle /e/ den /i/ ye geçişin nerede ve ne zaman ortaya çıktığını tespit etmenin g(ç olduğunu ifade eder.
“ta Tezcan, Z(lfikar ve “ta VIII ya göre m(ellifin sağlığında istinsah edilen ve harekeli bir n(shası bulunan Nehc( l-Ferâdis, bu hususta önemli bir tanık durumundadır. “ncak eserde söz konusu sesin kelime başında ِﻴ), (ِ), (ﻴَ), (ﺃ ile ilk hece durumunda da hem işaret
kullanılmadan hem de ﻴ ile yazılması, (st(n ve esre ile harekelenmesi bu sorunu aydınlatıcı olmaktan uzaktır.
Togan , bu sesin yazımındaki karışıklığı, kelimelerin edebî yazı diline uygun olarak ( )
ile yazılıp mahalli telaffuza göre (st(n ile harekelendirilmesiyle açıklamıştır.
Eserin ilk elli sayfalık kısmı (zerine yaptığı çalışmasında e/ideğişimleri hakkında kesin bir yargıya varmanın g(ç olduğunu, harekenin de meseleyi b(sb(t(n karıştırdığını dile getiren Karamanlıoğlu - , metnin yazısının /i/, harekesinin /e/ temay(l(nde olduğunu belirtmiştir.
Nehc( l-Ferâdiste tespit edilen bu noktaya ilişkin farklı kullanımlardan bazıları şunlardır
/é/’li kullanım /e/’li kullanım
bér( beri ﺮﻴﺒ) (16/2) ber( beri ﺮ ﺒ) (13/11)
méndin benden ﻦﻴﺪﻨﻴﻤ) (18/10) men ben ﻦﻤ) (33/16)
yérindin yerinden ﻦﻴﺪﻨﻴﺮِﻴ) (42/15) yer yer ﺮَﻴ) (14/5)
3 ”u dönemde bile kök (nl(s( bazen ), bazen ( siz yazılan kelimeler tespit edilmiştir ämdi ~ imdi şimdi , äşit- ~ işit-
2.1.1.2.
Ünl( Uyumları
2.1.1.2.1.
Kalınlık
-
İncelik Uyumu
T(rkçenin karakteristik ses özelliği olan kalınlık-incelik uyumu, Harezm T(rkçesinde de bazı
istisnalar dışında tamdır. “ncak T(rkçe ekler alan alıntı kelimelerin bir kısmında uyumun işlemediği gör(l(r. “ynı durum Nehc( l-Ferâdisiçin de söz konusudur. T(rkçe kelimelerde b(y(k ölç(de4 işleyen kalınlık-incelik uyumu alıntı kelimelerde bozulabilir. Kimi zaman da aynı kelimenin aynı eki almak suretiyle uyumlu ve uyumsuz biçimlerini görmek m(mk(nd(r.
uyumlu uyumsuz
kāhillik tembellik / kāhillıḳ tembellik /
minberke minbere / minberḳa minbere /
m( mīnke m(mine / m( mīnḳa ~ m( mīnġa m(mine
(275/17), (188/8)
m( mīnlerke m(minlere / m( mīnlarġa m(minlere /
raġbetlig istekli / raġbetlıġ istekli /
raḥmetlig merhametli / raġbetlıġ merhametli /
ṣıfatlıġ sıfatlı, vasıflı / ṣıfatlig sıfatlı, vasıflı / -2)
silāḥlıġ silahlı / silāḥlig silahlı /
2.1.1.2.2.
D(zl(k
-
Yuvarlaklık Uyumu
Eski T(rkçeden başlayarak d(zl(k-yuvarlaklık uyumuna girmeyen, d(z veya yuvarlak şekilleri
kalıplaşmış bazı kelimeler Harezm T(rkçesi metinlerinde de devam etmektedir. ”unun dışında uyum konusunda tutarsızlık gösteren örnekler de vardır “ta -51). Metnimizde de aynı
kelimenin hem uyumlu hem uyumsuz şeklini görmek m(mk(nd(r.
uyumlu uyumsuz
bulut bulut / bulıt bulut /
bör( kurtı / böri kurtı /
ç(r(- ç(r(mek / ç(ri- ç(r(mek /
ḳuru- kurumak (278/6) ḳurı- kurumak /
s(r(- s(r(mek, s(r(klemek
(147/13)
s(ri- s(r(mek, s(r(klemek /
toḳu- dokumak / toḳı- dokumak /
toḳuş savaş / toḳış savaş /
uyu- uyumak / uḏı- ~ uyı- uyumak / , (223/5)
unut- unutmak / unıt- unutmak /
yarı yarı / yaru yarı /
yulduz yıldız / yılduz yıldız /
Harezm T(rkçesinde eklerde gör(len uyumsuzluğun sebebi, bazı eklerin sadece yuvarlak ya da dar (nl(l( olmasıyla açıklanabilir. Diğer yandan labial dissimilasionolarak da adlandırılan ve Eski “nadolu T(rkçesi metinlerinin5karakteristik bir ses özelliği olarak bilinen d(z (nl(l( kelimelerde dudak (ns(z(nden sonra dudak (ns(z( sondan önceki de olabilir yardımcı (nl( ile ek (nl(s(n(n yuvarlaklaşması olayı da uyumsuzluğa sebep olmaktadır. Karahanlı T(rkçesinde izlerine rastlanan bu t(rden yuvarlaklaşmalar, Harezm-“ltın Ordu T(rkçesinde sistematik bir hâl
almıştır Eckmann .
Metnimizde gerek T(rkçe gerekse alıntı kelimelerde söz konusu eklerin ve yardımcı (nl(lerin hem uyumlu hem uyumsuz şekillerini görmek m(mk(nd(r bk. Ünl( Değişmeleri .
uyumlu uyumsuz
ālimniŋ âlimin / ālimn(ŋ âlimin /
baġrım bağrım / baġrum bağrım (175/13)
bilgey-miz bileceğiz / bilgey-m(z bileceğiz /
eksil- eksilmek / eks(l- eksilmek /
ewiŋde senin evinde / ew(ŋde senin evinde /
ḳılış- bir işi birlikte yapmak
(438/14)
ḳıluş- bir işi birlikte yapmak
(143/16)
ḳorḳunçluġ korkunç, korkutucu
(178/8)
ḳorḳunçlıġ korkunç, korkutucu
(191/13)
ḳorḳut- korkutmak / ḳorḳıt- korkutmak /
köz(nde göz(nde / közinde göz(nde /
ḳutul- kurtulmak / ḳutıl- kurtulmak (100/3)
m(lk(m m(lk(m / m(lkim m(lk(m /
nefsiŋ senin nefsin / nefs(ŋ senin nefsin /
oġluŋa senin oğluna / oġlıŋa senin oğluna /
ölg(nçe öl(nce / ölginçe öl(nce /
öz(ni kendini / özini kendini /
soŋunda sonunda / soŋında sonunda /
sökil- kebap etmek / sök(l- kebap etmek /
tonuŋuz elbiseniz / tonuŋız elbiseniz /
(st(n(nde (st(nde / (st(ninde (st(nde /
2.1.1.3.
Ünl( Değişmeleri
Eserde (nl( değişmelerine dair ikili biçimler, genellikle aynı (nl(n(n hem d(z hem yuvarlak şeklinin kullanılmasıyla ortaya çıkmıştır. Karamnlıoğlu , eksil- ~ eks(l-, oḳı- ~ oḳu- gibi
örneklerde gör(len ikliklerin istinsah hatası sonucu olabileceğini dile getirmektedir.
