ULOGA CENTRALNE BANKE U UPRAVLJANJU MONETARNOM POLITIKOM ULOGA CENTRALNE BANKE U UPRAVLJANJU MONETARNOM POLITIKOM
Monetarna politika se prvenstveno bavi proučavanjem i regulisanjem novčanog opticaja Monetarna politika se prvenstveno bavi proučavanjem i regulisanjem novčanog opticaja odnosno cjelokupnog toka novca kroz „novčani krvotok“ ekonomije. Monetarna politika u odnosno cjelokupnog toka novca kroz „novčani krvotok“ ekonomije. Monetarna politika u centar svoje pažnje stavlja sve oblike novca, kako primarni (efektivni novac) tako i depozitni centar svoje pažnje stavlja sve oblike novca, kako primarni (efektivni novac) tako i depozitni novac. Institucija koja je odgovorna za sprovođenje monetarne politike i za očuvanje
novac. Institucija koja je odgovorna za sprovođenje monetarne politike i za očuvanje stabilnosti domaćeg novvca, ima kapacitet monetarne vlasti jedne zemlje, a to je
stabilnosti domaćeg novvca, ima kapacitet monetarne vlasti jedne zemlje, a to je centralnacentralna banka.
banka. Centralna banka je od države jedina ovlaštena ustanova koja emitira novčanice kojeCentralna banka je od države jedina ovlaštena ustanova koja emitira novčanice koje
su oficijelni novac dotične zemlje. su oficijelni novac dotične zemlje.
Centralna banka se vrhom finansijskog sistema smatra iz više razloga: Centralna banka se vrhom finansijskog sistema smatra iz više razloga:
•
• Jedina koja ima pravo emisije papirnih novčanica i kovanica, i jedina je institucijaJedina koja ima pravo emisije papirnih novčanica i kovanica, i jedina je institucija
koja ima pravo na upravljanje monetarnom politikom koja ima pravo na upravljanje monetarnom politikom
•
• Na njoj leži odgovornost i briga za stabilnost novca jedne zemlje. Na njoj leži odgovornost i briga za stabilnost novca jedne zemlje. •
• Oslonac svim drugim finansijskim institucijama, a naročito komercijalnim bankamaOslonac svim drugim finansijskim institucijama, a naročito komercijalnim bankama •
• CB ima ulogu regulatora procesa multiplikacije depozita i kreditne ekspanzijeCB ima ulogu regulatora procesa multiplikacije depozita i kreditne ekspanzije
Pored osnovnih funkcija CB ima i neke druge funkcije: Pored osnovnih funkcija CB ima i neke druge funkcije:
1.
1. funkfunkcijcija poveza povezana sa reana sa reguligulisanjsanjem novčem novčane ciane cirkularkulacijecije 2.
2. funkcijfunkcija poveza povezana sa ana sa regulisanjregulisanjem poslem poslovanja ovanja kreditnog kreditnog sistema, sistema, tj.drugih tj.drugih banaka.banaka. 3.
3. funkfunkcijcija poveaa poveana sa međuna sa međunarodnarodnim planim platnim protnim prometometom, kao što je brm, kao što je briga zaiga za
međunarodnu vrijednost domaćeg novca i likvidnost platnog bilansa, tj.osiguranje međunarodnu vrijednost domaćeg novca i likvidnost platnog bilansa, tj.osiguranje dovoljnih rezervi svjetskih platežnih sredstava.
dovoljnih rezervi svjetskih platežnih sredstava.
Za očuvanje funkcije finansijske stabilnosti u savremenim ekonomskim uslovima, kod Za očuvanje funkcije finansijske stabilnosti u savremenim ekonomskim uslovima, kod centralne banke jeste činjenica da su monetarna politika i finansijska stabilnost u susjedstvu centralne banke jeste činjenica da su monetarna politika i finansijska stabilnost u susjedstvu jedna s drugom.
jedna s drugom.
Ako se monetarnom politikom ne upravlja efikasno, inflacija može brzo porasti i postati Ako se monetarnom politikom ne upravlja efikasno, inflacija može brzo porasti i postati neujednačena, te za rezultat možemo imati kontinuirani rast cijena. Isto tako, što je niža stopa neujednačena, te za rezultat možemo imati kontinuirani rast cijena. Isto tako, što je niža stopa inflacije, veća je stimulacija za držanje gotovine naspram depozita kod banaka.
inflacije, veća je stimulacija za držanje gotovine naspram depozita kod banaka.
Slijedeća implikacija monetarne politike na finansijsku stabilnost proizilazi iz određivanje Slijedeća implikacija monetarne politike na finansijsku stabilnost proizilazi iz određivanje kamatne stope. Monetarna politika, koja ima za cilj stabilizira inflaciju oštrim promjenama kamatne stope. Monetarna politika, koja ima za cilj stabilizira inflaciju oštrim promjenama kretkoročnih nominalnih kamatnih stopa, može dovesti do nesigurnosti na finansijskom kretkoročnih nominalnih kamatnih stopa, može dovesti do nesigurnosti na finansijskom tržištu. Umjerene promjen
tržištu. Umjerene promjene kamatnih stopa od strane CB , e kamatnih stopa od strane CB , kao mogući odgovor nakao mogući odgovor na stabiliziranje inflacije, mogu snažno doprinijeti dugoročnoj finansijskoj stabilnosti.. stabiliziranje inflacije, mogu snažno doprinijeti dugoročnoj finansijskoj stabilnosti.. Instrumenti djelovanja monetarne politike: diskontna politika, politika rezervi likvidnost, Instrumenti djelovanja monetarne politike: diskontna politika, politika rezervi likvidnost, politika otvorenog tržišta.
politika otvorenog tržišta.
Diskontna stopa
Diskontna stopa je ustvari kamatna stopa po kojoj CB prima na eskont od poslovnih banaka je ustvari kamatna stopa po kojoj CB prima na eskont od poslovnih banaka
robne mjenice, ili druge vrijednosne papire. Naravno, promjenama visine diskontne stope, CB robne mjenice, ili druge vrijednosne papire. Naravno, promjenama visine diskontne stope, CB može uticati na ponudu u potražnju za novcem. Komercijalne banke ili druge finansijske
može uticati na ponudu u potražnju za novcem. Komercijalne banke ili druge finansijske institu
institucije posuđuju rezerve cije posuđuju rezerve od CB od CB po definiranoj cijeni-diskontnpo definiranoj cijeni-diskontnoj stopi. CB oj stopi. CB pokušava dapokušava da utiče na volju banaka da
utiče na volju banaka da posuđuju rezervna sredstva promjenom kamatne stope, kojuposuđuju rezervna sredstva promjenom kamatne stope, koju
zaračunava na takve zajmove. To je upravljanje diskontnom politikom. Niža diskontna stopa zaračunava na takve zajmove. To je upravljanje diskontnom politikom. Niža diskontna stopa će posuđivanje učiniti više atraktivnim, i obrnuto.
će posuđivanje učiniti više atraktivnim, i obrnuto.
Diskontna politika ima dvije dimenzije: cijena, to jeste diskontna stopa i druga dimenzija se Diskontna politika ima dvije dimenzije: cijena, to jeste diskontna stopa i druga dimenzija se tiče kvantiteta procesa pozajmljivanja CB.
tiče kvantiteta procesa pozajmljivanja CB.
Svaka banka da bi mogla udovoljiti svojim obavezama za isplatu u gotovini, mora držati ejdan Svaka banka da bi mogla udovoljiti svojim obavezama za isplatu u gotovini, mora držati ejdan dio sredstava u likvidnoj formi, gdje ta sredstva predstavljaju rezerve likvidnosti. Kao rezerve dio sredstava u likvidnoj formi, gdje ta sredstva predstavljaju rezerve likvidnosti. Kao rezerve
likvidnosti služe različiti dijelovi aktive, te ih po stepenu likvidnosti dijelimo na primarne i likvidnosti služe različiti dijelovi aktive, te ih po stepenu likvidnosti dijelimo na primarne i sekundarne rezerve. Primarne rezerve su: gotovina u
sekundarne rezerve. Primarne rezerve su: gotovina u blagajnablagajnama, sredstva položena kod CB,ma, sredstva položena kod CB, potraživanja od ostalih banaka, čekovi. Sekundarne rezerve su:: mjenice i druge vrijednosne potraživanja od ostalih banaka, čekovi. Sekundarne rezerve su:: mjenice i druge vrijednosne papire s rokom dospijeća do jedne godine.
papire s rokom dospijeća do jedne godine.
Obavezne rezerve se određuju kao stopa u odnosu na pojedine depozite u bankama s tim da ih Obavezne rezerve se određuju kao stopa u odnosu na pojedine depozite u bankama s tim da ih se mora položiti na račun kod CB, čime se ograničava kreditna ekspanzija, pa kada se ocijeni se mora položiti na račun kod CB, čime se ograničava kreditna ekspanzija, pa kada se ocijeni da je ona prevelika, podiže se stopa obavezne rezerve i obrnuto. Tako se u periodima recesije da je ona prevelika, podiže se stopa obavezne rezerve i obrnuto. Tako se u periodima recesije prakticira smanjenje stopa obaveznih rezervi, da se poboljša likvidnost banaka i omogući šire prakticira smanjenje stopa obaveznih rezervi, da se poboljša likvidnost banaka i omogući šire
kreditiran
kreditiranje. Obrnuto, u je. Obrnuto, u periodima inflaciperiodima inflacije , je , stopa se povećava. Povećanjem stope rezervi,stopa se povećava. Povećanjem stope rezervi, dolazi do
dolazi do smanjenja u iznosu smanjenja u iznosu depozita, depozita, te do te do smanjenja novčane mase.smanjenja novčane mase.
