• ^W8*wxwy®ssx$&x3SB:
J O S E P H I
D U R A M
THEOLOGI C O N I M B R I G E N S I S
(X E. S. A.
PRO ANNUA STUDIORUM
1NSTAURAT10NE
O R A T I O
P
ERAMBULANTEM me faepenumero, VIRIACADEMICI, & antiqua Lufitanorum
Op-pida pervifentem, cum in fuperba maio-rum noftromaio-rum monumenta incidiflem, tempia, turres, arces, palatia, maufulea, mi rum , quantus animo de veteri Lufitanorum gloria ftupor
inceflìt.
Intuefcar enim, et cogitatione defixus mirabar confeclas ALPHONSI PRIMI aevo bafilicas Olifìpone ,
Conimbricae, Alcobatiac maximas & pulcherrimo artis opere elaboratas: JOANNIS item PRIMI atque
EMMANUELIS MAGNI immenfas ad tropaeum viéloriae
molitiones; Cenotaphia Regum fumtu atque arte miranda : Ut multa quidem atque permagna cum jacìeiit Itali vetufia* aedifìciorum miracula -, maiora
( i )
tamen , atque iftis. fortaflè paria non oftendant. (i) Ergo ne (mecum enim ipfe ftupens ajebam) ifta noftri ? Parva fcilìcet illa Lufitanorum roanus ,
quse ALPHQ^SO Duce, Arabas Lufitani» ea
tempef-tate inquilinos, vei pugnando expulit, vel fub ju-gum miflos reprefllt •> ^pauci^ I-Ili , tnquam, numero homines , uti armorum laude multum, ita minus
( ut arbitrèfé ) artiufn atqiie Sapientiae laude prae-clari, ifti feilieet ifta ! ifta adgreflì fint, delinearintr
conftruxerint ? Altera , puto, ilii manu gladium ; fcal-prum altera molientes, Maurornm hinc àcits fre-gerint; rrrùrorum hinc pinnas extfuxerint. '
Quantas i 1 li intra feculym arces, oppida, quan-tas potuerint conlapfas urbes. reficere ; quantum rei agrarias ftudere ; quam aptas lapificii operas ad u-fum gentis tramare y quali vero in his omnibus in-duftria , dexteritate, artificio uti confueverint, id unum argomento fuerit, fokm fibi ad tantos
fum-tus LUSITANIAM ftiffeciiTe : nullius gentis , nullius;
exterse manus òpe ufam , in fumma rerum omnium copia redundàCe.
Jam fancìa, quse tum temporis erat, ReligTo^ nis facies; germana morum rìnceritas, & candir £ veneranda regum majeftas abs ipfis REGUM
noftro-rurri
(1) Sihil hi« per hìpierboìcm dictum : Mediólanensis Basilica maiof, Seneìi-sis, Pisana, alia;, ut magni ab architetti» fiant , nifaii eis concedit pukherri-n»a illa a Joanne I. B. Villini prò Victoria consecrata. Teroplum vero Bethlè»» miticum Pbilìppus II. Hispaniaium Rex ad ostiura Tagi cum vidisstt: nihil, in^uit, io Escuriali peregìmus.
( 3 )
fum inftitutis accipito: Si quando enim ab armis
vacare licuit, mos erat (quem morem Principe? quoque VIRI ad REGIS exemplum tenuére) inter
pfa-Jentes monachorum turmas otiari ; jus fasque popu-lis perpetuò dicere, ac Viris Confultiflìmis comita-tos univerfam vicatim Lufitaniam peragrare ; fiquid feu mali graflaretur, feu boni ufquam foret, proe-mio poenave adficere ; ubique, ftatim, ac omnibus
«qui bónique confulere. Haec indoles, liaec facies^ Jjaec primseva gentis noftrse Jex erat.
Quae ^g« quidem cum plurima atque praeda*-rè a noftratibus gefta confiderò; inftitutionibus ad
hxc omnia caruiffe homines noftros non adfentior.
Fuerint jOpus eft, artium atque diiciplinarum fchola?. Inftitucores, praecepta. Ecquis enim feci (Te eos, qu« neficierint, putet? aut quis tanta exiftimet, tamque
preclara, cafu, neque magno artis ufu atque
infti-tutione conftalTe ? ì
Qui enim abfque mathéfi tot moles, tam apte , tam pulchra, tam ad artis amufìim compofitas
ex-truxiflènt ? Qui vero prseter diligens Jiaturae ftudi-*im ( i ) metallurgiam, atque ipfius ufum traciaffent?