5
/e/ ~ /ö/
/e/’li kullanım /ö/’l( kullanım
/-e-/ ~ /-ö-/
sew- sevmek / söw- sevmek /
tepe tepe / töpe tepe /
/e/ ~ /(/
/e/’li kullanım /(/’l( kullanım
/-e/ ~ /-(/
s(re- s(r(mek, s(r(klemek / s(r(-~ s(ri- s(r(mek, s(r(klemek
(147/13), (67/6)
/ı/ ~ /u/
/ı/’lı kullanım /u/’lu kullanım
/ı-/ ~ /u-/
ıçġın- bırakmak, terk etmek / uçġun- ~ uçḳun- yitirmek, kaybetmek
(365/7) /-ı-/ ~ /-u-/
bulıt bulut / bulut bulut /
toḳış savaş / toḳuş savaş /
unıt- unutmak / unut- unutmak /
yılduz yıldız / yulduz yıldız /
/ı-/ ~ /u-/
ḳurı- kurumak / ḳuru- kurumak /
oḳı- okumak / oḳu- okumak /
toḳı- dokumak / toḳu- dokumak /
uḏı- ~ uyı- uyumak / , / uyu- uyumak /
yarı yarı / yaru yarı /
/(/ ~ /i/
/i/’li kullanım /(/’l( kullanım
/-i-/ ~ /-(-/
bit- inanmak / b(t- inanmak /
kölik binek hayvanı / köl(k binek hayvanı /
min- binmek / m(n- binmek /
/-i/ ~ /-(/
böri kurtı / bör( kurtı /
ç(ri- ç(r(mek (331/2) ç(r(- ç(r(mek /
ögi- öğ(tmek / ög(- öğ(tmek /
yöri- y(r(mek / yör(- y(r(mek /
/a/ ~ /ı/
/a/’lı kullanım /ı/’lı kullanım
/-a-/ ~ /-ı-/
yaşıḳ miğfer / yışıḳ miğfer /
2.1.1.4.
Ünl( D(şmesi
Eserde fiilden fiil yapan eklerin bağlantı (nl(lerinin kimi zaman d(ş(r(lerek de kullanıldığı gör(lm(şt(r
d(şmeye uğramamış d(şmeye uğramış
kör(n(r- gör(n(r / körn(r gör(n(r (314/7)
köt(r(r-sen göt(r(r / kötr(rler göt(r(r /
yıġılışıp toplaşıp / yıġlışıp toplaşı /
2.1.2.
Üns(zler
2.1.2.1.
Üns(z Uyumu
Nehc( l-Ferâdiste tam bir (ns(z uyumundan bahsetmek m(mk(n değildir. Zaman zaman bazı
eklerin uyuma girmiş ve uyum dışı kullanımlarına aynı anda rastlanabilmektedir.
uyumlu uyumsuz
anaġa anaya, anneye / anaḳa anaya, anneye /
ataġa babaya / ataḳa babaya /
başınġa onun başına / başınḳa onun başına /
bıldurġı bir önceki yılki, geçen yılki
(46/17)
bıldurḳı bir önceki yılki, geçen yılki
(309/16)
keld(r- getirmek / kelt(r- getirmek /
ḳaraŋġu karanlık / ḳaraŋḳu /
otḳa ateşe / otġa ateşe /
tikti dikti / tikdi dikdi /
2.1.2.2.
Üns(z Değişmeleri
2.1.2.2.1.
/b/ ~ /m/ Seslerinin Durumu
Harezm T(rkçesinde kelime başında gör(len ve çok sık rastlanan /m-/ < /b-/ değişikliğine nazal benzeşme sebep olmaktadır men ben , meŋiz beniz , meŋ( ~ meŋg( ~ meŋi ebedî , meŋze- benzemek , meŋzeş- benzeşmek , min- ~ m(n- binmek , miŋ bin , muŋ sıkıntı gibi. “ncak birkaç örnekte /b/ li biçimlere de rastlanır ban- bankam, batırmak , biniş- binişmek gibi. “yrıca
analojiyle biz biz ~ miz biz de gör(l(r “ta “rgunşah ve Y(ksekkaya .
Dîvânu Lugâti t-T(rkte bu ses değişikliğiyle ilgili olarak Kelimenin başındaki b(t(n mimler Oğuz,
Kıpçak ve Suvarlarda beye döner. T(rkler men bardım, bu gruplar ise ben bardum derler. T(rkler çorba ya m(.n, bu grup b(.n der. açıklaması yapılmıştır Ercilasun ve “kkoyunlu .
/m/’li kullanım /b/’li kullanım
barur-miz varırız, gideriz / barur-biz varırız, gideriz /
eşit(r-miz işitiriz / eşit(r-biz işitiriz /
ḳaytur-miz geri döneriz / ḳaytur-biz geri döneriz /
tiler-miz dileriz / tiley(r-biz dileriz /
2.1.2.2.2.
/b/ ~ /w/ ~ /v/ Seslerinin Durumu
Eski T(rkçenin kelime ortası ve kelime sonu /-b-/, /-b/ sesi Karahanlı ve Harezm T(rkçelerinde /-w -/, /-w/ olmuş, daha sonraki dönemlerde ise /-v-/, /-v/ sesine değişmiştir. Kâşgarlı Mahmud, bu
hususta “rap fesi ile gerçek bearasında telaffuz edilen gerçek T(rkçedeki her fe (w, Oğuzlarda ve onları takip edenlerde vava v dön(ş(r. T(rklerin ew, onların ev dedikleri gibi. Yine T(rklerin āw,
onların vavla av demeleri gibi. açıklamasını yapar Ercilasun ve “kkoyunlu . Metinde yaygın olmamakla beraber aynı kelimenin hem /w/ li hem de /v/ li örnekleri gör(lmektedir. Kimi örneklerde de Eski T(rkçenin /b/ sesi aynen korunmuştur.
/b/’li kullanım /w/’li kullanım /v/’li kullanım
y(z çew(r- y(z çevirmek / çev(r- çevirmek,
dönd(rmek /
ḳaw- kovmak, kovalamak, iteklemek (379/11)
ḳav- kovmak,
kovalamak, iteklemek
(76/13)
suw su / suv su /
ḳobḳa kova
(357/12)
ḳova kova /
(w(ş- toplaşmak, yığılmak / (v(ş- toplaşmak,
yığılmak /
Eski T(rkçenin bazı kelimelerindeki kelime başı /b-/ sesi ”atı T(rkçesinde daha ilk zamanlardan
itibaren /v-/ ye dön(şm(şt(r Timurtaş . ”irleşik bir isim olan karabaş (< ḳara+baş) cariye,
kadın köle kelimesi, Nehc( l-Feradiste sadece bir örnekte /b/ sesini muhafaza ederken /v/ li biçimiyle pek çok kez kullanılmıştır ḳarabaş (262/1), karavaş (151/17).
2.1.2.2.3.
/ç/ ~ /ş/ Seslerinin Durumu
Tonsuz diş-damak (ns(z( /ç/ nin sızıcılaşarak tonsuz diş-damak (ns(z( /ş/ ye dön(şmesi, tarihî
Kıpçak T(rkçesinden itibaren izlenebilmektedir. Kazak, Karakalpak, Nogay gibi çağdaş Kıpçak lehçelerinde de d(zenli bir değişme olarak gör(lmektedir G(ner . /ş/ < /ç/ değişiminin
izlerini Nehc( l-Ferâdiste de görmek m(mk(nd(r.