Politika otvorenog tržišta. A
Politika otvorenog tržišta. Ako CB ko CB misli da treba misli da treba usporiti ekonomski polet u usporiti ekonomski polet u jednoj državi,jednoj državi,
tada ona prodaje na tržištu državne papire i tako utiče na smanjenje novčane mase, i obrnuto. tada ona prodaje na tržištu državne papire i tako utiče na smanjenje novčane mase, i obrnuto. Open market operacije imaju određene prednosti u odnosu na ostale instrumente monetarne Open market operacije imaju određene prednosti u odnosu na ostale instrumente monetarne poitike:
poitike:
•
• javljau se na incijativu CB,koja ima potpunu kontrolu njihovog volumena. javljau se na incijativu CB,koja ima potpunu kontrolu njihovog volumena. •
• Open market operacije su fleksibilne i precizneOpen market operacije su fleksibilne i precizne •
• Open market operacije se mogu brzo implementiratiOpen market operacije se mogu brzo implementirati
Upravljan
Upravljanje monetarnom politikom u je monetarnom politikom u principiprincipima currency ma currency boarda-aboarda-a
Jedan broj zemalja u tranziciji, uvele su currency board u nastojanju da obezbijede stabilno Jedan broj zemalja u tranziciji, uvele su currency board u nastojanju da obezbijede stabilno novčano okruženje, kao osnovnu pretpostavku za uspješno provođenje programa stabilizacije novčano okruženje, kao osnovnu pretpostavku za uspješno provođenje programa stabilizacije i ekonomskih reformi u
i ekonomskih reformi u procesu tranzicijeprocesu tranzicije..
Currency board predtavlja operativno pravilo za izdavanje domaće valute, prema kojem se Currency board predtavlja operativno pravilo za izdavanje domaće valute, prema kojem se domaća valuta izdaje samo uz kupovinu konvertibilne devizne valute sa punim pokrićem u domaća valuta izdaje samo uz kupovinu konvertibilne devizne valute sa punim pokrićem u neto stranoj aktivi. To znaći da CB nr može davati kredit. Pravila currency boarda služe da se neto stranoj aktivi. To znaći da CB nr može davati kredit. Pravila currency boarda služe da se uspostavi kredibilitet i izbjegnu gubici koji mogu proisteći iz slobodnih odluka, koje ponekda uspostavi kredibilitet i izbjegnu gubici koji mogu proisteći iz slobodnih odluka, koje ponekda mogu biti nekonzistentne sa aktivnostima u ekonomiji zemlje.
mogu biti nekonzistentne sa aktivnostima u ekonomiji zemlje.
Za currency board postoji pravilo- emitirani novac, gotovi ili depozitni, mora u cjelosti Za currency board postoji pravilo- emitirani novac, gotovi ili depozitni, mora u cjelosti (100%) biti pokriven
(100%) biti pokriven konvertibikonvertibilnim novcem. Kao lnim novcem. Kao posebna vrsta monetarnih vlasti, currencyposebna vrsta monetarnih vlasti, currency board podrazumijeva i značajna ograničenja za monetarnu i fisklanu politiku.
board podrazumijeva i značajna ograničenja za monetarnu i fisklanu politiku.
Ključni kvalilet Currency boarda je u tome što garantuje konvertibilnost domaće valute , Ključni kvalilet Currency boarda je u tome što garantuje konvertibilnost domaće valute , cjenovnu i monetarnu stabilnost, a istovremeno pospješuje spolnju trgovinu sa konvertibilnim cjenovnu i monetarnu stabilnost, a istovremeno pospješuje spolnju trgovinu sa konvertibilnim deviznim područjima i stimuliše direktne i strane investicije u domaću ekonomiju.
deviznim područjima i stimuliše direktne i strane investicije u domaću ekonomiju. Značajne karakteristi
Značajne karakteristike Currency ke Currency boarda:boarda:
a)
a) depoziti komercijalnih banaka su konvertibilni u novčanice valutnog odbora podepoziti komercijalnih banaka su konvertibilni u novčanice valutnog odbora po
fiksnom kursu fiksnom kursu
b)
b) Currency board je Currency board je jedini izdavač novčanicajedini izdavač novčanica c)
c) Postoji puno pokriće u konvertibilnoj starnoj valutiPostoji puno pokriće u konvertibilnoj starnoj valuti d)
d) Niska stopa inflacije Niska stopa inflacije e)
e) OgraničpeOgraničpena monetarna politikagrađani ne na monetarna politikagrađani ne drže rezervnu valutu, drže rezervnu valutu, niti koriste rezervnuniti koriste rezervnu
valutu u domaćim transakcijama. valutu u domaćim transakcijama. Currency board u
Currency board u određenim okolnostiodređenim okolnostima može kreditirati komercijalne banke radima može kreditirati komercijalne banke radi
obezbjeđenja podrške njihovoj likvidnosti, ali ne u obimu većem od održavanja propisane obezbjeđenja podrške njihovoj likvidnosti, ali ne u obimu većem od održavanja propisane minimalne stope rezervne valute u odnosu na rezervni novac.
likvidnosti služe različiti dijelovi aktive, te ih po stepenu likvidnosti dijelimo na primarne i likvidnosti služe različiti dijelovi aktive, te ih po stepenu likvidnosti dijelimo na primarne i sekundarne rezerve. Primarne rezerve su: gotovina u
sekundarne rezerve. Primarne rezerve su: gotovina u blagajnablagajnama, sredstva položena kod CB,ma, sredstva položena kod CB, potraživanja od ostalih banaka, čekovi. Sekundarne rezerve su:: mjenice i druge vrijednosne potraživanja od ostalih banaka, čekovi. Sekundarne rezerve su:: mjenice i druge vrijednosne papire s rokom dospijeća do jedne godine.
papire s rokom dospijeća do jedne godine.
Obavezne rezerve se određuju kao stopa u odnosu na pojedine depozite u bankama s tim da ih Obavezne rezerve se određuju kao stopa u odnosu na pojedine depozite u bankama s tim da ih se mora položiti na račun kod CB, čime se ograničava kreditna ekspanzija, pa kada se ocijeni se mora položiti na račun kod CB, čime se ograničava kreditna ekspanzija, pa kada se ocijeni da je ona prevelika, podiže se stopa obavezne rezerve i obrnuto. Tako se u periodima recesije da je ona prevelika, podiže se stopa obavezne rezerve i obrnuto. Tako se u periodima recesije prakticira smanjenje stopa obaveznih rezervi, da se poboljša likvidnost banaka i omogući šire prakticira smanjenje stopa obaveznih rezervi, da se poboljša likvidnost banaka i omogući šire
kreditiran
kreditiranje. Obrnuto, u je. Obrnuto, u periodima inflaciperiodima inflacije , je , stopa se povećava. Povećanjem stope rezervi,stopa se povećava. Povećanjem stope rezervi, dolazi do
dolazi do smanjenja u iznosu smanjenja u iznosu depozita, depozita, te do te do smanjenja novčane mase.smanjenja novčane mase.
Politika otvorenog tržišta. A
Politika otvorenog tržišta. Ako CB ko CB misli da treba misli da treba usporiti ekonomski polet u usporiti ekonomski polet u jednoj državi,jednoj državi,
tada ona prodaje na tržištu državne papire i tako utiče na smanjenje novčane mase, i obrnuto. tada ona prodaje na tržištu državne papire i tako utiče na smanjenje novčane mase, i obrnuto. Open market operacije imaju određene prednosti u odnosu na ostale instrumente monetarne Open market operacije imaju određene prednosti u odnosu na ostale instrumente monetarne poitike:
poitike:
•
• javljau se na incijativu CB,koja ima potpunu kontrolu njihovog volumena. javljau se na incijativu CB,koja ima potpunu kontrolu njihovog volumena. •
• Open market operacije su fleksibilne i precizneOpen market operacije su fleksibilne i precizne •
• Open market operacije se mogu brzo implementiratiOpen market operacije se mogu brzo implementirati
Upravljan
Upravljanje monetarnom politikom u je monetarnom politikom u principiprincipima currency ma currency boarda-aboarda-a
Jedan broj zemalja u tranziciji, uvele su currency board u nastojanju da obezbijede stabilno Jedan broj zemalja u tranziciji, uvele su currency board u nastojanju da obezbijede stabilno novčano okruženje, kao osnovnu pretpostavku za uspješno provođenje programa stabilizacije novčano okruženje, kao osnovnu pretpostavku za uspješno provođenje programa stabilizacije i ekonomskih reformi u
i ekonomskih reformi u procesu tranzicijeprocesu tranzicije..
Currency board predtavlja operativno pravilo za izdavanje domaće valute, prema kojem se Currency board predtavlja operativno pravilo za izdavanje domaće valute, prema kojem se domaća valuta izdaje samo uz kupovinu konvertibilne devizne valute sa punim pokrićem u domaća valuta izdaje samo uz kupovinu konvertibilne devizne valute sa punim pokrićem u neto stranoj aktivi. To znaći da CB nr može davati kredit. Pravila currency boarda služe da se neto stranoj aktivi. To znaći da CB nr može davati kredit. Pravila currency boarda služe da se uspostavi kredibilitet i izbjegnu gubici koji mogu proisteći iz slobodnih odluka, koje ponekda uspostavi kredibilitet i izbjegnu gubici koji mogu proisteći iz slobodnih odluka, koje ponekda mogu biti nekonzistentne sa aktivnostima u ekonomiji zemlje.
mogu biti nekonzistentne sa aktivnostima u ekonomiji zemlje.
Za currency board postoji pravilo- emitirani novac, gotovi ili depozitni, mora u cjelosti Za currency board postoji pravilo- emitirani novac, gotovi ili depozitni, mora u cjelosti (100%) biti pokriven
(100%) biti pokriven konvertibikonvertibilnim novcem. Kao lnim novcem. Kao posebna vrsta monetarnih vlasti, currencyposebna vrsta monetarnih vlasti, currency board podrazumijeva i značajna ograničenja za monetarnu i fisklanu politiku.
board podrazumijeva i značajna ograničenja za monetarnu i fisklanu politiku.