A % Minii
( i ) Natane studhini appello non vanas, et ambiguat de Cosmogonìa nipotliese*^ neque Peripatetica» illa» Arabum subtilitatcs , quae ad eommunes vita? usus, pu-ta rem agrariam , vestiariaro , mepu-taliurgicam, architectonicam , nauticam ,pror-•ans ineptae sant, ac inutile» : ut ut veteres et recentes sistematimi fautore* de in-geniosis «ibi meditamentis plaudaat : NATURAI; STUDICM seu Phisiohen yoco theorias in primis ZeeiagiCM , Botanica» , metallurgica* , atatieas 4fMMper , bidrostaiicas, Ucticas, alias, quae juvandis homiuibus, et public* Rei felicitali
( 4 )
Minii, alnminis , gòllìpii, orifse , facchari, & quafe multa nos modo è diflltis terrarum plagis advehi-mus; iftorum illi omnium copiam & libi et exteris qui parailent? Parade enim illos ifta , atque in film-ina rerum omnium ubertate vixifte annaìes tempo-rum illotempo-rum tabulae prodiderunt. ( i )
Nec diu ifta privatim. DIONISIO & ELISABETHA
Auguftis (proh aurea & noftrorum fimillima tem-pora ! ) ab univerfis Regni Ordinibus de PUBLJCO
INSTITUENDO STUDIO fupplicatum eft : quo ftudio
li-citas omnes fcientias Luiìtani homines edoceren-tur. ( 2 )
Provifum ad Sacerdote inftitutionem de Re-gulis Ecclefiae perdifcendis: ad magifttatuum vero difciplinam de Patriae confuetudinibus , atque Re-gum legibus ad germanum ac Sanclum NATURA JUS
expri-(1) Lusitaniam ab Alphonsi I. temporibus ad Emmanuelis magni tempora in bis sludiis iu dies proferisse, principio quidem monumenta ipsa testantur. Quot enim artes in usu habuisse homines illus oporlet, qui parvo numero , ac tempo-re non satis longo tot arces., oppida , tempia- construxei int : tot classes para-rint, tot exercitusv tot bella adversus contermine» in Europa et'Africa felici-ter inierÌBt? De Sacchari etOris» cultura apud maiores nostros test a tur ex ve-terum documento Bernardus de Brila: de celeri» passim alii memoralit , è quorum numero ìegendi omnino sunt Nurìes de Leao in Descriptione Lusitani* e. 14. Faria et Sousa in Epitome p. a. e. 1.
(a) Dionisius Rex Lusitanorum potentissimi» Conimbricse primum , post liac Oli-sipone, iterum vero Conimbricae studia conslituit. Joannes I. Olisiponem de-muo migrare fecit. Parabat ea iterum Conimbricoe conslituere Alphonsus V. quod Optimi Regìs decretum non nisi Joanne IH. Rege perftetum est. Causa tot mi-, grationum fuerat, ut prò rerum vicibus, inibi studia residereut, ubi a tumultu rerum urbanarum studiosi honuues longius abscedeient,
( 5 )
( i ) exprimendis : tum ad fanitatem quoque homi-num contuendam RES PHISICA tracìari juilà, quse
ipfa Medica non imprudenter his temporibus puta-hatur. ( 2 )
Rei Theologicae S. Dominici , atque Fraudici alumnis partes delatse, monachis recens ab inftitu-tione fua fancliffimis. li autem formandse, tuendae, ac roborandce inter Lufitanos Fidei curam iufcepe-rant, homines, qui iancìitate morirai, llmplicitate dogmatum, (3) fublknitate praeceptionum ex Anto-nii Olifiponenfis, & ^Egidii Vìfenfis disciplina profecerant. Hi quippe Dominicanis &
Francifcano-B rum
(1) Jnrisprndentia tum ad regulas ipsas seu constituta Principum memoriter edis-cenda continebatur. Addebantur glossemata, ea tamcn pauca numero et per-brevia ad obscuritates, si qu* forent, tollendas. Utinam simplex illa methodus revivisceret, ecquis enim tanta et tot volumina inqua? post modum Jus exerevit -vel percurrere queàt ? Cum ars longa sit, vita brevis et cet. Jus Civile
Roma-num VK ea tempestate innotescere apud Itàlos cceperat. Quamobrem Civilis eo-rum tempoeo-rum Jurisprudentia ad praesertim Patrlum pertinuit ; quod natara-rali partim lumine, partim consuetudinibas imerpretabantur. Ista qui nossent, Rempublicam gerere, et officia , qu«e opus erant, exercere tam probe nove-rant, quam sanctus eequitatis amor et sinceri maiorum nostrorum morcs tcstan-tur. Profecto nunquam Romana Jurisprudentia castius io moribus Romanorum ob-tinuit, quam cum-minus interpretibus lkait.
(a) Medici tunc ut plurimum Empirici erant : frequentiùs autem Medie* arti incubuere sub hsec tempora Hebrei et Arabes; quod Asia in , et Africam perlus-trantes medicinales herbas et id genus medicamina ex oblata occasione noscere, et ad nostrates perducere .poterant. Sub Lusitanas autem expediliones cura Afri-ca , et Oriens nobis patuisset, non difficile et nos species illas mediAfri-caininum et -cognovitnus et ad Europam navigando perduximus. De cetero non spernendi e* tempestate Medici ex Arabum et Hebreorum numero fuere, qui inter Lusita-ne^ nati, et commorali sunt.