/ç/’li kullanım /ş/’li kullanım
iç- içmek / iş- içmek /
ḳaç- kaçmak / ḳaş- kaçmak /
2.1.2.2.4.
/d/ ~ /
ḏ
/ ~ /y/ Seslerinin Durumu
Eski T(rkçenin söz içi ve söz sonu /d/ sesi, Karahanlı ve Harezm T(rkçelerine /ḏ/ olarak geçmiş, Çağatay T(rkçesinde ise /y/ olmuştur. Dîvânu Lugâti t-T(rkte bu seslerin durumu ile ilgili olarak Yağma, Toxsı, Kıpçak, Yabaku, Tatar, Kay, Çomul ve Oğuzlar b(t(n zelleri ḍ ye çevirmekte birleşmişlerdir. ”unlar zeli hiç kullanmazlar. ”u grupların dışında olanlar, kayın ağacına kaḍın
bunlar kayın derler. Kayın a kaḍın, bunlar kayın derler. Ercilasun ve “kkoyunlu . T(rk
lehçeleri arasında ayırıcı bir ses özelliği olan /y/ < /ḏ/ < /d/ değişiminin izlerine Nehc( l-Ferâdiste rastlamak m(mk(nd(r. Söz konusu eserde /ḏ/ sesi muhafaza edilmekle beraber bu sesi taşıyan bazı kelimelerin /y/ li şekillerine de rastlanmıştır
/ḏ/’li kullanım /y/’li kullanım
aḏaḳ kadeh / ayaḳ kadeh / -16)
boḏ boy / boy6 boy /
eḏer eyer / eyer eyer /
ḳaḏaş hısım, akraba (48/15) ḳayaş hısım, akraba / ḳaḏġu kaygı, endişe / ḳayġı kaygı, endişe /
keḏ- giymek / key- giymek /
keḏik yabanî hayvan / keyik yabanî hayvan /
ḳoḏ- koymak, bırakmak / ḳoy- koymak, bırakmak /
ḳoḏul- koyulmak, kurulmak,
yerleştirilmek / ḳ
oyul- koyulmak, kurulmak, yerleştirilmek
(437/11)
ḳuḏuġ kuyu / ḳuyuġ kuyu /
uḏı- uyumak / uyı- ~ uyu- uyumak /
2.1.2.2.5.
/G/ ~ /K/ Seslerinin Durumu
Eski T(rkçede birden fazla heceli kelimelerin sonunda bulunan /-G/ ler ile eklerin sonundaki /
-G/ ler ”atı T(rkçesinde d(şmekte, Doğu T(rkçesinde ise sedasızlaşıp /-K/ olmaktadır Timurtaş
2005: 67). Dîvânu Lugâti t-T(rkte bu ses olayı için Oğuzlar hafifletmek maksadıyla isimlerde kefi d(ş(r(rler fiillerde de aynı anlamda kullanılan ve gayın yerine geçen kefi d(ş(r(rler. açıklaması yapılmıştır Ercilasun ve “kkoyunlu . Nehc( l-Ferâdis, bu hususta Eski T(rkçedeki geleneği devam ettirmekle birlikte eserde geçen bazı kelimelerin Oğuzcanın etkisiyle sondaki (ns(zlerini d(ş(rd(ğ( gör(lm(şt(r. “yrıca kimi örneklerde söz konusu /G/ sesleri, Çağatay T(rkçesinde olduğu gibi /K/ sesine dön(şm(şt(r.
/G/’li kullanım /G/’siz kullanım /K/’li kullanım
aşaġ aşağı, alt / aşaḳ aşağı, alt /
ḳatıġ “katı” (7/16) ḳatı çok /
ḳuḏuġ kuyu / ḳuḏu kuyu / ḳuḏuḳ kuyu /
sasıġ pis, köt( koku / sası kokmuş, pis kokan
(397/17)
”irden fazla heceli kelimelerin sonundaki /G/ seslerinin Oğuzcanın etkisiyle d(şmesinin bir sonucu olarak isimlerden sıfat görevli kelimeler t(reten +lIG, +lUG eki +lI, +lU şeklinde gör(lebilmektedir. Diğer yandan zaman zaman gör(len /K/ < /G/ değişimi sonucu +lIG, +lUG eki ile isimden isim yapan +lIK, +lUK ekinin sonundaki (ns(zlerin hem tonlu hem tonsuz şekilleri ortaya çıkmıştır.
/G/’li kullanım /G/’siz kullanım /K/’li kullanım
aġuluġ zehirli / aġuluḳ zehirli /
ḳılmaḳlıġ kılmak, etmek
(313/7)
ḳılmaḳlıḳ kılmak,
etmek /
körkl(g g(zel / körkl( g(zel /
tamuġluġ cehennemlik
(203/16)
tamuġluḳ cehennemlik
(136/13)
t(rl(g t(rl( 856/11) t(rl( t(rl( /
uçtmaḥlıġ cennetlik
(239/7)
uçtmaḥlıḳ cennetlik
(204/2)
Eserdeki /G/ ~ /K/ karışıklığı aitlik ekinde de gör(lmektedir bıldurġı bir önceki yılki, geçen yılki
(46/17), bıldurḳı bir önceki yılki, geçen yılki / .
Eski T(rkçedeki yapım eklerinin ve kelime b(nyesine dâhil hecelerin başındaki /G/ ler, Oğuz T(rkçesinde d(şm(şt(r. “slında bu seslerin d(şmeye başlaması Karahanlı T(rkçesinden itibarendir. 5zellikle ağızlarda söz konusu seslerin d(şt(ğ(ne dair işaretler bulunmaktadır Timurtaş - . Kâşgarlı Mahmud, bu konuda şu açıklamayı yapmıştır Oğuz ve Kıpçak
grupları isimlerin ve fiil devamlılık bildiriyorsa fiillerin ortalarındaki b(t(n gayınları d(ş(rmekte birleşirler. İsimler için örnek “la karga ya çumguk denir; onlar çumuk derler. Gayın
d(ş(r(lm(şt(r. T(rkler boğaz a tamgak, onlar tamak derler. Fiiller için örnek Ol ewke barga.n ol O devamlı olarak evine gidendir. . Oğuzlar bu anlam için bara.n ol derler. T(rkler ol er kulını urga.n ol O adam s(rekli olarak kölesini dövendir. derler, onlar ise ura.n derler. Ercilasun ve “kkoyunlu
2014: 13). Nehc( l-Ferâdiste de kimi eklerin söz konusu seslerinin d(şt(ğ( gör(lm(şt(r. Diğer yandan eserde geçen bazı örneklerde kelime içi ve sonu /ġ/ seslerinin Çağatay T(rkçesinde olduğu
gibi /ḳ/ sesine değiştiği gör(lmektedir.
/G/’li kullanım /G/’siz kullanım /K/’li kullanım
bulġaş- bulaşmak, karılmak,
karışmak, bulanmak / bulaş(331/13) - bulaşmak, karışmak
ḳaraŋġu karanlık / ḳaraŋḳu karanlık
229/13)
ḳurtġar- kurtarmak 217/12) ḳurtar- kurtarmak / ḳutḳar- kurtarmak
(165/13)
oyġan- uyanmak / oyan- uyanmak /
suwġar- sulamak / suwar- sulamak /
yapurġaḳ yaprak / yapraḳ yaprak /
yatġur- yatırmak / yatur- yatırmak / yatḳur- yatırmak
(9/9)
yetg(r- yetiştirmek / yet(r- ulaştırmak yetiştirmek,
Nehc( l-Ferâdiste yönelme hâli eki genellikle +KA olmakla birlikte zaman zaman m(stensihe ait bir imlâ hususiyeti olarak +GAlı şekillere de rastlanmaktadır Karamanlıoğlu . Kimi örneklerde de +KA +GA, yönelme hâli ekindeki /G/, /K/ (ns(zlerinin Oğuz grubu T(rk lehçelerinde olduğu gibi d(şt(ğ( gör(lm(şt(r.