Ključni kvalilet Currency boarda je u tome što garantuje konvertibilnost domaće valute , Ključni kvalilet Currency boarda je u tome što garantuje konvertibilnost domaće valute , cjenovnu i monetarnu stabilnost, a istovremeno pospješuje spolnju trgovinu sa konvertibilnim cjenovnu i monetarnu stabilnost, a istovremeno pospješuje spolnju trgovinu sa konvertibilnim deviznim područjima i stimuliše direktne i strane investicije u domaću ekonomiju.
deviznim područjima i stimuliše direktne i strane investicije u domaću ekonomiju. Značajne karakteristi
Značajne karakteristike Currency ke Currency boarda:boarda:
a)
a) depoziti komercijalnih banaka su konvertibilni u novčanice valutnog odbora podepoziti komercijalnih banaka su konvertibilni u novčanice valutnog odbora po
fiksnom kursu fiksnom kursu
b)
b) Currency board je Currency board je jedini izdavač novčanicajedini izdavač novčanica c)
c) Postoji puno pokriće u konvertibilnoj starnoj valutiPostoji puno pokriće u konvertibilnoj starnoj valuti d)
d) Niska stopa inflacije Niska stopa inflacije e)
e) OgraničpeOgraničpena monetarna politikagrađani ne na monetarna politikagrađani ne drže rezervnu valutu, drže rezervnu valutu, niti koriste rezervnuniti koriste rezervnu
valutu u domaćim transakcijama. valutu u domaćim transakcijama. Currency board u
Currency board u određenim okolnostiodređenim okolnostima može kreditirati komercijalne banke radima može kreditirati komercijalne banke radi
obezbjeđenja podrške njihovoj likvidnosti, ali ne u obimu većem od održavanja propisane obezbjeđenja podrške njihovoj likvidnosti, ali ne u obimu većem od održavanja propisane minimalne stope rezervne valute u odnosu na rezervni novac.
Osnovna pravila Osnovna pravila
Fiksni devizni kurs.
Fiksni devizni kurs. Odluka o vezivanju domaće valute za neku od stranih valuta, treba daOdluka o vezivanju domaće valute za neku od stranih valuta, treba da
polazi od nekoliko osnovnih principa: polazi od nekoliko osnovnih principa:
•
• stabilnosti i snage valute za koju se veže valuta Currency board-astabilnosti i snage valute za koju se veže valuta Currency board-a •
• razvijenrazvijenosti trgovinskih odnosa zemlje currency osti trgovinskih odnosa zemlje currency board-a sa board-a sa zemljom rezervne valutezemljom rezervne valute •
• korelacija ekonomskih ciklusa između ovih zemaljakorelacija ekonomskih ciklusa između ovih zemalja •
• valute u kojoj je denominiran pretežan dio vanjskog duga zemlje i prihvatanjavalute u kojoj je denominiran pretežan dio vanjskog duga zemlje i prihvatanja
rezervne valute od domaće javnosti. rezervne valute od domaće javnosti.
Moguće je vezivanje i za korpu valuta
Moguće je vezivanje i za korpu valuta. Tako, npr.zemlja koja ima trgovinske odnose sa. Tako, npr.zemlja koja ima trgovinske odnose sa
puno zemalja bez dominantnog partnera, može svoju valutu vezati za korpu valuta glavnih puno zemalja bez dominantnog partnera, može svoju valutu vezati za korpu valuta glavnih partnera.
partnera.
Fiksiranje deviznog kursa
Fiksiranje deviznog kursa. Najprihvatljiviji nivo kursa bi bio onaj kurs koji polazi od. Najprihvatljiviji nivo kursa bi bio onaj kurs koji polazi od
tržišnog kursa i pri tome obezbjeđuje potpunu pokrivenost specifičnih domaćih monetarnih tržišnog kursa i pri tome obezbjeđuje potpunu pokrivenost specifičnih domaćih monetarnih obaveza raspoloživim deviznim r
obaveza raspoloživim deviznim rezervama.ezervama.
Pokriće monetarne pasive. Pokriće monetarne pasive.
U kom obliku držazi rezervnu valutu
U kom obliku držazi rezervnu valutu. Treba voditi računa o iznosu i strukturi raspoloživih. Treba voditi računa o iznosu i strukturi raspoloživih
deviznih rezervi rezerve u Currency board-u se mogu držati osim u
deviznih rezervi rezerve u Currency board-u se mogu držati osim u novčanicanovčanicama ima i kovanicamarezervne valute, držati i u depozitima i drugim novčanim oblicima. kovanicamarezervne valute, držati i u depozitima i drugim novčanim oblicima.
Obezbjeđenje inicijalnih sredstava rezervne valute.
Obezbjeđenje inicijalnih sredstava rezervne valute. Snadbijevanje odgovarajućomSnadbijevanje odgovarajućom
količinom novčanica rezervne valute,
količinom novčanica rezervne valute, prije početka funkcionisanja prije početka funkcionisanja currency board-a bi securrency board-a bi se mogao ugovoriti s CB zemlje rezervne valute ili nekim drugim prihvatljivim izvorom. mogao ugovoriti s CB zemlje rezervne valute ili nekim drugim prihvatljivim izvorom.
Prednosti currency board-a Prednosti currency board-a 1.Inflacija.
1.Inflacija.Prva prednost currency boarda-a se odnosi na tvrdnju da se pomoću Prva prednost currency boarda-a se odnosi na tvrdnju da se pomoću currencycurrency
board-a obezbjeđuje stabilna i niska inflacija,zbog fiksnog deviznog kursa prema rezervnoj board-a obezbjeđuje stabilna i niska inflacija,zbog fiksnog deviznog kursa prema rezervnoj
valuti,pri čemu se podrazumjeva da je inflacija u zemlji rezervne valute niska i valuti,pri čemu se podrazumjeva da je inflacija u zemlji rezervne valute niska i
stabilna.statistički podaci i ekonometrijske analize potvrđuju tvrdnju da se pri currency stabilna.statistički podaci i ekonometrijske analize potvrđuju tvrdnju da se pri currency board-u postižboard-u bolji rezboard-ultati board-u zaboard-ustavljanjboard-u inflacije,nego kod drboard-ugih aranžmana fiksnog
u postižu bolji rezultati u zaustavljanju inflacije,nego kod drugih aranžmana fiksnog kursa.Utvrđe
kursa.Utvrđeno je no je da je prosječna godišnja inflacija pri curreny board-u da je prosječna godišnja inflacija pri curreny board-u 3,5 procenata3,5 procenata niža,nego kod drugih aranžmana fiksnog kursa.
niža,nego kod drugih aranžmana fiksnog kursa.
2.Konvertibilnost.
2.Konvertibilnost.0bezbjeđenje konvertibilnosti domaće valute proističe iz njenog punog0bezbjeđenje konvertibilnosti domaće valute proističe iz njenog punog
pokrića kovertibilnim stranim valutama ili zlatom.Kako se currency board uvijek veže za pokrića kovertibilnim stranim valutama ili zlatom.Kako se currency board uvijek veže za
neku rezervnu valutu,koja obično pokriva sve njegove obaveze u domaćoj valuti,to mu neku rezervnu valutu,koja obično pokriva sve njegove obaveze u domaćoj valuti,to mu omogućava da zadovolji bilo koji obim konverzije domaće u stranu valutu.Currency board omogućava da zadovolji bilo koji obim konverzije domaće u stranu valutu.Currency board nije u mogućnosti da pomogne komercijalnim bankama,jer po definiciji ne može emitovati,ili nije u mogućnosti da pomogne komercijalnim bankama,jer po definiciji ne može emitovati,ili povlačit
povlačiti rezervni novac u i rezervni novac u zamjenu za domaće aktive.Navedeni razlozi idu u prilogzamjenu za domaće aktive.Navedeni razlozi idu u prilog argumentaciji da je kod currency boarda poželjno prisustvo komercijalnih banaka iz argumentaciji da je kod currency boarda poželjno prisustvo komercijalnih banaka iz
inostranstva,i to posebno komercijalnih banka iz zemlje rezervne valute,a koje lakše mogu inostranstva,i to posebno komercijalnih banka iz zemlje rezervne valute,a koje lakše mogu obezbjediti potrebna sredstva u rezervnoj valuti,nego što to mogu domaće banke.
obezbjediti potrebna sredstva u rezervnoj valuti,nego što to mogu domaće banke.
3.Makroekonomska disciplina.
3.Makroekonomska disciplina.Slijdeća prednost currency boarda se odnosi na obezbjeđenjeSlijdeća prednost currency boarda se odnosi na obezbjeđenje
makroekonom
makroekonomske discipline.Na prvom mjestu,pošto je ske discipline.Na prvom mjestu,pošto je currency board-u zabranjeno da currency board-u zabranjeno da kupujekupuje domaću finansijsku aktivu,on ne može finansirati fiskalni deficit.Prema tome,vlada mora
domaću finansijsku aktivu,on ne može finansirati fiskalni deficit.Prema tome,vlada mora voditi politiku uravnoteženog budžeta,ako ne može posuđivati u zemlji i inostranstvu,da bi voditi politiku uravnoteženog budžeta,ako ne može posuđivati u zemlji i inostranstvu,da bi finansirala eventualni deficit.
Danas ekonomisti,čak i oni koji smatraju da finansiranje deficita može pomoći u stimulisanju ukupne tražnje,teško mogu poreći činjenicu da se finansiranje deficita mnogo češće
zluupotrebljava nego što se konstruktivno koristi.
4.Mehanizam prilagođavanja platnog bilansa.Četvrtnom značajnom prednošću koju
omogućava currency board,smatra se mehanizam automatskog prilagođavanja platnog bilansa.Ovaj mehanizam u suštini nije ništa drugo nego mehanizam koji podrazumjeva
prilagođavanja u zlatnom standardu.Ako zemlja bilježi deficit platnog bilansa ,novčana masa se smanjuje,a kamatne stope rastu,nastojeći da obezbjede priliv kapitala.Rast kamanih stopa pokreće deflacioni pritisak,koji utoče na smanjenje ukupne potrošnje,a samim tim i uvoza,što
vodi poboljšanju stanja tekućeg računa platnog bilansa.Pod pretpostavkom da su domaće cijene fleksibilne,manja tražnja će uticati na njihovo smanjenje i prema tome učiniti izvoz konkurentnim , a što ćeuticati da realna proizvodnja brže raste,vodeći ekonomiju u stanje veće zaposlenosti i manjeg deficita platnog bilnsa.