,(3) Theologiam, nondum satts Thomistica et Scoti doctrina sub hsec tempora difu-sa, vero similius est Dominieanos ex B. AEgidii Visensis tunc temporis Conim-bricae antecessoris disciplina-; similiter Franciscanos ex primilivis Ordinis alum-nis qui apud Italos sub S. Anton» praeceptionibus eruditi fuerant, primievam inter nos disputandi rationem tenuissc : scilicet textum simplicitcr ediscerc , ubi obscurus csset ; breviter expoaere, Scriptum aulem piasertim sancì* vacare.
( < 5 )
funi ftudiis Lufitatìi & ipfi docìiilimi prseìuxére. Ut videris quali Theologiar ftudio, quam pura metho-d o , quam fancìis Profeiloribus maiores noftri in docìrina Fidei nutricati fint,
Hic Vos ego , Auditores Optimi, ad ea me-cum percurrenda ftudia , invifenda gimnafia, con-fulenda oracula, ad fancìam , veram ,,primasvam Lu^ fìtanae inftitutionis fàpientiam inter noftrates reftitu^ endam invito. Tngredimini, fi lubet, Saneìam Theo-logiae Academiam a Viris du&am poenitentià, ora-fione, vigiliis, ut fub initia praefertim fuere , con-feclis. Putas ne homines in fubfelliis manibus , pedi-bufque ferarum in modum bacchantes;.putas ne vi* deris rabido ac fpumanti ore y ac tantum non
pug-nis quotquot proprius aderint, impetentes?
A ut vero fophiftarum aulas ingreiTos ad eorunv Vos genus introiile credkis, qui adverfarii tantum deprimendi impetu, fillogifmum intorqueant ? Et erit hsec fané Optima difputandi ratio, nifi quod, ufu in naturam verfo, fine rabie tandem ( neieio quo Fato) ( i ) non fonat : aut equidem Probabiliftàrum
hic
—
^i) Methodum Sillogisticam, et scholee subtilitates serius ad nos advectas fuisse post-mòdum commonstrabitur. Et quidetn sillogismo nihil aprius est ad optimam dis-puta tionem : scd conjuncta dudum ei fuit vocnm ambigua rum usurpalio, pru-rigo item nescio qnae fallendi adVersarios et in casses sophisraatibus obtentos |iriv'oWehdi ; dein contentiosus quidam ardor qui assuetos ad clamores et motus inconditos, et frugi viro incongruo» inducìt. Quamobrem prseferenda , ad tempii» saltem , videtur maiorum nostrorum. methodus, quam magistra oiunes natura didicimus, videlicet obscura singuta interrogandi ; tum omnium , qu» accepi-*aus, complexione facta, ultimino, de re quavis judiciuui fieri oporteu
( 7 )
hic magiftros adeflè cenfetis ? Ita quippe genus ho» minum in primis pervicax appellari folet, qui om-nia in -dubium vertere \ qui dubia poftmodum prò veris accipere ; qui nil veri, nil folidi aut meditando quaerant, aut vero difputando fuftineant.
Proli Deus immortalis ! quales Viros , & quara diverfos ab illis ! Quam fancìà ifti pace , quam pio , quam intento animi & cordis intuitu in Sacrarum Scripturarum Oracula, in Patrum ac veterum , non
diftortam, non vanam, non ad fucum indocìis fa--ciendum'eompofitam; fed iancìam , puram , fince-ram, germaniilìmam intelligentiam meditantur ! Ar lumnos infpicke, quales fancìorum fuiiTe oportuit :
quam il li fobrii, modelli! quanta in mutua inter fe invicem interpellatione gravitas, tranquillitas, paxl Quam funt omnes ad id, quod agitur, adtentiflìmi? Et Theologia quidem prifeis Academiae temporibus
a reliquis fcholis aliis fejuncìim habebatur.
En illa alia ad ceteras feientias pertinentia gim-nafia. Rem ( i ) Grammaticam ad vernaculi idioma-tis emendationem, tum ad corredai latinitaidioma-tis
ftu-B 2 dium
(i) Grammatica qtio «pud nos loco esset Dionisii temporibus phrasis statutorum. Aeademiae manifestat, minime absurda, et Bernardo de Brito Viro CI. visa etiam perelegans. Ad Emraanuelis Magni tempora Grammatica usi sumus Itali liominis ; tum Stephanus Cavalerius Vir Latini idiomatis callentissiraus priraus inter Hispanos et Lusitano* Grammaticam edidit luculentam quae tipis Olisipone edita fuit anno Dfii i 5 i 6 . Euit hic Magisier Resendii Viri CI. nec temperare mi* hi possum quin Epigrammatis prselongi meminerim in calce libri appositi, quod ex tempore -ab Enrmanuelk Cavalecio recita turo fu'use scribilur. Dignum illud quidem est, quod Naso, si ex tempore recitarci, concineret. Nunc sane vis crediderim tam pulebre et latine aliquem ex tempore dicturum.