/G/ ~ /K/’li kullanım /G/ ~ /K/’siz kullanım
égnimge omzuma / égnime omzuma /
ew(mke evime / ew(me evime /
2.1.2.2.6.
/G/ ~ /w/ ~ /v/ Seslerinin Durumu
Harezm T(rkçesinde gör(len /w/ ~ /v/ </G/ değişiminin izlerine metinde bir kelimede rastlamak m(mk(nd(r
/ḳ/’lı kullanım /w/’li kullanım
taḳuḳ tavuk / tawuḳ tavuk /
2.1.2.2.7.
/n/ ~ /ŋ/ Seslerinin Durumu
Eserde aşağıdaki kelimelerin /ŋ/ li ve /n/ li kullanımları tespit edilmiştir
/n/’li kullanım /ŋ/’li kullanım
ḳonşı komşu / ḳoŋşı komşu /
tind(r- durdurmak / tiŋd(r- durdurmak /
2.1.2.2.8.
/ŋ/ ~ /ġ/ Seslerinin Durumu
Metindeki yaŋluz yalnız kelimesinin zaman zaman /n/ ve /ġ/ ya ayrılarak /ġ/ lı şeklinde de
kullanıldığı gör(lm(şt(r
/ŋ/’li kullanım /ġ/’lı kullanım
yaŋluz yalnız, tek başına / yalġuz yalniz, tek başına /
2.1.2.2.9.
/t/ ~ /d/ Seslerinin Durumu
Harezm T(rkçesinde kelime içinde iki (nl( arasında kalan sedasız /-t-/ sesi, (nl( niceliğine bağlı
olarak sedalılaşarak /-d-/ sesine dön(ş(r “ta . ”u ses değişikliğine dair ikili kullanımlara metnimizde de nadiren rastlamak m(mk(nd(r
/t/’li kullanım /d/’li kullanım
butaḳ dal / -2) budaḳ dal /
Eski “nadolu T(rkçesi döneminin başında oltur- oturmak ve kelt(r- getirmek gibi
kelimelerdeki /-l-/ (ns(z( d(şm(şt(r Timurtaş . Nehc( l-Ferâdiste költ(r- göt(rmek fiilinin Oğuzcanın etkisiyle /-l-/ (ns(z(n( d(ş(rm(ş şekli de gör(lmektedir
/l/’li kullanım /l/’siz kullanım
költ(r- göt(rmek / köt(r- kaldırmak, taşımak, göt(rmek
ortadan kaldırmak, yok etmek /
2.1.2.3.2.
/-r-/ Sesinin Durumu
Eserdeki bazı filler, /-r-/ sesini d(ş(rm(ş şekliyle de karşımıza çıkmaktadır
/r/’li kullanım /r/’siz kullanım
kirg(r- sokmak / kig(r- sokmak, göndermek, yollamak
(350/3)
ḳurtġar- kurtarmak / ḳutġar- kurtarmak /
ḳurtul- kurtulmak / ḳutul- ~ ḳutıl- kurtulmak / -3)
2.1.2.4.
Üns(z T(remesi: /y
-/ Sesinin Durumu
“şağıdaki kelimeler, eserde hem /y/ li hem /y/ siz olarak gör(lmektedir
/y/’li kullanım /y/’siz kullanım
yıraḳ uzak / ıraḳ uzak /
yıġaç ağaç, dal sopa, değnek (24/2) aġaç sopa, değnek /
2.1.2.5.
İkizleşme
Eserde tespit edilen bazı kelimelerde ikizleşme bakımından ikili kullanımlar gör(lm(şt(r.
isig
sıcak
/
issig
sıcak
/
éki
iki /
ékki
iki /
sekiz
sekiz /
sekkiz
sekiz (4/15)
2.1.2.6.
Zamir n’si
Çağatay T(rkçesi ve bu yazı dilinin devamı niteliğinde gelişip şekillenen 5zbek ve Yeni Uygur T(rkçeleri dışındaki hemen b(t(n tarihî ve çağdaş T(rk lehçelerinde, isimlerde iyelik ekleri ile hâl ekleri arasında d(zenli olarak kullanılan7 Eckmann ve araştırmacılar tarafından zamir
n si, pronominal n,zamir (ns(z(, iyelik zamiri n,adıl n si, zamircil n, zamirsel n,yardımcı konsonant n,
yardımcı (ns(z n,t(reme (ns(z( n gibi farklı terimlerle adlandırılan zamir nsinin, Nehc(l-Ferâdiste
de yaygın olmamakla birlikte özellikle de çıkma hâli ekinden önce kullanılmadığı gör(l(r. Eserde aynı kelimenin hem zamir nli, hem de zamir nsiz çekimini görmek m(mk(nd(r. Tespit edilen örneklerden bazıları aşağıda verilmiştir
7 Zamir n si, ilk kez Çağatay T(rkçesinde özellikle de mensur eserlerde zaman zaman gör(lmemeye başlar. Manzum
zamir n’li kullanım zamir n’siz kullanım
alnındın ön(nden / alnıdın ön(nden (418/2)
ḳızlarındın kızlarından / ḳızlarıdın kızlarından /
köŋlindin gönl(nden / köŋlidin gönl(nden /
otındın ateşinden / otıdın ateşinden /
taġınġa dağına / taġıġa dağına /
2.2.
Şekil ”ilgisi
2.2.1.
İsim Çekimi
2.2.1.1.
İlgi Hâli Eki
T(rkçede ilgi hâli ekinin sonundaki (ns(z /ŋ/ ng dir. G(n(m(zde bu ses ya korunmuş ya da /n/
olmuştur. “ncak Oğuz grubu lehçelerde I. kişi zamirlerinin çekiminde /m/ ile de karşımıza çıkmaktadır benim / menim. Ortak edebî yazı dilinin Orta T(rkçe döneminde, Oğuzca dışındaki
metinlerde mening benim şekli yaygındır. Yalnızca Eski “nadolu T(rkçesinde benim / menim şekli karakteristik olarak kendini gösterir G(lsevin .
Nehc( l-Ferâdiste teklik I. kişi zamirinin ilgi hâli çekimi d(zenli olarak kez menim benim
biçimindedir. Çok az örnekte kez meniŋ benim şekli gör(l(r. “ynı şekilde çokluk I. kişi zamirinin çekiminde de bizim bizim şekli yaygındır kez . Biziŋ bizim daha az kullanılmıştır
(11). Ekin +Iŋ, +Uŋ şekli de Oğuzcanın etkisiyle olmalıdır.
Kimi örneklerde ise ilgi hâli +nI eki ile sağlanmıştır. İlgi hâli ekinin işlevini (stlenen +nI eki (zerine farklı değerlendirmeler yapılmakla birlikte8 yaygın kanı, ilgi ve y(kleme hâli ekleri arasında işlevsel yakınlık olması şeklindedir. Yani bu ek, aslında y(kleme hâli ekidir ve T(rkçenin tarihî lehçelerinde zamirleri edatlara bağlamak için kullanılmış kimi çağdaş lehçelerde ise d(zenli olarak ilgi hâli ekinin fonksiyonunu (stlenmiştir. Söz konusu ek, Çağatay T(rkçesinin özellikle klasik dönem sonrası eserlerinde ise yaygın olarak ilgi hâli ekinin işlevini (stlenmiştir Pekacar ve Erdem Uçar , . Nehc( l-Ferâdiste de bu t(r kullanımlar gör(lebilmektedir anamnı ḥaḳḳı anamın hakkı / , anı kéçe yatġanını onun gece yattığını / , ḳavmuŋnı c(mlesi
kavminin hepsi / .