5.Povjerenje u currency board.Konačno,prendost currency board-a se ogleda u povjerenju
koje generalno uživa kod javnosti i finansijskih tržišta posebno,a koje mu pribavlja
konvertibilnost,makroekonomska disciplina,povoljna kretanja cijena i izvjesnost mehanizma platno-bilansnog prilagođavanja.
Nedostaci currency board-a
1.Problem uvođenja currency board-a.Problem uvođenja currency boarda se odnosi na
problem prikupljanja dovoljnih rezervi čvrste valute da se pokrije monetarna baza,a što je potrebno za njegovo uspješno postavljanje.
2.Prelazak na fiksni kurs.Problem prelaska na fiksni kurs odnosi se na opasnost da fiksni
kurs,koji tradicionalno služi kao baza za currency board,dovede do precijenjenosti domaće valute,ukoliko se currency board uvede u zemlju sa visokom stopom inflacije.Glavni razlog usvajanja currency board-a jeste da se inflacija drži pod kontrolom.Ključna pitanja su koliko će velika biti precijenjenost domaće valute i koliko dugo će trajati prelazni period.Činjenice ne pokazuju da fiksiranje kursa dovodi do trenutnog zaustavljanja inflacije.U nekim
situacijama početni rast cijena bi vremenom bio riješen automatski i to putem uticaja
produktivnosti,tako da zemlja koja se brzo razvija može biti u mogućnosti da poboljša svoju konkurentnost.Međutim,ovo je moguće samo onda kada početni nivo cijena nije pretjerano visok.Moguća su dva rješenja da bi se riješili navedeni problemi.
Prvi pristup predlaže da se izvrši početna maksimalna devalvacija prije vezivanja i fiksiranja kursa, na nivou koji podrazumjeva potcijenjenost domaće valute,sa namjerom da se ostavi prostor za određenu inflaciju tokom tranzicije,a da pri tome kurs ne postane
nekonkurentan.Drugi pristup predlaže modifikaciju standardnog currency board-a,dozvoljavanjem ograničenog stepena fleksibilnosti kursa.
3.Problemi vezani za prilagođavanje platnog bilansa.Problem prilagođavanja se odnosi na
povećanje troškova kada kurs ne može biti mijenjan,da bi se olakšalo prilagođavanje platnog bilansa,jer curency board isključuje upotrebu kursa da se ispravi precijenjenost domaće
valute.Mogućnost javljanja realnog šoka koji zahtjeva poboljšanje platnog bilansa,kao npr. uslijed rasta cijena nafte,znači da se ovaj problem može javiti u bilo koje vrijeme,ne samo u početnom periodu pelaska na fiksni kurs.Ukoliko je ekonomija otvorena tj. ukoliko roba
kojom se trguje čini veliki dio ekonomije,tada nestabilnost kursa nameće veće troškove,dok fiksiranje kursa ide prema fiksiranju nivoa cijena.Otvorenim ekonomijama se savjetuje da vežu svoje kurseve prema valutama njihovih glavnih trgovinskih partnera,dok manje otvorene ekonomije mogu više dobiti ako dozvole određeni oblik fleksibilnosti kursa.
4.Problemi vezani za krizne periode.Currency board se ne može ponašati kao davalac
zadnjeg utočišta kada se događaju unutrašnje finansijske krize,zbog toga što bi emitovanje domaće valute uzdrmalo njegov osnivni princip,mijenjajuci je za rezervnu valutu.Uobičajeno
je stanovište da je poželjno imati funkciju davaoca zadnjeg utočišta da bi se pomoglo
solventnim ali trenutno nelikvidnim finansijskim institucijama.Ovo jasno govori da funkcija davaoca zadnjeg utočišta može pomoći riješavanju trenutnih problema vezanih za
likvidnost,ali ne može riješiti sistemsku krizu kada se pojavi.Currency board može pomoći finansijksim ustanovama,ali je obim pomoći ograničen deviznim rezervama i zakonskim okvirom.Problem može dodatno bit otežan ako je finansijski sistem slab i ako u njemu nisu prisutne strane finansijske institucije,koje mogu povući kredite izvan zemlje.Pri currency board-u postoji mogućnost d se pojavi finansijska kriza koja se ne može lako zaustaviti,čak
kada je i vlada spremna da pruži odgovarajuću pomoć.
Da zaključimo,problem se odnosi na nemogućnost currency board-a da slijedi aktivnu monetarnu politiku.Postavlja se pitanje da li to predstavlja prednost ili nedostatak,pošto se često monetarna politika zloupotrebljava,tako da prednost upravljanja aktivnom monetarnom politikom može biti manja od prednosti upravljanja monetarnom politikom koja počiva na
striktnim pravilima.
Kada primijeniti currency board
Zemlje koje su uvele currency board mogu se svrstati u dvije grupe.U prvu grupu mogu se svrstati zemlje koje su uvele currency board kao odgovor na monetarnu i valutnu
nestabilnost,dok se u drugu grupu zemalja mogu svrstati male i otvorene ekonomije koje nemaju dovoljno iskustva u upravljanju monetarnom politikom,odnosno u upravljanju
ponudom novca.Obje grupe ovih zemalja po pravilu se nalaze u procesu tranzicije-prelaska na tržišnu ekonomiju i nedovoljno su razvijene.Prema ekonomsko-političkim
karakteristikama,zemlje kojima odogovara uvođenje currency board-a,mogle bi se svrstati u slijedeće grupe:
⇒ zemlje koje izlaze iz perioda veoma visoke inflacije i monetarne
nestabilnosti(Bugarska,estonija, i djelimično Litvanija),
⇒ zemlje koje izlaze iz haotičnih ekonomsko-monetarnih uslova,kao što su ratovi(Bosna i
Hercegovina),
⇒ zemlje koje žele brzu integraciju u spoljnotrgovinske i investicione tokove sa valutnim
područjem rezervne valute(Estonija,Litvanija,Bugarska,BiH),
⇒ zemlje koje žele da brzo ostvare konvertibilnost svoje valute i pospiješe strane
investicije-priliv kapitala,posebno u vidu direktnih investicija u domaću ekonomiju(sve zemlje),
⇒ zemlje koje žele da napuste jednu i pristupe drugoj monetarno-finansijskoj integraciji
putem vezivanja za čvrstu rezervnu valutu(Estonija i Litvanija,koje su napustile monetarno područje rublje i vezale se za DEM i USD,BiH,koja je napustila područje YU dinara i vezala se za DEM),
⇒ zemlje koje žele uvođenjem currency board-a trajno elminisati voluntarizam
monetarne i fiskalne politike i obezbijediti trajnu stabilnsot cijena i deviznog kursa
⇒ zemlje sa visokim stepenom eurizacije,u kojima je domaća valuta izgubila osnovne
atribute dominantne valute na teritoriji zemlje.
Iskustva zemalja u tranziciji koje su uvele currency board
Zajednička karakteristika svih modernih currency board aranžmana je da pokušavaju kombinovati rigidna pravila ortodoksnog currency board-a sa izvjesnim stepenom
diskrecije.Currency board se u mnogim zemljama javio u želji da što kraćem roku pređu na tržišne principe i uhvate korak sa evropskim integracionim procesima.Danas,nema sumnje da je uvođenje currency board aranžmana u Estoniji,Litvaniji i Bugarskoj opravdao svoj cilj.
Upravljanje monetarnom politikom nakon uspostavljanja Evropske monetarne unije
Već na početku,Šestorica osnivača proglasili su Evropsku ekonomsku zajednicu otvorenom za sve evropske zemlje.Padom Berlinskog zida,rastao je pritisak za punopravno članstvo i sa evropskog Istoka.Zato je otvorenost sadašnje Evropske unije koja je formalno nastala Mastrihtskim ugovorom,bila uslovljena sa onim evropskim državama čiji se sistem vlasti zasniva na principima demokracije.Evropska unija je najveće jedinstveno tržište na svijetu,sa više od 300 miliona potrošača, sa slobodnim kretanjem roba,radne
snage,kapitala,usluga,znanja.Ekonomska snaga i moć Evropske unije ne može se svesti samo na aspekt trgovine,jer Evropska unija je i enormno finansijsko tržište,gdje korporacije iz evropske unije sve više investiraju izvan zemalja članica,a tokovi kapitala idu i ka tržištima srednje i istočne Evropei Meditarana.
Na osnovu Delorovog izvještaja,Evropsko vijeće je odlučilo,juna 1989.g.,da prvi korak stvaranja Evropske monetarne unije treba početi 1.jula 1990-datum kada su ukinute sve restrikcije na kretanje kapitala između zemalja članica Evropske unije i kada je započeo proces koordinacije nacionalnih monetarnih politika.U ovo vrijeme, Komitetu guvernera
centralnih banaka zemalja članica Evropske ekonomske zajednice su date dodatne odgovornosti.
Osnivanje evropskog monetarnog instituta sa sjedištemu Frankfurtu,1.junuara 1994.g.,je označilo početak drugog koraka.Evropski monetarni institut nije imao odgovornost za sprovođenje monetarne politike u Evropskoj uniji.Ovo je još uvijek bio zadatak nacionalnih centralnih banaka.Isto tako,on nije imao autoritet da sprovodi intervenciju deviznih
kurseva.Na taj način,dva glavna zadatka Evrospkog monetarnog instituta su bila: prvo,da jača koordinaciju centralnih banka i monetarnih politika i,drugo, da kreira pripremne zahtjeve za osnivanje Evropskog sistema centralnih banaka,koji će sprovoditi jedinstvenu monetarnu politiku za uvođenje jedinstvene valute u trećem koraku.