( 8 )
dium comparabant. Tum prirnum Pieride's ad Mon-dai fluenta1 cecinere, Giraldius Lufitauae Poefeos
praeformator ; ( i ) Dionyfius item Rex mufarum ipfe quoque noftrarum praelufor : ( 2 ) Nec intacìà* Hebraici & Arabici fermonis rudimentafuere; quod* Mauris, & Hebreis edomitae regionis incolis nedum pulfis, Commercium Lufitanos homines ad vulgata/ illa idiomata perdifcenda cogebat.
Cogitando vero artem qua ratione maiores no£ tri pertraclaverint j cogitata, ipfa nos docent: nini! enim decretis eorum temporum , legibus, conftttu-tis fimplicius, nil uberius, nil mafculo dicendi vi-* gore caftius. Statina ipfa ftudiorum ac privilegia, quse latinitate ab his temporibus donata prae mann bus adhuc funt, quanta fermonis elegantia nitent ! quo fententiarum pondere 1 quanta jubendi pEuden* tia ac majeftate concepta ! ut nihil propemodum de meliori in his faeculo defideres.
Porrò ad mathefim quod adtinet, Reges ipfi ac miiitares Viri profiteri confueverant. Dionyfium fané Regem Saptentiflìmum deTacìice & militari arte non infcitè ( ut ea ferebant tempora ) perfcrip-lìfle cognovimus. Profeclo qui, confirmata jam ftu-diorum ratione, confecuti funt Principes nihil ha-
bue-(1) Dionysium Regem Lusitani» carmina vernacule sripsisse bistorlograpbi nostri
testantur.
(1) Erat itidem his temporibus Alpnonsuj Giraldius poeta non ioeptus. Qui Piaj-lium cecinit do Salado.
( p . )
buerunt antiquius, quam ut Rem Mathematicam Re-giam in primis fobolem, tum nobilitatem quoque Lusitanam edocerent. Id Joanne Primo Rege ,
elap-fo ab inftitutione ftudiorum fefquialtero nedum fe-culo , in Regiis Lufitaniae Principibus Eduardo, fubinde Rege, Petro , Ferdinando, & Alphonfo V. Rege ftrenuo fimul & fapientiflimo perfpecìum eft. ( i )
Quo vero Te nomine appellem, HENRICE
PRIN-CEPS AMPLISSIME ? Tu facras, & humanas literas
im-penfe diligens tuorum tecum fubditorum corda ad altiora ftudia pertraxifti : Tu Regias tibi praeftitas Oìifipone (Edes ad habendos publici Studii coetus donarti : Tu'cenfu ea tempeftate ampliflìmo
Theo-logise Praeceptoies auxifti : Tu iftum , quem modo de annua ftudiorum inauguratione conventum agi-mus, edicìo perpetuo convocarti : fed minora ifta lune
Tu Patriae vere Parens Regiam Mathefeos fo-cietatem , (2) Tu Nautica; rei fcholam clariflìmam :
C Tu
(t) Notiu» est quam ut hic oporteat testes adducere, quanta Lusitanorum Prin-cipum post Joannem I. studia fuerint, et quam impigre Mathesi et Nautica! vacaverint. Illud tamcn neutiquam omittendum Alphonsum Quintum de nu-mero stellarum constellalionis qaae -Canis dicitur, doctè t;ommentarmn esse.
(1) Henricus Visensis Dux et Lusitani* Infans non sine numine , utferunt, cum
ad Artrabrum sececisset, Africam Occidentalem lustrati jussit. Societas ad id Lacobrigae instituta , quae quamvis ad corrogandas prò sumtu pecunias inita sit ; tamen ad rem istius instituti peragendam Astronomia: , Cosmographiae, nauti-ca: , et Mathesis , ubi ©porterei, universa; perilissimos quosque evocavit. Prae-<rat his omnibus Henricus Princeps qui eó , quadragintà annorum studia ronver-tit, Ferdinando item Principe in eandem tum eo spartani intento :.aiquts ut eiat
Henricus exploranda; rerum natnrse cupidissimi», non parva ei studiorum parsTuit, adlatas in dies novas species observare, et caussas et effecla perscrutar).