+nIŋ, +nUŋ +Iŋ, +Uŋ +Im +nI
meniŋ benim / menim benim /
anıŋ onun
(4/10)
anı kéçe yatġanını
onun gece yattığını /
biziŋ bizim / bizim bizim /
Ewn(ŋ evin
(19/12)
Ew(ŋ evin (321/4)
8 Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Pekacar, Çetin, Erdem Uçar, Filiz Meltem . Çağatay T(rkçesinde +nI İlgi Hâli
2.2.1.2.
Y(kleme Hâli Eki
Harezm T(rkçesinde y(kleme hâli eki +nIdır. III. şahıs iyelik eklerinden sonra ek +n olarak
gelebilmektedir. “ncak bu durum kurallı değildir. İkili şekillere rastlamak m(mk(nd(r “ta
61).
iyelik eki + nI iyelik eki +n
suwını suyunu / suwın suyunu /
tonını elbisesini / tonın elbisesini /
uyḳusını uykusunu / uyḳusın uykusunu /
yollarını yollarını / yolların yollarını /
y(zini y(z(n( / y(zin y(z(n( /
2.2.1.3.
Yönelme Hâli Eki
Bk. /G/, /K/ Seslerinin Durumu.
2.2.1.4.
Çıkma Hâli Eki
Nehc( l-Ferâdiste çıkma hâli eki +dIndır. Ekin bir örnekte geçen +tın şekli Eski T(rkçede sıklıkla
gör(lmektedir nuḫūdtın kiçigrek nohuttan daha k(ç(k / . ”ir örnekte ise Oğuzcanın etkisiyle +dan şekli gör(lm(şt(r andan ondan / . Aḫşam bolmışta kéḏin akşam olduktan sonra
/ örneğinde de yine Eski T(rkçenin devamı niteliğinde ekin görevini +DA eki (stlenmiştir.
+DIn +DAn +tIn +DA
andın ondan / andan ondan /
musulmān bolmışdın soŋ
M(sl(man olduktan sonra /
aḫşam bolmışta kéḏin akşam olduktan sonra /
nuḫūdtın kiçigrek nohuttan daha
k(ç(k /
2.2.1.5.
Soru Eki
Nehc( l-Ferâdiste soru eki, Eski T(rkçede olduğu gibi mU biçimindedir. ”ir örnekte Eski “nadolu
T(rkçesinde olduğu gibi mIlı şekli gör(lm(şt(r munça mı ”u kadar mı? / .
2.2.2.
Fiil Çekimi
2.2.2.1.
Geniş Zaman Çekimi
Harezm T(rkçesinde geniş zaman çekimi (nl( ile biten fiil köklerine –r eki getirilerek yapıldığı
gibi araya /y/ bağlantı (ns(z(n(n girmesiyle –yur şeklinde yapılan çekimler de vardır “ta
-r’li çekim -yur’lu çekim
sözler-sen söylersin, konuşursun
(361/4)
sözley(r-sen söylersin, konuşursun
(373/16)
tiler-men dilerim / tiley(r-men dilerim /
(nder çağırır, seslenir / (ndey(r çağırır, seslenir /
yıġlar-sen ağlarsın / yıġlayur-sen ağlarsen /
yörirler y(r(rler / yör(y(rler y(r(rler /
Harezm T(rkçesinde geniş zaman ekinin olumsuz biçimi –mAs, -mAz ekleriyle yapılmaktadır. Ekin Eski T(rkçedeki şekli –mAzdır. Karahanlı T(rkçesinden itibaren ek, son (nl(s(n(n tonlu ve tonsuz biçimleriyle kullanılmaya başlamıştır. Nehc( l-Ferâdiste ise olumsuz geniş zaman çekimi Eski T(rkçede olduğu gibi daha çok -mAz ekiyle yapılır Tezcan-Z(lfikar-Ata 2014: XII). Ancak -mAslı şekiller de oldukça yaygındır. İki örnekte de /z/ sesinin d(ş(p zamirin ekleştiği gör(l(r. ”u durum, Oğuzcanın etkisinin bir sonucu olmalıdır.
-m“z’lı kullanım -m“s’lı kullanım -m“n’lı kullanım
bermez-men vermem
(337/11)
bermes-men vermem /
bilmez bilmez / bilmes bilmez /
ḳılu bilmen yapamam
(381/9)
buzman bozmam
(70/9)
2.2.2.2.
Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi
Harezm T(rkçesinde öğrenilen geçmiş zaman çekimi bug(n Oğuz grubu lehçelerinin sıfat-fiil ve
zaman çekiminde kullanılan –mIş eki ile yapılır. 5rneklerine daha çok Çağatay T(rkçesinde
rastlanan –(I/U)pdur, –(I/U)p turur yapısındaki geçmiş zaman çekimi ise bu dönem eserlerinde sık gör(lmez “ta . Nehc( l-Ferâdiste aynı fiilin iki farklı biçimde çekimlendiğini gösteren kullanımlar mevcuttur
-mIş - (I/U)p turur
helāket bolmış erdi yok olmuştu
(144/16)
(vefat) bolup turur erdi vefat etmişti /
ḳıldurmış erdi yapmıştı / ḳıldurup turur erdi yapmıştı /
kirmiş girmiş / kirip turur girmiş /
ölt(rmiş erdi öld(rm(şt( / ölt(r(p turur erdi öld(rm(şt( /
2.2.2.3.
Emir Çekimi
Harezm T(rkçesinde çokluk I. şahıs emir çekimi –AlI, -AlIŋ, -GalIŋ, -AlIm, nadiren –alıḳ, -elimiŋ ekleriyle yapılır “ta . –alıḳşekli Nehc( l-Ferâdiste bir yerde geçmektedir.
-“lIŋ -G“lIŋ -alıḳ
ḳılalıŋ yapalım / ḳılalıḳ yapalım /
bolalıŋ olalım / bolmaġalıŋ olmayalım
Nehc( l-Ferâdiste teklik II. şahıs emir eki, eksiz olduğu gibi –GIl ekiyle de yapılmaktadır. “ncak iki örnekte ek, yuvarlak (nl( ile geçmiştir. “ta ya göre ekin –GUl şekli, G(ney-”atı T(rk lehçelerinden
T(rkmen T(rkçesi ağızlarında gör(len –GUn şekli ile paralellik göstermektedir Tezcan, Z(lfikar
ve Ata 2014: XI).
-GIl’lı Şekil -GUl’lu Şekil
t(şgil in / t(şg(l in /
sewg(l sev /
Çokluk II. şahıs emir çekimi – I/U ŋ, -I ŋIz, -U ŋUz, -ŋlAr ekleriyle yapılmıştır. Eski T(rkçede çok sık kullanılan –ŋlAr eki, bu dönem eserlerinde seyrek olarak kullanılır “ta - . Oğuz
gurubu lehçelerinin tercih ettiği9– I/U ŋ, -I ŋIz, -U ŋUzşekilleri yaygındır. Eserde aynı fiilin iki farklı biçimde çekimlendiğini gösteren kullanımlar mevcuttur.