U decembru 1995.g.,na sastanku samita šefova vlada u Madridu, je postignut sporazum o novoj zajedničkoj valuti kojoj je dato ime euro i koja će biti uvedena na početku trećeg koraka.Time je potvrđeno da će treći korak ka stvaranju ekonosmke i monetarne unije početi 1-januara 1999.g. U decembru 1996., Evropski monetarni institut je prezentirao svoj izvještaj Vijeću Evrope koji je formirao bazu rezolucije Vijeća Evrope o principima i fundamentalnim elementima novog mehanizma deviznog kursa-ERM II koji je prihvaćen u junu 1997.g. U decembru 1996.g. EMI je prezentovao Vijeću Evrope i javnosti izabrane dizajne za euro banknote,koje su emitovane 1-januara 2002.g. Drugog maja 1998.g,Vijeće EU sastavljeno od
vlada 11 zemalja članica EU je jednoglasno usvojilo odluku da ovih 11 zemalja članica ispunjavaju uslove za uvođenje jedinstvene valute 1 januara 1999.g. Na taj način,ovih 11 zemalja će učestvovati na trećem koraku ka uspostavljanju Evropske monetarne unije. Prvog januara 1999.g. je otpočeo treći.i posljednji korak,stvaranja Evropske monetarne unije.Stvorena je Evropska monetarna unij zemalja euro-zone sa sprovođenjem jedinstvene monetarne politike,pod odgovornošću Evropske centralne banke.Evropska monetarna unija je dobila jedinstvenu monetarnu politiku unutar jedinstvenog ekonosmkog tržišta.Monetarna politika,npr. u segmentu politike kamatnih stopa,se vodi pod okriljem Evropske centralne banke,nezavisno od nacionalnih vlada i sotalih institucija EU. S druge strane,ekonomska politika npr u segmentu politike oporezivanja ili politike javnih rashoda ,ostaje u nadležnosti
nacionalnih vlada koje će raditi unutar zajedničkih dogovrenih pravila Pakta za sigurnost i rast.Evropska monetarna unija nije podrazumijevala i političku unijju jer zajedničke odluke na području odgovarajućih cijelina nivoa oporezivanja se i neće zahtjevati.
U finalnoj trećoj fazi devizni kursevi su fiksno vezani,a Evropski sistem centralnih banaka i Evropska centralna banka su započele formulisanje i sprovođenje jedinstvene monetarne
politike prema postavkama Sporazuma,koji ukljucuju tri fundamentalna nacela i to:stabilnost cijena,nezavisnost od nacionalnih vlada i EU u cjelini i demokratsku odgovornost ,dok,s druge strane tri glavna zadatka su navedena kao: formulacija i sporvedba jedinstvene monetarne politike i emisije zajedničke valute,upravljanje deviznim kursom i rezervama i bankarska supervizija.
Jedan od osnovnih ciljeva formiranja Evropske monetarne unije,te evropske centralne banke i zajedničke valute za Evropu,jeste uspostavljanje jedinstvene monetarne politike i očuvanje stabilnosti cijena na prostoru cijele EU. Jedinstvena centralna banka obezbjeđuje najveću sigurnost za cjenovnu stabilnost.Pored toga,Evropska centralna banka čuva i stabilnost deviznog kursa kao i kamatnih stopa.
Osnovni konvergencije ''convergence criteria'' su slijedeći:
1) stopa inflacije u zemlji, u toku posmatrane godine, ne smije biti veća od 1,5% od prosječne stope inflacije u tri zemlje Evropske monetarne unije sa najnižom stopom
inflacije,
2) dugoročna kamatna stopa ne smije biti viša od 2% u apsolutnom izrazu, od prosjeka kamata u tri zemlje Evropske monetarne unije sa najnižom stopom inflacije,
3) deficit državnog budžeta, kao i budžeta regiona, te lokalni budžetski deficiti ne smiju preći 3% vrijednosti bruto domaćeg proizvoda, osim privremeno i izuzetno,
4) odnos javnog duga i bruto domaćeg proizvoda ne smije biti veći od 60%, 5) zemlja, članica mehanizma deviznog tečaja (ERM 11), mora biti bez ozbiljnih
devalvacija u prethodne dvije godine prije razmatranja ulaska u monetarnu uniju (dozvoljene fluktacije su +/- 15% oko centralnog deviznog kursa),
6) nacionalne centralne banke moraju imati punu političku nezavisnost. To je jedan od razloga zbog kojih Danska i Velika Britanija nisu članice ekonomske i monetarne unije i imaju ''opting-out'' klauzulu. Naime, Velika Britanija bi morala osigurati punu nezavisnost Bank of England, a Danska pored toga mora imati i referendum. Švedska je odlučila da se ne pridruži monetarnoj uniji zbog toga što je odbila da se pridruži
mehanizmu deviznog kursa ERM 11, Evropskog monetarnog sistema prije početka treće faze, pa na taj način nije ispunila jedan od uslova priključenja monetarnoj uniji. Kod kriterija inflacije, naprosto se željelo pokazati da zemlje članice buduće monetarne unije vode brigu oko upravljanja politikom niske inflacije. Mnoge članice su, npr. morale spustiti stopu inflacije na nivo Njemačke, te na taj način sprovoditi dezinflatorni proces. U toku ovog dezinflatornog procesa, povremena povećanja u stopi nezaposlenosti su bila neizbježna. Ovaj kriterij je bio dodatni dokaz da su pojedine zemlje, npr. Italija, veoma istrajne oko vođenja borbe sa inflacijom.
Što se tiče kriterija vezanog za budžetski deficit i državni dug, odnosno postavljanja normi od 3% ukupnog obima rashoda prema bruto domaćem proizvodu i 60% ukupnog javnog duga prema bruto domaćem proizvodu.
Ilustrirat ćemo neke racionalne pokazatelje kako se došlo do normi 3% i 60%. Ovakve budžetske norme od 3% i 60% su izvedene iz formule koja određuje koji je to budžetski
deficit potreban da stabilizira državni dug, uz pretpostavku da se budžetski deficit finansira emisijom državnih obveznica: d = g x b
(d) budžetski deficit u procentima od GDP-a (bruto domaćeg proizvoda), (g)stopa rasta nominalnog GDP-a i
(b) nivo na kojem se državni dug stabilizira (u % od GDP-a)
Formula nam pokazuje da budžetski deficit mora biti sveden na nivo od 3% GDP-a da bi se stabilizovao državni dug na 60% od GDP-a, ako i samo ako, je nominalna stopa rasta GDP-a 5% (0,03=0,05x0,6). Ovo pravilo je podložno kriteriji zbog barem dvije stvari.
Prvo, nejasno je zašto bi se dug trebao stabilizirati na 60%. Jedini razlog zašto je prag 60% prihvaćen u Maastrichtu je bio, zato što u to vrijeme prosjek stope dug/GDP-a u EU bio je
60%. Drugo, pravilo je oslonjeno na buduću nominalnu stopu rasta GDP-a. Ako je nominalna stopa rasta GDP-a veća od (niža od) 5%, dudžetski deficit koji stabilizira državni dug na 60% se poveća iznad (smanjuje) 3%. Pošto 9 od 11 zemalja članica EU-a nisu bile u stanju ispuniti ovaj kriterij (kriterij 4), odlučeno je da navedeni fiskalni kriterij ne bude primijenjen.
Kriterij 5 je spriječio zemlje da manipuliraju deviznim kursom tako da bi mogle imati bolju poziciju deviznog kursa prilikom ulaska u monetarnu uniju. Konačno, kriterij konvergencije
za visinu kamatnih stopa se opravdava činjenicom da bi velike razlike u visini kamatnih stopa, prije priključenja monetarnoj uniji, mogle dovesti do velikih dobiti ili gubitaka kapitala pri
momentu operacionalizacije monetarne unije.
Od 1 januara 1999 g. zemlje članice euro-zone su koristile euro u beztrgovinskom platnom prometu, a upravljanje jedinstvenom monetarnom politikom postaje odgovornost Evropske
centralne banke. Na taj način je bio formiran devizni kurs euro-zone. Uvođenje jedinstvenog evropskog novca može donijeti određene koristi zemljama euro-zone, kao i EU.
Najočiglednija korist je potpuna eliminacija troškova konverzije između različitih valuta euro-zone. Slijedeća korist je ušteda kroz niže oficijelne međunarodne rezerve. Evropska centralna banka, nadgledajući zajedničku valutu, ne treba držati velike rezerve, već samo do nivoa da
devizni kurseura upravlja prema drugim valutama, naročito prema US dolaru. Ako su cijene roba i usluga izražene u jednoj valuti, konkurencijski efekat jedinstvenog tržišta će biti znatno ojačan, što će dati i koristi Uniji u cjelini i stvoriti povoljniju poziciju u međunarodnim
razmjenama=> jedinstvena valuta će pospiješiti ekonomski rast i zaposljenje.
Mikroekonomske koristi od upotrebe eura su: pojednostavljuju se međusobne finansijske transakcije, jednostavnije putovanje za potrošače, nema gubljenja vremena kod zamjene efektive, nema više provizija za konverziju deviza. Makroekonomske koristi se odnose na: eliminaciju deviznog rizika unutar euro-zone, jačanje jedinstvenog tržišta, stimulaciju
investicija u euro-zonu i u smislu unutarnjeg kretanja i priliva izvana. Upotreba eura bi trebala donijeti i određene globalne efekte za EU, kao što su: jače evropsko prisustvo u
međunarodnom monetarnom sistemu i jače prisustvo na globalnim finansijskim tržištima. Jedinstvena valuta je znatno važna za trgovinu bez barijera i investicione aktivnosti unutar Evropskog kontinenta. Ali razlike u ekonomskoj strukturi, dohotku per capita, stopi
nezaposlenosti među zemljama članicama su velike, što implicira da koristi od upotrebe eura neće biti ditribuirane ravnomjerno među zemljama članicama.
Period 1999-2002. je bio tzv. tranzicijski period za monetarnu uniju, koji je uveden, prije svega zbog tehničkih razloga. Ovaj trogodišnji tranzicijski period do potpunog uspostavljanja zajedničke valute, je na neki način ''osiguran'' sa tri važne tačke za uspostavu kredibiliteta, i to:
► Postoji jedna centralna banka od 1999.g., Evropska centralna banka, odgovorna za monetarnu politiku EU kao cjeline, određuje EU monetarne varijable. Evropska centralna banka koristi euro za implementaciju monetarne politike, radi čega ona kupuje i prodaje euro
da bi uticala na količinu novca u Evropskoj uniji i/ili kamatnu stopu.