( " > )
Tu quoque primus pulcherrimum naturae ftudium , feceftu ad Artrabum facìo, quafi in totius fpecula Occeani convocarti : Ibi vero homines quotqtiot in Lufitania reperibas ad preclara illa ftudia dexterri-mos tuis tuorumque fudoribus praeformabas. Te auc-tore, huc illuc ad remotiflìmas mundi plagas fci-tiftìmus quifque prò fphaerae ambiai referando, me-tiendo, luftrando mittebatur. Quanta fcilicet hinc viniverfo terrarum Orbi bona funt nata! Columnisr
T e Duce, Herculeis ad fabulas amandatis, plus ul-tra Lufitanorum virtus excurrit: difrupta navigano-nis repagula : aperta? Orbis in immenfum Jatentis ja-nuae: reclufas Fortunatarum ? ac HefperidumBeatae:
olim eredita; regiones.
Tum quae prodigia ad Rcgiam Henricianam Societatem adlatal Infulae in diesenafei videbantur z iEthiopia Occidentalis univerfa patuit; auro, gem-mis, innumerifque onufta divitiis. Sol ipfe ubi al-tiiìimus coelo graditur, comfumtis umbris, & aequa-tis diei noóìibus alter mortalibus à noto ilio videba-tur.
Quot interim & quam celebres Regias feien-tiarum focietatis alumni 1 Pereftellos taceo, Betan^ curtios, Vafeos, Camaras^, Balartios, alios, quo-rum modo nomina Infulaquo-rum, regionum , regno-rumque nominibus commutata j ut Africa? novas ad-ferunt appellationes, ita seternam hominibus gloriam peperere.
( » )
Unum ego prae ceteris fama celebratiflìmum nominabo VASCUM de Gama: quem Virum
Mathe-matica;, & Nautica? peritiflìmum (Algaibienfi nem-pe in ora in ipfa Henrici domo adoleverat) ( i ) quem, inquam, Virum Emmanuel Rex Lufitaniae Potentiflìmus ad Indicas perluftrandas oras emiferat. Quantus vir iIle in Mathefi fuerit, quantus in Nau-tica! qui tot firres, tot maria, tot emenfus pericu-la dimidium plufquam mundi habuimus, adinve-nit. (2)
Erat ea tempeftate Regia naturalium fcien-tiarum focietas, amifto Henrico Principe, fub Joannis IL Regis Sapientiflimi Curis , nihilo quam prius fuerat minus, in Lufitania Celebris. Pra> erat caetui ampliffimo & vere Regio Ortizius Epif-copus, membra vero longe celebriora Jofephus Me-dica; artis Profeflòr, Rutericus, Covillanius, Seco, quorum praefertim opera Aftrolabii, jubente,
&ad-C 2
juvan-(1) Vascus de Gama cnm octavum supra vicesimum annuiti implesset ad tantum opus ab Emmanuelle Rege destinatur anno Dfii 1497. a decessu Henrici Princi-pis 35. Erat Vascus iste Stephani Filius qui Ferdinand! PrinciPrinci-pis adroinisler fue-rat. Ferdinando autem buie eadem cum Henrico domus , eadem studia fuere , quippe quem sibi Henricus adoptaverat. Quare Vascus etsi emortuo jam Hen-rico natus, domi apud Ferdinandum adoleverat, qua eadem Henrici domus erat;
(2) Joannes II. Lusitani» R e x , Henriciana Societate in Regiam translata, Orti-zium Episcopum Virum in rebus mathematicis clarissimum caeteris praefecit so-ciis , quorum, si cupis elogia, apud Lusitanam Bibliotecam legas. Porro astro-labii inventus, quo tantum societas illa clarissima immoi lalis foret, nemo est , qui sociis Lusitanis invideat. Legendus lanieri de bis Petrus Maffeius Rerum «ndicarum lib. 1. pag. 7. anliquioris edilionis.
C » )
juvante Rege inventum mirabile perfecìum eft. E-mi(fi homines in Cofmographia perkiflìmt, qui A-fìam (Indiam vero maxime) qui Arabiam, & iEtio-piam terreftri itinere perluftrarent, fi quid in natu-ra; thefauris mi rum ; fiquid in populorum fi ve mo-ribus, live armis infolens, id vero omne ad Regem, atque Regiam docìiffimorum hominum focietatem illam referrent. Si quos autem ad nauticam rem inf-titui oportuerat, Henricianis prolufionibus, preclara* il 1 i nautica; rei fchola; tradebantur. Quo factum eft y
ut Viri fequenti a;vo clarifllmi ad tantum poftmo-dum terrà marique Jaudem pervenerint.