-I/U ŋ -ŋl“r
aytıŋ söyleyin / aytıŋlar söyleyin /
boluŋ olun / boluŋlar olun /
kelt(r(ŋ getirin / kelt(r(ŋler getirin /
köç(ŋ göç(n / köç(ŋler göç(n /
2.2.2.4.
Şart Çekimi
Eserde bol- olmak fiilinin çokluk II. şahıs şart çekimi için farklı biçimini görmek m(mk(nd(r
-ŋIz -ŋIzl“r
bolsaŋız olsanız / bolsaŋızlar olsanız / )
2.3.
Söz Varlığı
Çağdaş T(rk lehçelerine karşılaştırmalı olarak bakıldığında, bu lehçelere ait karakteristik bazı ses ve morfem farklılıkları gör(l(r. Lehçeleri karakterize eden önemli bir farklılık da söz varlığında bulunur. Yani, bir kavram için bazı lehçe gruplarının kullandığı kelimeye karşılık olarak, diğer lehçe gruplarında başka bir kelime tercih edilir G(lsevin a . ”u noktadan hareketle çalışmamızın bu böl(m(nde, Nehc( l-Ferâdiste farklı lehçe grupları tarafından tercih edilen ve bir
arada bulunan kelimeler tespit edilip tablolar hâlinde gösterilmiştir.
2.3.1.
Bul- ~ Tap-
”ulmak
Kökt(rkçede bul- fiili kullanılmakta olup Eski Uygur T(rkçesinden itibaren tap- fiili gör(lmeye başlamıştır. G(n(m(zde ise “zerî ve T(rkmen T(rkçeleri dışındaki ”atı Oğuzcasında bul-, diğer lehçelerde tap- şekli yaygınıdır. Nehc( l-Ferâdiste her iki şekil de gör(lmekle birlikte bul- şekli yaygın olanıdır
Bul- (41 kez): Men munācāt ḥalāvatını ol vaḳtın bulur-men(267/3).
Tap- (5 kez): Barıŋlar, ḳayda taparbolsaŋızlar, kelt(r(ŋler (343/4).
9Dîvânu Lugâti t-T(rkte konu ile ilgili şu bilgiler yer alır Oğuz ve Kıpçaklar, bir kişi için git anlamında bar hepiniz
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe bul- OY KT D31
Eski Uygur
T(rkçesi
bul- EUTS 52 tap- EUTS 225
Karahanlı
T(rkçesi bul- KB 3801 DLT 44/30,
tap- DLT 214/184, KB 1319
Harezm T(rkçesi bul- NF 267/3 tap- NF 343/4
Kıpçak T(rkçesi bul- KTS 37 tap- KTS 262
Çağatay T(rkçesi bul- NSÇT tap- NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi bul-
“zeri T(rkçesi bul- tap-
T(rkmen
T(rkçesi tap-
Kazak T(rkçesi tap-
Kırgız T(rkçesi tap-
Tatar T(rkçesi tap-
”aşkurt T(rkçesi tap-
5zbekT(rkçesi tap-
Yeni Uygur
T(rkçesi tap-
2.3.2.
Él ~ Élig ~ Ḳol El
Kökt(rkçe ve Eski Uygur T(rkçesinde el için elig şekli kullanılırken Karahanlı T(rkçesinden
itibaren elig yanında el ve ḳol kelimeleri de kullanılmaya başlamıştır. G(n(m(zde ise Oğuz lehçelerinde el, diğer lehçelerde ḳol kelimesi yaygındır. Nehc( l-Ferâdiste yaygın olan şekil elig ~
éligdir. El ~ él ve ḳol daha az geçmiştir
Elig (167 kez): Men barġınça ol ṭa āmḳa kimerse éligteg(rmes(nler tép aydı (29/6).
El (12 kez): Berekāt birle du ā ḳıldı taḳı él urdı (29/11).
Ḳol (7 kez): Baḳar, Mekkeniŋ uluġları ḳol ḳawuşturup ḥıḏmat maḳāmında turuḳmışlar (51/3).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe elig OY KT D32
Eski Uygur
T(rkçesi
elig ~ élig EUTS 71
Karahanlı T(rkçesi
elig DLT 32/19
elig KB 43 ~ el KB 3125
ḳol KB 766
Harezm T(rkçesi elig (NF 29/6) ~ el
(NF 29/11)
ḳol NF 51/3
Kıpçak T(rkçesi el KTS 71 ~ il KTS 109
Çağatay T(rkçesi él ~ élig ~ élik
NSÇT
ḳol NSÇT 963
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi el
“zeri T(rkçesi el
T(rkmen
T(rkçesi el
Kazak T(rkçesi ḳol
Kırgız T(rkçesi ḳol
Tatar T(rkçesi ḳul
”aşkurt T(rkçesi ḳul
5zbek T(rkçesi ḳol
Yeni Uygur
T(rkçesi el ḳol
2.3.3.
Én
-
~ T(ş
-
İnmek
İn- ~ én- fiili Kökt(rkçeden itibaren b(t(n tarihî lehçelerde kullanılırken t(ş- fiili Eski Uygur
T(rkçesinden itibaren gör(lmeye başlamıştır. G(n(m(zde ise ”atı Oğuzcasında bu anlamda in-
fiili kullanılırken diğer lehçelerde t(ş- şekli tercih edilmiştir. ”u şekil, “zerî ve T(rkmen
T(rkçelerinde de gör(l(r.
Nehc( l-Ferâdiste yaygın olan şekil, t(ş-fiilidir. ”u fiil inmek anlamının yanında bu anlamıyla
bağlantılı olarak d(şmek, yıkılmak, isabet etmek, maruz kalmak, dışarı çıkmak, yenilmek gibi
anlamlarda da kullanılmıştır. İnmek, nazil olmak anlamına gelen én- fiili ise çok az geçmektedir
Én- (11 kez): Uluġ moynuzluġ semiz ḳoçḳarını alıp İbrāhīm peyġāmbar as ḳatınġa éndi (216/3). T(ş- (138 kez): Bizim éw ḳatında t(ştiler (130/17).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe in- OY KT D12
Eski Uygur T(rkçesi in- EUTS 96 t(ş- EUTS 259
Karahanlı T(rkçesi in- DLT 94/88, KB 1049
t(ş- DLT 161/140, KB 807
Harezm T(rkçesi én- NF 392/9 t(ş- NF 361/2
Kıpçak T(rkçesi in- KTS 111 t(ş- KTS 288
Çağatay T(rkçesi én- NSÇT t(ş- NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri
T(rkiye T(rkçesi in-
“zeri T(rkçesi en- d(ş-
T(rkmen T(rkçesi in- t(ş-
Kazak T(rkçesi t(s-
Tatar T(rkçesi töş-
”aşkurt T(rkçesi töş-
5zbek T(rkçesi in- t(ş-
Yeni Uygur T(rkçesi ç(ş-
2.3.4.
İŋen ~ Ük(ş ~ Köp Çok
Eski T(rkçede rastlanmayan, daha sonraki Orta “sya lehçelerinde de yaygınlaşmayan bu kelime, Eski “nadolu T(rkçesinde sıklıkla kullanılşmıştır G(rsevin b . Nehc( l-Ferâdiste de iŋen çok kelimesi (k(ş kelimesinin yanı sıra Oğuzca bir unsur olarak yaygın olarak geçmektedir. Çok az örnekte ise köp kelimesi yer alır. Kimi örneklerde bu kelime, köp ve (k(ş kelimeleriyle birlikte
kullanılarak anlam kuvvetlendirilmiştir:
İŋen (191 kez): İŋen ḳorḳtum Çok korktum. / .