► Evropska centralna banka je bila spremna da zamijeni jedan novac članice za drugi, na zahtjev. Prema tome, špekulatori ne mogu očekivati od ovog mehanizma da mu ponestane novca da bi organizirao konverziju, jer je upravo očekivanje da će centralnoj banci ''ponestati novca'', ono što pokreće špekulativne napade.
► Konverzija jedne valute zemlje članice za euro se obavlja prema fiksnom kursu bez
fluktacija. Ovo je moguće jer nema tržišta deviznih kurseva, gdje se trguju ovim valutama po promijenljivom kursu. Komercijalne banke mijenjaju ove valute prema fiksnom deviznom
tečaju. Nepostojanje raspona fluktacija je važno, jer postojanje takvih fluktacija i kretanja deviznih kurseva unutar tih raspona često pokreće špekulativne pritiske. Postavlja se pitanje
da li je uopšte postojao rizik za kolaps aranžmana fiksnog deviznog kursa u toku 1999-2002.g.? Iz današnje perspektive možemo reći da ga nije ni bilo, tradicionalni špekulativni napad se vjerovatno nije mogao desiti. Jedini rizik koji je mogao biti je politički.
Funkcionisanje Evropske centralne banke
Od osnivanja Evropske centralne banke (Ecb), strategija monetarne politike obezbjeđuje snažnu osnovu za efikasan interni proces odlučivanja i konzistentni okvir za komukikaciju sa javnošću, što ima za rezultat jačanje povjerenja prema Ecb. Očekivana inflacija u dugo roku je konzistentna sa definicijom Ecb o stabilnosti cijena. Manja nesigurnost o inflatornom
kretanju pomaže smanjenju premije rizika u strukturi kamatne stope i prema tome niže finansijske troškove. Osnovne karakteristike monetarne unije sastoje se u formiranju jedinstvenog novca, jedinstvene centralne banke, i takve koordinacije nacionalnih
ekonomskih politika koja bi omogućila da zemlje članice imaju jedinstvenu monetarnu, a u perspektivi i jedinstvenu fiskalnu politiku. U upravljačkoj strukturi Ecb imamo tri organa koji
su zadužena za pripremu i sprovođenje jedinstvene monetarne politike, te za donošenje odluka Ecb:
- The governing council/Upravno vijeće: Upravno vijeće će ćiniti članovi Izvršnog odbora Ecb i guverneri nacionalnih centralnih banaka. Glavne odgovornosti Upravnog vijeća su: određivanje osnovnih smjernica i donošenje odluka potrebnih za osiguranje zadataka datih Evropskoj monetarnoj uniji; formulisanje monetarne politike euro-zone, kao i donošenje odluka koje se odnose na među-ciljeve monetarne politike, klučne kamatne stope i obezbjeđenje rezervi u Evropskoj monetarnoj uniji;
utvrđivanje potrebnih odluka za njihovu implementaciju. (ima ovlaštenje i moć da preduzme najvažnije, strateški značajne odluke)
- The executive board/Izvršni odbor: Izvršni odbor čine predsjednik, zamjenik predsjednika i druga četiri člana, predložena od strane zemalja članica. Glavne
odgovornosti su: implementacija monetarne politike u skladu sa smjernicama i odlukama Upravnog vijeća Ecb i davanje neophodnih instrukcija nacionalnim centralnim bankama; odgovornost za tekuće aktivnosti Ecb. (status primarnog operativnog tijela Ecb)
- The general council of the ECB/Generalno vijeće Ecb: Generalno vijeće sačinjava predsjednik i zamjenik predsjednika Ecb i guverneri nacionalnih centralnih banaka
svih zemalja članica EU. Ima slijedeće zadatke: prikupljanje statističkih informacija; pripremanje godišnjih izvještaja Ecb; pripremanje potrebnih pravila za
ujednačavanje/kreiranje računovodstvenih standarda i standarda izvještavanja; def. standarda za politiku zaposlenja u Ecb; potrebne pripreme za uspostavljanje fiksnog deviznog kursa valuta zemalja članica prema euru.
Ukupni kapital Ecb iznosi 5 milijardi eura. Nacionalne centrale banke su upisnici kapitala Ecb. Upis kapitala je zasnovan na ključu koji je uspostavljen na bazi respektivnog učešća zemalja članica EU u GDP-u i populaciji EU. Centralne banke koje još nisu u Evropskoj monetarnoj uniji nemaju pravo da dobiju bilo kakav udio u podjeli dobiti Ecb, niti su obavezni da finansiraju gubitke Ecb. Učešće svake centralne banke članice Ecb u
obezbjeđenju deviznih rezervi Ecb je fiksirano, u proporciji sa udjelom upisanog kapitala u Ecb, dok je svaka nacionalna centralna banka istovremeno kreditirana od strane Ecb u ekvivalentnom iznosu eura.
Strategija monetarne politike Evropske centralne banke
Primarni cilj Ecb je održavanje stabilnost cijena. U smislu realizovanja svojih ciljeva, Ecb će
djelovati prema principima otvorene tržišne ekonomije uz slobodnu konkurenciju. Tri glavna cilja Ecb:
- primarni cilj: ''stabilnost cijena''
- sekundarni cilj: ''visok stepen zaposlenosti'' - sekundarni cilj: ''politička nezavisnost''
Ugovor kojim je osnovana EU, kako bi ispunila svoj jasnodefiniran mandat održavanja
stabilnosti cijena, daje Ecb zavidan stepen institucionalne nezavisnosti. Ugovorom je posebno istaknuti transparentnost i odgovornost u radu Ecb. Ebc je formulisala strategiju koju slijedi da bi realizovala monetarnu politiku u euro-zoni. Ova strategija počinje sa definisanjem krajnjih ciljeva (inflacija, output), a preko srednjoročnih ciljeva. Prvi korak u formulisanju strategije monetarne politike sastoji se u davanju precizne definicije stabilnosti cijena. Ako inflaciju posmatramo kao monetarni fenomen, onda je novcu data dominantna uloga u ovoj strategiji. Da bismo to vidjeli treba započeti sa poznatom formulacijom kvantitativne teorije novca i cijena, koju možemo napisati na slijedeći način: m v = p y
m- količina novca, v- brzina opticaja novca, p- nivo cijena, y- realni GDP
Derivacijom ove formulacije dobivamo ∆m = ∆p + ∆y - ∆v. Ovdje ∆ predstavlja promjenu iz
jedne godine u drugu ili aproksimativne stope rasta. Prethodna formulacija se može interpretirati kao stopa rasta količine novca. Koja je konsistentna sa određenom stopom infuacije, kada je data stopa rasta realnog GDP-a i stopa brzine opticaja novca. Ecb vrši predviđanja buduće stope rasta realnog GDP-a (∆y).
Analiza kretanja cijena
-Osnovni razlog za pad stope inflacije u 2003.g. u odnosu na 2002.g. je niža,iz godine u godinu,stopa rasta cijena industrijskih proizvoda i usluga izvan nergetskog sektora.
Industrijske razike u euro-zoni:potencijalni uzorci i implikacije u domenu monetarne politike:
- Potencijalni uzroci:Imajuci u vidu inflacijske razlike u euro-zoni promatrane od 1999.g.
potrebno je naglasiti da upravljanje jedinstvenom monetranom politikom implicira"regime shift",tj.implikacije na formiranje cijena.
-Zemlja sa stopama inflacije ispod prosjeka euro-zone bi trebale imati koris zbog veće kompetitivnosti i u kratkom roku od relativno manjih negativnih efekata inflacije na raspoloživi dohodak i stvarno bogatstvo.
-U konteksu privredih faktora,mjere nacionalnih ekonomskih politika iz domena kontrole cijena i indirektnog oporezivanja,su različite među zemljama članicama Evropske monetarne unije i,prema tome,doprinose različito na stvaranje inflacijskih razlika.
-S druge strane,kada govorimo o stalnim faktorima,tada je riječ o razlikama u brzini sprovođenja strukturalnih reformi u zemljama članicama euro-zone.
-Različiti nivoi prilagođavanja na eksterne šokove privremeno doprinose inflacijskim razlikama.
-Isto tako,postoji veza između stanja konjukturnog ciklusa i kamatnih stopa:zemlje Evropske monetarne unije sa stopama inflacije iznad prosijeka euro-zone,imajući veće prosjećne stope rasta domaće tražnje.a obratno je za zemlje sa stopama inflacije ispod prosijeka euro-zone. -Razlike u upravljanju fiskalnom politikom među zemlojama članicama Evropske monetarne unije,mogu takođe igrati značajnu uloga u objašnjenju inflacijskih razlika.
-Implikacije iz domena monetarne politike: Jedinstvena monetarna politika Evropske
centralne banke je sada medij ka realizaciji strateškodg cilja održavanja stabilnosti cijena na cijelom području euro-zone.
-Kao i u svakoj monetarnoj uniji,inflacijske razlike unutar euro-zone prikazuju različitu regionalnu cjenovnu dinamiku i prolagođdavanje i,kao takva,ne mogu biti adresirana samo prema jedinstvenoj monetarnoj politici,tj.Evropskoj centralnoj banci.
-U isto vrijeme,strategija monetarne politike Evropske centralne banke naglašava dvostruku ulogu u cilju izbjegavanja inflacijskih razlika,postvaljajuci inflacijski kriterij konvergencije prije integracije u Evropsku uniju.,iz prostog razloga što bi postojanje inflacijskih razlika
moglo imati implikacije za regije sa niskom stopom inflacije.
-Ekonomske politike svake zemlje članice Evropske unije ,kao što su fiskalna i strukturalna politika,se trebaju prilagoditi da reagiraju na eventualnu stalnu inflacijsku razliku,u cilju
ublažavanja negativnih implikacija na kompetetivnost.
-Djelotvorno upravljanje navedenim politikama,može smanjiti mogućnost pojave stalne inflacijske razlike u euro-zoni.