Prodiit ex eorum numero immortalis i-Ile Vii* (Typhin ego appellem, cujus nomini fors invidit) cujus videlicet navigatione & inventu edo&us Ame-ricani aliena laude Columbus invenit. ( i ) Prodie-re ad fummarn Lufitanorum gloriam Almeida , Pa-r ciecus, Albuquercius , Magellanius, Caftrius ; quo^ rum quidam Vetuftse Henriciana; focietatis germina fuerej ceteri vero qui ex eadem profluxerant difei-plina. Hi porro quales & quanti in Tacìica, Tor-
men-( i ) Vetus et nota bistorta est Columbum hominem Genuensem ad Insulam a
mate-ria dictam commigrasse ; inibi vero pixides nauticas vel facere vel vendere
con-suevisse : accessissc autem ad hominem, navarebtim (gens, et nomen Columbus
reticuit) sibi perfamiliarem qui cum domi apud Columbum decessisset, inven-tas a se plagas in diaria nautica designainven-tas reliquit, quibus usus Columbus Ame-ricani detexit. Gomara auctor Hispanus fere Coxvus Lusitanum suspicatur fuisse : quod et ego existìmo , nec enim alias pateret facile adilus exteris navigiis. ad Novam Insula; Coloniam ; quoi Lusitani semper velare ab hi» extero& consue. yaìat.
( « 3 )
dentaria, Nautica, & Cofmographia fuerint, non «go mortales ipfos teftes, aut encomiaftas quaero.
India ipfa Ioquatur : quod de fé Albuquercius Em-manueli olim Regi moribundus refcripferat.
Claftes Turcarum loquantur, qua; gens invic-ta bello tum temporis habebatur, arte , neduni vi-tibus tantum, demerfae, devicìae, diflìpatae :
Perfa-rum fortiffima dudum pecora parvo numero, non parvo tamen militaris fcientiae ufu fub jugum miffa: Joquantur arces tota Afia munitiffima; : propugna-r l a adamuffim mathematica; apropugna-rtis confimela: lo-quantur knmenfa marium, Regnorum, Infularum
fpatia per fex fere leucarumniillia ad oram mari-timam domita ; tum per vafta mediterranea conlu£ trata.
Quasvero tum natura; fpecies, quas divitias, infelix & nugis tunc inhaerens Philofophia , ' quae fpecìacula ad futura olim preclara ftudia compara-bat ! Populonim nempe mores, leges, ingenia , con-fuetudines ; animalium quoque , plantarum , mine-ralium genera, ufus, vires, ventorum periodi vicif-fitudines ; fed & vorticum , firtium , Euriporum, tempeftatumque inauditum antiquis nomen ad Or-bis univerfi inftitutionem in Lufitanorum chartis de£ cripta funt.
Viden, ^quantum paucorum hominum focietas potuit, quos non ambitus honorum , non difputari-d i , atque adifputari-dverfarios difputari-deprimendifputari-di pruritus : non pir>
( H )
gues Sacerdotiorura fpes, aut vero éxpecliati Ma*-gifjratuum cènfus. ampliflìmi ; fed publica regni uti«-litas, fed fancìa Patria; Caritas, atque ditiffimus prae divkiarum omnium compendio, fcientiarum in le ipfis fruclus, pulehritudo, maieftas ; non ad bella , non ad pugnas , ad fecìas, rixasque ver* borum; fed ad quietam , a.micam ,. fancìam fcien* tiarum focietatem ad. Artrabri fpeculam illam con-tinuit.
Inibì vero homines de totius Orbis felicitate benemerentiflimi confeftus fub Henrico Principe frequentes inire : fiquid quifque dve experimento > live ftudio expJoraflet , in commune conferre : tum commiflam fibi quifque fpai tam adornare : Quis quid poftet, opportune inquirere ; pofthac de adin*-ventis apud ceteros in confefTu omnes rationem red-dere. Qua; cum ego mecum matura meditatione per* pendo, Regiarum modo focietatum , quse Pari iris , Londini, Petropoli r Berolini, alibi tanto gentium
illarum plaufu celebrantur, exemplar in noftris at-que prolufionem quandam intueor. Quid enim ,
ce-do , aliud ifti, quam quod Regia; Henricianae fo» cietatis membra fecerunt?
Fuere qui parem fibi laudem in reliquis edam ftudiis promeriti fint ; Theologi ex veteri maiorura jioftrofum difciplina egregii Alphonfus Princeps, Portugallius, Paiva , Oforius , Cafalius,, a Martiri-bus , Oleafter, Pintus, Oforius alter, plures. Phi-
lofo-( > 5 )
è
lofophi Ludovicus Princeps, Maria utraque Emma-nuelis filia , ac neptis, Joannes XXI. Pont. Max. (olim Petrus Hifpanus dicìus ) ob fummam Dialec^ tices celebrati(fimus : Philologi fummis hominibus componendi Refendius, Statius, Goefius , Menas-tius, Vafconcellos : HiftoriographiPina , Lopefius , Barrius, Nunius, Caftanedius : Poeta; Miranda, Bernardius , Camonius, Lupus. Jurifprudentum fpe-cimen efto Patriarum fub Emmanuele Magno le-gum Codex; tanto ille aequitatis lumine compara-tus, ut fi, gentium^ aliarum committas legibus, aut nulla in iis fintr qua; jam noftrates invideant j aut
plura in noftris, externis etiam invidenda.