Ük(ş ( 315 kez): Ey ammum, maŋa terbiyetiŋiz iŋen (k(ş boldı Ey amcam, bana çok fazla baktınız
beni çok uzun s(re besleyip b(y(tt(n(z . / .
Köp (6 kez): Bu neerseler aŋar iŋen köp turur ”u şeyle ona çok fazladır. / . Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe (k(ş OY KT D29
Eski Uygur T(rkçesi (k(ş EUTS 271 köp EUTS 116
Karahanlı T(rkçesi (k(ş DLT 42/29,
KB 421
köp DLT 160/140,
ök(ş KB 44
Harezm T(rkçesi iŋen NF 7/6 (k(ş NF 6/3 köp NF 160/7
Kıpçak T(rkçesi iŋen KTS 112 (k(ş ~ ök(ş KTS 210, 297
köp KTS 158
Çağatay T(rkçesi köp NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi
“zeri T(rkçesi T(rkmen T(rkçesi
Kazak T(rkçesi köp
Kırgız T(rkçesi köp
Tatar T(rkçesi k(p
”aşkurt T(rkçesi k(p
5zbek T(rkçesi köp
Yeni Uygur T(rkçesi köp
2.3.5.
Ḳaç ~ Neçe ~ Ḳança Kaç
Ḳaç ve neçe kelimelerine T(rkçenin ilk dönemlerinden itibaren rastlanır. ”ug(n ise Oğuz
lehçelerinde ḳaç, diğer lehçelerde neçe ve ḳança kelimeleri bazı ses değişiklikleriyle yaygın olarak
kullanılmaktadır. Nehc( l-Ferâdiste ḳaç ve neçe kelimelerinin kullanım sıklığı birbirine yakındır
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe ḳaç T 20
Eski Uygur
T(rkçesi ḳaç
EUTS 160 neçe EUTS 135
Karahanlı
T(rkçesi ḳKB 337 aç DLT 161/140,
neçe DLT 36/23,
KB 23
Harezm T(rkçesi ḳaç NF 332/6 neçe NF 65/15, ḳança (410/3)
Kıpçak T(rkçesi ḳaç KTS 122 neçe KTS 199
Çağatay T(rkçesi niçe MSD21, néşe
NSÇT Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi kaç
“zeri T(rkçesi nece, ne geder
T(rkmen T(rkçesi
nice
Kazak T(rkçesi kanşa, neşe
Kırgız T(rkçesi kança, neçe
Tatar T(rkçesi niçe, niçaklı
”aşkurt T(rkçesi nise, ni kadar
5zbek T(rkçesi kança, neçe
Yeni Uygur
T(rkçesi kança, neççe
2.3.6.
Ḳapuġ ~ Eşik / Éşik / İşik Kapı
Ḳapuġ kelimesi bazı ses farklılıklarıyla t(m tarihî lehçelerde gör(lm(ş, eşik kelimesi Eski Uygur
T(rkçesinden itibaren karşımıza çıkmıştır. Çağdaş lehçelerde ise Oğuz grubu ḳapı ~ gapıyı tercih ederken diğer lehçeler eşik kelimesini kullanmıştır.
Eserde eşik kelimesi bir örnekte ḳapuġ kelimesiyle birlikte karşımıza çıkmıştır. Ḳapuġ kelimesi ise
kapı ve hizmet anlamlarında kez kullanılmıştır Bular ḳapuġda, eşikde tavaḳḳuf ḳıldılar
(110/9).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe ḳapıġ OY KT D2
Eski Uygur
T(rkçesi ḳapıġ EUTS 166 işik EUTS 100
Karahanlı T(rkçesi
ḳapuġ DLT 36/23,
KB 264
eşik eşik DLT
33/19, işik KB 451
Harezm T(rkçesi ḳapuġ NF 24/5 eşik NF 110/9
Kıpçak T(rkçesi ḳapı ~ ḳapu KTS 126
işik KTS 116
Çağatay T(rkçesi éşik 938
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi kapı
T(rkmen T(rkçesi
gapı
Kazak T(rkçesi esik
Kırgız T(rkçesi eşik
Tatar T(rkçesi işik
”aşkurt T(rkçesi işik
5zbek T(rkçesi eşik
Yeni Uygur
T(rkçesi işik
2.3.7.
Kéç
-
~ Öt
-
Geçmek
Tarihî lehçelere bakıldığında keç- fiilinin ilk dönemlerden itibaren kullanıldığı gör(l(r. “ynı
anlama gelen öt- ise Eski Uygur T(rkçesinden itibaren karşımıza çıkar. G(n(m(zde incelediğimiz lehçeler arasında ”aşkurt ve Tatar T(rkçeleri dışındaki t(m lehçelerde keç- fiili ses farklılıklarıyla
kullanılmaktadır. 5t- fiili ise T(rkiye T(rkçesi ve “zeri T(rkçesi dışındaki yaşayan lehçelerde gör(l(r.
Nehc( l-Ferâdiste yaygın olan şekil keç-tir ve geçmek anlamının yanında yaşamak ,
vazgeçmek , feda etmek , ölmek gibi yan anlamlarıyla da kullanılmıştır
Keç- (107 kez): Ṣaflarnı yarıp keçti (118/5). Öt- (1 kez): Balta taḳı ötmedi erse... (30/2).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe keç- OY KT D37
Eski Uygur
T(rkçesi keç- EUTS 103 öt- EUTS 154
Karahanlı T(rkçesi
keç- DLT 34/21, KB 231
öt- 95/88, KB 4381
Harezm T(rkçesi keç- NF 118/5 öt- NF 30/2
Kıpçak T(rkçesi keç- ~ kiç- KTS 135, 147
öt- KTS 212
Çağatay T(rkçesi kéç- NSÇT öt- NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi geç-
“zeri T(rkçesi keç- T(rkmen
T(rkçesi geç- öt-
Kazak T(rkçesi keş- öt-
Kırgız T(rkçesi keç- öt-
Tatar T(rkçesi (t-
”aşkurt T(rkçesi (t-
5zbek T(rkçesi keç- öt-
Yeni Uygur
2.3.8.
Kéçe ~ T(n Gece
Tarihî lehçelerin tamamında görd(ğ(m(z t(n kelimesine karşılık keçe kelimesi Eski Uygur
T(rkçesinden itibaren ortaya çıkar. G(n(m(zde Oğuz grubu lehçelerde gece tercih edilirken diğer lehçelerde t(n kullanılır. Dîvânu Lugâti t-T(rkte de, kéçe kelimesinin Oğuzlarda kullanıldığı belirtilmiştir Ercilasun ve “kkoyunlu 39, 442). Metnimizde ise kéçe kelimesi, t(n kelimesine
göre daha fazla kullanılmıştır
Kéçe (145 kez): Bu kéçe yatmaŋ, oyaġ turuŋ (15/9). T(n (54 kez): C(mlesi ol t(n söndi (5/12).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe t(n KT D27
Eski Uygur
T(rkçesi
kiçe EUTS 108 t(n EUTS 258
Karahanlı
T(rkçesi kiçe
DLT 54/39, KB 489
t(n DLT 54/39, KB 3
Harezm T(rkçesi kéçe NF 15/9 t(n NF 5/12
Kıpçak T(rkçesi keçe ~ kiçe KTS 135, 147
t(n KTS 287
Çağatay T(rkçesi kiçe LD 294 t(n NSÇT Çağdaş T(rk Lehçeleri
T(rkiyeT(rkçesi gece
“zeri T(rkçesi gece
T(rkmen
T(rkçesi gice
Kazak T(rkçesi t(n
Kırgız T(rkçesi t(n
Tatar T(rkçesi tön
”aşkurt T(rkçesi tön
5zbek T(rkçesi keçe t(n
Yeni Uygur
T(rkçesi keçe t(n
2.3.9.