Monetarni agregati Evropske centralne banke:
-Definicije Evropske centralne banke,za monetarne agregate euro-zone,su zasnovane na
harmonizovanoj definiciji,ne samo sektora koji vrši emisiju novca nego i na osnovu kategorija pasive monetranih finansijskih institucija.
-Evropska centralna banka definiše novčanu masu u užem smislu(M1),monetarni agregati(M2),te novčanu masu u širem smislu kao monetarni agregat (M3).
-Ova tri monetarna agrgata se razlikuju u odnosu na stepen likvidnosti aktive koju sadrže. -M1 uključuje novac u opticaju(bankonte i kovanice),kao i aktivu koja može odmah biti pretvorena u novac.
-M2 se sastoji od M1 i depozita s rokom dospijeća do dvije godine.
-M3 se sastoji od M2 i tržišnih vrijednosnih papira ,izdatih od strane monetarnih finansijskih institucija euro-zone.Ovdje ubrajamo repo ugoovore,dionice fondova tržišta novca ,obveznice duga i vrijednosne papoire tržišta novca sa rokom dospijeća do dvije godine.-Visok stepen likvidnosti i cjenovne sigurnosti ,čini ove instrumente supstitutima depozita.
-Poboljšanje uslova na finansijskom tržištu i ekonomskih indikatora je postepeno induciralo ekonomske subjekte da se okrenu dugoročnim finansijskim operacijama i da smanje nivo štednje.
Instrumenti monetarne politike u praksi Evropske centralne banke:
-Evropska centralna banka ima na raspolaganju skup instrumenata monetarne politike,kao što su:operacije na otvorenom tržištu,ustajene pogodnosti kreditiranja banaka i politika rezervi likvidnosti .
-Upravno vijeće Evropske centralne banke može,svojo odlukom u bilo koje vrijeme
,izmijeniti skup instrumenata ,uslova,kriterija i procedura korištenja instru.monetarne politike Evropske monetarne unije.
-Jedan od najvažnijih instrum.monetarne politike jeste politika otvorenog tržišta jer se njome upravlja kamatnim stopama ,likvidnošću bankarskog sistema i ekonomije.
Operacije na otvorenom tržištu
-Za cilj imaju upravljanje kamatni stopama i likvidnošću tržišta novca putem kupovine i prodaje vrijednosnih papira.
-Možemo ih svrstati u četiri kategorije:a)glavne operacije refinansiranja,b)operacije refinansiranja u dugom roku,c)operacije finog prolagođavanja,d)strukturalne operacije.
-reverzne transakcije (za sve četiri kategorije instrum.,pred.i osnovni element operacija na otvorenom tržištu)
-emisija obveznica (samo za instrum.strukturalnih operacija)
-tradicionalna prodaja i kupovina vrijednosnih papira na tržištu (samo za operacije finog prilagođavanja)
-valutne zamjene (samo za operacije finog prilagođavanja)
-prikupljanje depozita sa fiksnim terminima (samo za operacije finog prilagođavanja).
-Operacije na otvorenom tržištu se mogu vršiti na osnovu standardnih tendera ,brzih tendera i bilateralnih procedura.
a)Glavne operacije refinansiranja-su regularne transakcije za obezbjeđenje likvidnosti sa
sedmičnim frekvencijama i rokom dospijeća od dvije godine.One se sprovode od strane nacionalnih centralnih banaka na osnovu standardnih tendera i prema unaprijed utvrđenom kalendaru.
b)Dugoročne operacije re-finansiranja-su reversne transakcije za obezbjeđenje likvidnosti
sa mjesećnim frekvencijama i rokom dospijeća od tri mjeseca.Ove operacije imaju za cilj obezbjediti dodatno finansiranje prema identificiranim potrebama.
c)Operacije finog prilagođavanja-se izvršavaju na ad hoc osnovi s ciljem upravljanja
likvidnošću i kamatnim stopama.Ove operacije se uglavnom vrše kao reversne transakcije od strane nacionalnih centralnih banaka putem brzih tendera i bilateralnih procedura.
d)Strukturne operacije-se izvršavaju putem emisija blagajničkih zapisa,reversnih transakcija
i"outright transakcija".Ove operacije se obavljaju kada Evropska centralna banka želi da "popravi" svoju strukturnu pozivciju u odnosu na finansijski sektor.
Ustaljene pogodnosti kreditiranja banaka-"standing facilities"
-Imaju za cilj da obezbjede likvidnost u toku noći,signaliziraju opštu poziciju monetarne politike,te da pravljaju tržišnim kamatnim stopama u toku noći.
-Dvije ustaljene pogodnosti su:
1)Kreditne pogodnosti za nepredvidive okolnosti-se koriste od strane subjekata da bi dobili likvidnost u toku noći od strane nacionalnih centralnih banaka na osnovu prihvatljive
aktive.Kamatna stopa na "marginal lending facility"obezbjeđuje najvišu tzv."celing"tržišnu kamatnu stopu u toku noći.
2)Depoznitne pogodnosti-Subjekti mogu vršiti polaganje depozita u toku noći kod nacionalnih centralnih banaka.Kamatna stopa na depozite je u obliku najniže tzv."floor" tržišne kamatne stope u toku noći.
Analiza upravljanja obaveznom rezervom u sistemu Evropske monetarne unije
-Politika minimalnih rezervi Evropske centralne banke ima nekoliko ciljeva.Prvo,stabilizacija kamatne stope na tržištu novca.Ovim se želi omogućiti bankarskom sistemu da apsorbuje eventualne nastale šokove povezane sa likvidnošću te da se smanje fluktuacije kamatnih stopa na tržištu novca.Drugo,cilj politike min.rezervi Evropske centralne banke je da vrši kontrolu nad procesokm monetarne ekspanzije.
-Minimalne rezerve likvidnosti,zapravo su obavezne rezerve koje se obračunavaju na prosjećan iznos depozita na računima depozitnih institucija u proteklih 30 dana a koje se
moraju održavati takođe u sljed.30 dana.
-Na izdvojene obavezne rezerve ,nacionalna centralna banka plaća kamatu,u visini kamate koju Evropska centralna banka primjenjuje u glavnim operacijama refinansiranja.
Proces integracije BiH u Evropsku monetarnu uniju
Upravljanje monetarnom politikom putem Currency Board aranžmana na primjeru monetarnog sistema BiH
2005. godine dolazi do premještanja funkcije supervizije komercijalnih banka sa entitetskih agencija za bankarstvo pod okrilje Centralne banek BiH i odluka o isplati dividendi od strane Centralne banke BiH. Ovim se zaokružuje sedam godina funcionisanja currency boarda. Centralna banka BiH se može označiti kao stabilan finansijski stub bosanskohercegovačke ekonomije, devizne rezerve su se uvećale, a broj banaka je prepolovljen, i imaju jaču finasijsku aktivu. BiH danas ima stabilnu valutu, najnižu stopu inflacije i jedan od najefikasnijih bankarskih sistema u okruženju.
Nakon uvođenja jednstvene valute, konvertibilne marke, i njenog vezivanja za euro, najveći korak koji je učinjen pod okriljen Centralne banke BiH jeste prenos sistema platnog prometa sa Zavoda za platni promet na komercijalne banke.
Uredan bankarski sistem je svijetla tačka i uz stabilnu domaću valutu i slabilne cijene, najveći je adut za privlačenje stranih investicija u BiH.
BiH ima jedinstven bankarski sistem (postoji Agencija za osiguranje depozita na nivou države, uvoden je Odbor za superviziju komercijalnih banaka pri Centralnoj banci BiH, i formiranje jedinstvenog bankarskog udruženja).
Centralna banka BiH je zaslužna i za dobivanje prvog rejtinga za BiH. Naša država je dobila ocjenu B3 sa pozitivnim izgledima, koja nije dobra jer označava državu u koju nije poželjno ulagati.
Pravni status i odgovornost Centralne banke BiH . Centralna banka BiH je banka na nivou
države BiH, osnovana u skladu sa Zakonom koji je usvoji Parlament BiH 1997. s radom je počela 1997. Uveden je koncept monetarne politike na principima currency boarda.
Osnovni ciljevi i zadaci Centralne banke BiH:
1. da postigne i očuva stabilnost domaće valute( konvertibilna marka je vezana za euro prema kursu 1 EUR=1,955830 KM).
2. da definiše i kontroliše upravljanje monetarnom politikom BiH
3. da drži službene rezerve i upravlja njima na bezbijedan i profitabilan način 4. da održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme
5. da prima depozite od institucija na nivou BiH
6. da izdaje propise i smjernice za ostvarivanje djelatnost Centralne banke BiH, u okviru ovlaštenja utrošenih zakonom
7. da učestvuje u radu međunarodnih organizacija koje rade na utvrđivanju finansijske i ekonomske stabilnosti, te zastupa BiH u međuvlastitim organizacijama o pitanju monetarne politike.
Postovanje principa currency board, kao i propisivanje odbaveze rezerve bankama podrazumjeva:
1. nova valuta ( konvertibilna marka je vezana za euro po fiksnom deviznom kursu utvrđen Zakonom o Centralnoj banci BiH)
2. Centralna banka BiH može pustiti u opticaj konvertibilnu marku, samo ukoliko postoji 100% pokrića u konverzibilnim deviznim rezervama
3. Centralna banka BiH ne može nikome dati kredit. Ne može ni na koji način finansirati vladu, ne može djelovati kao kreditor u krajnjoj potrebi bankarskog sistema.
Najviši organ Centralne banke BiH je Upravno vijeće, koje je nadležno za utvrđivanje monetarne politike. Sastoji se od guvernera koji je ujedno i predsjedavajući i 4 člana.
Poslovanje se ostvaruje preko Centralnog ureda. Sveukupni ciljevi ekonomske politike jedne zemlje redovito uključuju: punu zaposlenost, stabilnost cijena, ekonomksi rast,
uravnoteženost platnog bilansa i pravičnu raspodjelu prihoda.
Instrumenti makroekonomske politike jedne zemlje montarna i finansijska politika.