Oho Superùm fidein ! quid ego monftri video ? Ubinam modo haec omnia ? Quo tam irta repenti-no turbine diflata funt ? Quorfum tanta hominum noftrorum celebritas abiit, exceflit ,, aufugit ? Secu-lonamque xvi. vixdum medium praetergreflo, nul-la optimarum artium; nulnul-la . Mathefeos ;
inveftiga-tionum quoque naturalium nulla, nifi marcida quaedam & intermortua veteus fapientiaelipfana rertabant.
Vertente autem ifi xvn. sevo tum vero fqual-kre omnia , corrumpi, deturpari : tum vepribus allie-ta, atque fpinis obsita vaftanuin arce ipfa bonarum artium folitudinem minabantur. ( i )
Ma-(1) Viros sane doctissimos Academi» , Joanne HI. Rege, priefectos fuisse nemo nisi effrons inficia* erat: Verum Scientiarum methodus simplici qua utebantur nostrates postponenda fuerat : illa namquc eristica et contentiosa -disputandi ratione, tum inulilioribus omUsis quaestionibu» emendati© Scientiarum recen* constai.
( iO
Mathefin vix unus alterve ex nova difciplina edocuit: pauciflimi autem obfcuratam dudum , atque ad militares & nauticos ufus minime jam accomo-datam dedicére. Difparuit viva illa Philofophia quat
Mathefi ipfi immixta , in conluftrandis toto orbe na-tura; miiaculis profecerat. ( i ) Emarcuit nautica; rei vigor, quo ceteras longe alias gentes ptaecellui-mus.
Neque non perftitit in miferrimo ad ea ten> -pora Conimbricenfi ftudio Theologia,
Jurifpruden-tia,, & Ars, uteumque, medica ; atque ut funt Lu-lìtanoium ingenia ad omne difputandi genus acen-rima ; perftitére irta quidem non fine magna in eo genere commendatione. Aft quanta; in pertracìan-jdis rebus vitiligationes, logomachia;, nugae ! Vos
ipfi nempe (nec^eft quod ego miferanda ifta refri^ cera ) vidiftis paffim , rififtis faepe, perfaepius
de-plorarti Quorum quidem cum caufas memini mi-ferabiles, immane 1 quam ego totus in au£tores ignefeo.
Fuerant ocìo abinde feculis Parifienfes in Gal-lia fcholse, fama quidem apud mortales vulgo Iau-datiffima;. Laudabant tamen qui eodem, quo ho-mines malo laborabant. His vero haec ratio ftudio-rum
( i ) Blatliesis et. Fhilosopliia naturalis Viros, doclissimos antecessores babuit ; sed ad usum Scientiarum illarum non perinde opportunos. Hujusmodi quippe stu-dia si a Viris rnilitaribus, vel ab iis , qui nautica; et naturae in locis ipsis ob-servandw apti sint, removeantur ; omnia ad steriles et jejunas theoriaa reci-dent. Porro Viri ad sacra destinati, qui h*c tractarent ?
(
'7)
rum fuit : Theologiam primum & Jurisprudentiam fubtilibus in dies quseftionibus replere : Scripturam , PP. & Concilia ambiguis & ad omnia paratis vo-cabulis interpretali, etfi quidem adverfarentur, elu-dere : Philofophia, & Medica ineptire ejufmodi amphibologiis afluetae, nulli fere ufui erant. Unum ceteris exemplar efto diflidium adverfus Petrum Ra-mum fuboi tum de Logica; definitione , quod in-terpellata edam Senatus Regii aucìoritate, non nifi mifelli illius fanguine conquievit. Nae : ferox nimis lillogifmi furor! Atque hsec pettis Salmanticam, Patavium, Bononiam , atque Academias ea tempef-tate plures infecèrar.
Nos vero homines ad ea ufque tempora feli-ciflìmi nugas illas nugarum fapientiflìma infcitia nefcivimus, Realium , Nominalium , Integralium , Formaliftarum pugnas, rixas, logomachias tanto fcholarum pulvere, ac partium seftu nihil, nifi seter* nam mentibus confufionem adflantes. Nos, inquam , terque j quaterque beati, qui fophismatum regio-nem , veluti ^oliam illam ventorum Patriam fu-, gientes, chimerarum regna nefcivimus. Quo enim tempore illi forma Iitatum umbras , ac praecifionum manes ac lemures infecìabantur; Cura; nos de Occe^-ano perluftrando ; de Cceli raetiendo fpatio ; de Fi-de in barbaras ac femotas gentes adferenda , Fi- de-que patefaciendo hominibus tenarum Orbe dittine^ bant.
Fue-(
'8)
Fuerunt fummo Lufitaniae malo infani Confu-les, qui JoAN^i TERTIO Regi piiflimo obreperent;
atque ut erat ille filbditorum gloria; cupidiffimus, hominem ad haec in Lusitaniam evocanda monftra pellicerent ; magnificam porrò fpem de erudiendis ea ratione Lufitanorum populis fuggerentes.