Kend( ~ Öz Kendi
Dön(şl(l(k zamiri olarak tarihî lehçelerde hem kent( ~ kend( ~ kendi hem de öz kelimesini
gör(rken bug(n T(rkiye T(rkçesi dışındaki yaşayan lehçelerin tamamında sadece öz zamiri
kullanılmaktadır. Eserde ise yaygın olan kullanım şekli özd(r. Kend( kelimesi sadece dört kez
geçmiştir. ”u örneklerin ikisinde söz konusu kelime öz ile yan yana kullanılmıştır
Öz (373 kez): 5z ḥālımḳa keldim (8/9).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe kent( OY KT K4 özi OY KT D20
Eski Uygur
T(rkçesi kent(
EUTS 106 öz EUTS 155
Karahanlı
T(rkçesi kend( ~ kendi 76/63, kend( 970 DLT
öz DLT 34/21, KB 136, KB 136
Harezm T(rkçesi kend( NF 148/7 öz NF 8/9
Kıpçak T(rkçesi kendi KTS 138 öz KTS 214
Çağatay T(rkçesi kend( ŞHD / öz NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi kendi
“zeri T(rkçesi özöz(
T(rkmen
T(rkçesi özözi
Kazak T(rkçesi öz
Kırgız T(rkçesi öz
Tatar T(rkçesi (z(zi
”aşkurt T(rkçesi (z
5zbek T(rkçesi öz, özi
Yeni Uygur
T(rkçesi özözi
2.3.10.
Kizle-
~ Yaşur
-
Gizlemek
Tarihî lehçelerde her iki şekil de yaygın olarak gör(l(rken g(n(m(zde Oğuz grubu gizle- fiilini,
diğer lehçeler ise yaşur- fiilini tercih etmiştir. Eserde kizle- beş kez, yaşur- bir kez geçmektedir
Kizle- (5 kez): Birini kizledi (281/8). Yaşur- (1 kez): Yaşurmadı taḳı aydı (165/5).
Tarihî T(rk Lehçeleri Kökt(rkçe
Eski Uygur
T(rkçesi kizle- EUTS 113 yaşur- EUTS 290
Karahanlı T(rkçesi
kizle- DLT 63/49, KB 3232
yaşur- DLT
308/254, KB 770
Harezm T(rkçesi kizle- NF 281/8 yaşur- NF 165/5
Kıpçak T(rkçesi kizle- KTS 151 yaşur- KTS 314
Çağatay T(rkçesi kizle- MSD 302 yaşur- NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi gizle-
“zeri T(rkçesi gizle- T(rkmen
T(rkçesi
gizle- yaşır-
Kazak T(rkçesi jasır-
Kırgız T(rkçesi caşır-
”aşkurt T(rkçesi yeşir-
5zbek T(rkçesi yeşir-
Yeni Uygur
T(rkçesi yoşur
-
2.3.11.
Méŋze
- ~ O
ḳşa
- / O
ḫşa
-
”enzemek
Tarihî lehçelerde méŋze- ve oḳşa- ~ oḫşa- şekli birlikte kullanılırken g(n(m(z Oğuz grubu lehçelerinde beŋze- ~ meŋze-, diğer lehçelerde oḳşa- ~ oḫşa-şekli yaygındır. Eserde ise yaygın olan şekil oḫşa- tır
Méŋze- (3 kez): Ḳuḏruḳı taḳı tuynaḳı inek ḳuḏruḳınga ve taḳı tuynaḳlarınga meŋzer (53/3).
Oḫşa- (17 kez): Aŋar oḫşar (303/12).
Tarihî T(rk Lehçeleri Kökt(rkçe
Eski Uygur
T(rkçesi mengzet- 129 EUTS
oḳşa- EUTS 140
Karahanlı
T(rkçesi meŋze619/514, KB 1306 - DLT
oxşa- DLT
144/125, oḳşa- KB 784
Harezm T(rkçesi meŋze- NF 53/3 oḫşa- NF 303/12
Kıpçak T(rkçesi menze- ~ meŋze-
KTS 181
oḫşa- ~ oḳşa- KTS 204
Çağatay T(rkçesi méŋze-t- NSÇT
975
oḫşa- NSÇT
Çağdaş T(rk Lehçeleri T(rkiye T(rkçesi benze-
“zeri T(rkçesi benze- T(rkmen
T(rkçesi meŋze-
Kazak T(rkçesi uksa-
Kırgız T(rkçesi okşo-
Tatar T(rkçesi oḫşa-
”aşkurt T(rkçesi oḳşa-
5zbek T(rkçesi oḫşe-
Yeni Uygur
T(rkçesi oḫşi-
2.3.12.
Özge ~ ”aşḳa ”aşka
Her iki kelime de Harezm T(rkçesinden itibaren karşımıza çıkmaktadır. G(n(m(zde başka
Özge (12 kez): Yā Resūlallāh, sizdin bizke eḏg(l(kdin özge tegmedi (85/17). ”aşḳa (3 kez): Méndin başḳa neteg tapşurduŋuz? (203/6).
Tarihî T(rk Lehçeleri
Kökt(rkçe
Eski Uygur
T(rkçesi Karahanlı T(rkçesi
Harezm T(rkçesi başḳa NF 203/6 özge NF 26/14
Kıpçak T(rkçesi başḳa KTS 25 özge KTS 214
Çağatay T(rkçesi başḳa GD 1397 özge NSÇT Çağdaş T(rk Lehçeleri
T(rkiye T(rkçesi başka
“zeri T(rkçesi başga özge
T(rkmen
T(rkçesi başğa
Kazak T(rkçesi baska özge
Kırgız T(rkçesi başka
Tatar T(rkçesi başka
”aşkurt T(rkçesi başka
5zbek T(rkçesi başḳa özge
Yeni Uygur
T(rkçesi başka
3.
Sonuç
Karahanlı T(rkçesinden Çağatay T(rkçesine geçiş dönemini oluşturan Harezm T(rkçesi, Oğuz, Kıpçak ve diğer T(rk boylarının etkisiyle karma bir yapı özelliği taşımaktadır. Çeşitli lehçelere ait karakteristik özellikler taşıyan unsurların bir arada gör(lebildiği Nehc( l-Ferâdis, bu anlamda
Harezm T(rkçesinin dil hususiyetlerini yansıtması bakımından dikkate değerdir.
”u noktadan hareketle çalışmamızda Nehc( l-Ferâdiste daha çok Oğuz ve Kıpçak T(rkçelerinin etkisiyle ortaya çıkan ikili kullanımlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen ikili biçimler, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi ve Söz Varlığı olmak (zere (ç başlık altında değerlendirilmiştir.
Ses Bilgisi başlığı altında (nl( ve (ns(z uyumları, (nl( ve (ns(z değişmeleri, d(şmeler, t(remeler ve ikizleşmelere dair ortaya çıkan farklı kullanımlar gösterilmeye çalışılmıştır. Şekil Bilgisi
böl(m(nde isim ve fiil çekimlerinde gör(len ikili kullanımlar yer almaktadır. Söz Varlığı kısmında ise eserdeki farklı lehçe grupları tarafından tercih edilen ve bir arada bulunan kelimeler ortaya