Monetarna politika u BiH se sprovodi u sistemu currency board-a tj. Bez prava Centralne banke BiH da vrši dodatnu emisiju novca, kao jednu od mjera uspostavljanja i održavanja
stabilnost domaće valute. U okviru navedenog glavne karakteristike currency boarda su sljedeće:
1. dugoročni cilj – je stabilnost cijena i stabilnost valute. Zbog same činjenice da Vlada i Centralna bankda BiH nisu imale uspostavljene pregled poslovanja rezultata i što ga nisu imale poslovnu kredibilnost, monetarna politika u BiH je vezana za politiku centralne banke koja ima kredibilnost. Danas je ona vezana za Evropsku centralnu banku.
2. Međucilj – fiksan kurs između konvertibilne marke i eura.
3. monetarni instrumenti – mogućnost da se odredi i mijenja obavezna rezerva za komercijalne banke u BiH.
Centralna banka BiH ne može pozajmljivati novac. Glavni instrument Centralne banke BiH je održavanje punog deviznog pokrića i pune konvertibilnosti za svu pasivu u konvertibilnim markama.
Da bi održala povjerenje javnosti u konvertibilnu marku Centralna banka BiH radi sljedeće: 1. održava više nego 100% pokrića za scu pasivu u KM i to u likvidnim deviznim
sredstvima
2. osigurava mogućnost konverzije domaće valute svima koji to traže
3. Veoma je transparentna u vezi s a finansijskim izvještajima- obajvljuje bilasns stanja svakih 15 dana
Analiza monetarnih kretanja Centralne banke BiH i moguće implikacije pri pristupanju Evropskoj centralnoj banci
Devizne rezerve i monetarna baza
Negativan saldo kupovine i prodaje konvertibilne marke znači povlačnje primarnog novca iz opticaja.
Da bi ostvarila pozitivan saldo prodaje i kupovine konvertibilne marke komercijalne banke su vršile prodaju dijela svoje strane aktive Centralnoj banci.
Zbog potreba očuvanja stabilnost bankarskog i cjelokupnog finansijskog sistema, propisano je da banke mogu imati visok procenat ročne usklađenosti stavki aktive i pasive, sa rokom
diospijeća od jedne godine.
Banke u BiH značajan dio svojih sredstava drže na rezervnim računima kod Centralne banke, preko iznosa koji je potreban za održavanje obaveznih rezervi, da bi se zadovoljili propisi o politici rezervi likvidnosti.
U kretanju rezervi Centralne banke BiH mogu se uočiti dva različita perioda: pad i dinamičan rast. Rast deviznih rezervi posebno je doprinjelo i povećanje depozita poslovnih banka na računu obaveznih rezervi Centralne banke BiH.
Monetarna baza njeno kretanje je određeno dinamikom prodaje i kupovine konvertibilnih maraka od strane Centralne banke BiH.
Upravljenje deviznim rezervama. Nivo deviznih rezervi najvećim je dijelom određen
saldom kupovine i prodaje kovertibilne marke. Puštanje u opticaj domaćeg novca, kao i povlačenje iz opticaja, vrši se na osnovu prodaje i kupovine konvertibilne marke za euro.
Devizna rezerva Centralne banke BiH se investira u novčene deopzite kod inostranih banaka odgovarajućeg rejtinga.
Postoji određene smjernice kojima se želi uspostaviti ograničenje rizika u okviru kojih će Centralna banka BiH upravljati svojim portfoliom deviznih rezervi. Smjernice se odnose na 4 vrste rizika:
1. devizni rizik je definisan kao rizik od promjene kursa, te samim time i promjene vrijednosti devizne aktive i pasive
2. kreditni rizik je definisan kao rizik neizvršavanja obaveza, ili ugovorenih obaveza druge strane
3. rizik kamatne stope je rizik koji će promijeniti neto vrijednost portfolija u uslovima varijabilnih kamatnih stopa. Prilagođavanje se vrši u skladu sa očekivanim
promjenama kamatnih stopa, a na osnovu raspoloživosti informacija na tržištu novca. 4. rizik likvidnosti je definisan kao nemogućnost blagovremenog izvršenja preuzetih
obaveza. Adekvatna zaštita od navedenog rizika se ostvaruje stalnih praćenje obaveza i dnevnim obezbjeđenjem raspolozivog novčanog minimalnog iznosa.
8.1.2 Monetarni agregati
Monetarne agregate definisemo kao skup finansijskih instrumenata ( oblika ) istog stepena likividnosti. Sirina skale likvidnosti od najviseg do najnižeg stepena likvidnosti zavisi od stepena privredne razvijenosti, kao i konkretnih institucionalnih prilika. Danas je uobicajena podjela monetarnih agregata na:
Primarni novac M0
Novcana masa u uzem smislu M1
Novac kao dio ( novacne ) imovine M2, M3, M4....
Monetarni agregat M0se u literaturi susrece pod nazivima: monetrana baza ( B ), novac velike snage ( H ), rezervni novac ( R ). Primarni novac M0definise se kao suma gotov novca ( G ) u opticaju i ukupnih rezervi banaka kod centralne banke ( R ). Ova definicija se matematicki izraziti kao: M0= G + R
Za definisanje primarnog novca razvile su se dvije metode:
Metod upotrebe monetarne baze. Primarni novac se definise kao suma gotovog novca
u opticaju i ukupnih depozita poslovnih banaka kod centralen banke ( rezerve likvidnosti, obavezne i druge rezerve...)
Metod „kreiranja“ monetarne baze. Primarni novac se definise kao iznos ukupne
aktive centralen banke umanjen za iznos deviznih transakcija sa inostranstvom iz pasive bilanse, za iznos depozita nefinansijskih komitenata centralne banke i za iznos
ostalih obavzea centralne banke iz pasive njezine bilanse.
Iznos primarnog novca je manji od iznosa aktive centralne banke. Centralna banka emituje efektivni ( gotov ) novac, putem primarne emisije. Komercijalne banke emituju takodjer novac, ali tzv.sekundarnom emisijom, tj.odobravanjem kredita u obliku depozitnog novca. Efektivni novac je baza depozitnog novca i bez efektivnog novca, depozitni se ne moze ni zamisliti. Primarni novac ima veoma vaznu funkciju u ekonomskom sistemu jedne zemlje. Za primarni novac, kojeg kreira samo centralna banka, mogli bismo reci da je on izrazen u
plasmanima. Primarni novac predstavlja bazu daljnih aktivnosti. Od njega zavsii kreditna i monetarna multiplikacija, pa odatle i kreditni i monetarni multiplikator.
Monetarni multiplikator (m) pokazuje odnos novcane mase u uzem smislu (M1) i primarnog novca – monetarne baze (M0).
m = M1/M0
Novcana masa u uzem smislu jednaka je proizvodu primarnog novca i monetarnog multiplikator.
M1 = M0* m
Definicija novcane u uzem smislu ili monetarnog agregata M1: Novcana masa, u uzem smislu, obuhvata sve instrumente koji sluze kao zakonsko i definitivno sredstvo placanja u zemlji, a kreirale su ga, ili centralne banke, ili druge monetarne institucije. Novcana masa u uzem smislu jednaka je sumi gotovog novca u opticaju i depozitnog novca, tj. M 1= G + D D – depoziti po vidjenju na transakcijskim racunima
G – gotov novac u opticaju
Definicija novacne mase se moze postaviti u uzem ili sirem smislu. Na osnovu toga razlikujemo 4 teorijske koncepcije novacne mase:
Tradicionalna koncepcija ili „Sredstva razmjene“ .Prema ovoj koncepciji novcana
masa obuhvata ukupnu kolicinu novca u opticaju koja se sastoji samo od finansijskih oblika koji su u nekoj zemlji prihvaceni kao sredstvo prometa i placanja, a to je suma gotovog i depozitnog novca. U zlatnog standardu, novcana masa bi obuhvatala zlatni novac u prometnim kanalima ili sire osim zlatnog novca u prometnim kanalima i novcanice, odnosno banknote, dok bi najsira definicija u tu masu ukljucila i depozite na racunima banaka.
Koncepcija Milton Friedman – a. Duzi naziv za ovu koncepciju bio bi „privremeno
prebivaliste kupovne moci“. M. Friedman, najortodoksniji predstavnik monetaristicek kontrarevolucije i ekonomske teorije uopšte, razvio je drugu koncepciju novcane mase koja u odnosu na tradicionalnu ukljucuje i neke druge oblike novca. Prema Friedmanu tradicionalna koncepcija ima određene nedostatke jer posmatra novac prvenstveno kao sredstvo razmjene. Novac jeste sredstvo razmjene, međutim novac je „nesto sto se koristi da bi se olaksao proces razmjene“, ali istovremeno on ljudima da razdvoje „akt kupovine od akta prodaje“. Novac ima cilj da sluzi kao privremeno „prebivaliste“ kupovne moci ili kao stednja. Prema M.F. definicija novcane mase obuhvata pored gotovog novca u opticaju i sve depozite kod poslovnih banaka: depozite po vidjenju i orocene depozite.
Koncepcija J.Gurley i E.Shaw. Prema ovoj koncepciji novcana masa obuhvata
sredstva u pasivi odredjenih nebankarskih finansijskih institucija, posebno stednih i kreditnih udruzenja i osiguravajucih drustava, koji predstavljaju tako bliske supstitute za odgovarajuca sredstav u pasivi poslovnih banaka, da se oni mogu ukljuciti u
novcanu masu.
Koncepcija sadržanu u Radcliffeovu izvještaju o likvidnosti privrede.Ova koncepcija
je najsira koncepcija, jer se u novcanu masu uključuju svi finansijski oblici u pasivi i banaka i drugih nebankarskih finansijskih institucija. Pri tome treba razdvojiti
instrumente placanja od drugih tzv. „mjerljivih“ likvidnih finansijskih instrumenata koji mogu predstaviti supstitute novcu u nekim njegovim funkcijama, ali ne smiju se zanemariti ni „nemjerljivi“ likvidni finansijski oblici ( npr. kreditne linije)