Miffi heu me! at prorfus mifli ex Lufitana gente duo fupra feptuaginta juvenes generofi, (quod-que magis dolendum) utilioribus Patria; ftudiis de-traevi , qui Parifiis Philofophiam, Theologiam, & Jurisprudentiam illam Erifticam edifeerent ; edo&ani
vero in Lufitaniam tanti ignaram mali perferrent: qui nos videlicet homines ad ea tempora fimplici atque germana Philofophia ufos fophiftarum lue il-la inficerent, peflundarent, exterminarent.
Tum vero (nefas!) Lufitana gimnafia, anti-qua illa & prifei moris methodo abrogata, furere vi-fa funt. Audire enim fuit domitores illos terrarum, emenfores Orbis , cceleftium, qua late patent, trac-tuum veftigatores ab ufu iftorum definere, & ve-luti Herculem in Deianirae, ita eos in fophiftices fi-nu marceflere: tum fumma laterum vi de potentia materia;, de formarum appetitu, de formis ipfis (an Iarvis ac fpecìris ? ) diu nocìuque in Conimbri-cenfi gimnafio difputare. Quid ultra ? ii medio tan-dem elapfo feculo fuimus, qui vix antiqua; olim
Lu-fitanorum gloria; meminerimus.
Evanuit a Theologorum fcholis fancìa illa, &
maio-C 1 9 )
maioribus noftris cariftima Scripturarum meditatio: quanto autem Rei Ecclefiafticae impendio, ii no-runt qui ineptas , ne dicam ftultas concionimi fabu-Jas audierunt. Itum in Patrum fententias a Lombar-do collecìas ; feu magis obtorto collo ad feientiae Media; & Phificae Praedeterminationis ambages, quas illi nunquam cogitavere, quanto a;ftu partium (Deus bone!) pertraóìi fune Periit navigandi ar-dor, periere Nautica, Tacìica, Cofmographica, pul-cherrima noftratum ftudia ; neque aliud nifi putidas illas materias, ac formas ubique evomere difeeba-mus.
At Gallorum natio T qua; tantum in plagas
nof-tras malum emiferat, de emendatone ipfi ftatim Difciplinarum feriò inter se cogitare: ( i ) Societa-tem Scientiarum, qualem nos fub Henrico olim Prin-cipe inieramus, obire : Mathefin, Nauticen, Commer-cii quoque & colendi agri ftudia celebrare. Aman-data e veftigio vaniflìmarum ex Arabica Difciplina inftitutionum methodus, vel ad fpeclaculum & ri-fum in angulo tolerata : Simplex , germana , & pu-blicae utilitati inferviens ftudiorum ratio praelata
eft.
Quanto autem haec Reipublicse compendio
fa-(1) Societatum genus duplex: alia» scientiis fheorià tantum incumbunt ut Re-gia Parisiensis, Londinensts , alise : nonnullse mixtim Commercio et bis scren-tiis (caetu ad id homi aura doctissimorum electo , quod consilium societatis appellant) vacare solent , quae ad commercii, et nautica rem faciunt : li» Hollandis, Danis aljis placuere. Henricus ille noster ad artabarum iriitio prio-ris geneprio-ris societatem instituit ; postmoderni lacobrigx secundi geneprio-ris aliam.
( K> )
facìa, argumentum hoc efto ; quod , cum hi nos ad hsec fere tempora fuirtemus, quales illi olim, a qui-bus malum accepimus, Galli; ( i ) jam modo irti emendato errore tanti fune, quanti fub primaeva il-la noftra Difciplinarum fobrietate nos fuimus : vi-delicet Do&ores hominum ; terrarum domitores ; maris Domini, Orbis qua late patet emenfores fi-mul, & arbitri. Adeo verum eft imperia nos ar-mis meri, arma vero ipfa rect.© difciplinarum ufu moderati : quod fi irta; conciderint, non diu tanta; fuperrtes ruinae fumma Reipublicae eonita-bie
Arripuere ftatim praeclaram ftudiorum ratio-nem Angli, Regia focietàte inita; imitati Mofchi; aemulata; omnes properaodum (?fi noftram demas) nationes. Quod fi mirère genies, dum Lufitana quon-dam gloria viguit, vtx non obfcuras ad tantam fu-bito laudem, atque potentiam confcendMIe; id ve-ro omne focietas praetulitScientiarum. Galli, Galli illi olim inani conatu Brafiliam pertentantes, ac parva noftratum manti depulfi, papa;! quibus illi modo claftìbus pervagantur maria, atque nova
con-dunt
(i) Dominus de Regio, Vir Gallus , adde Oliveiram quendam Hollandum, gente et fide nostra ejurata ( erat enim Lusitania oriundus ) Lusitanis quasi mortalium ineplissimis obtrectant. At vero meminissent hi vellem , aurea maio-rum nostromaio-rum tempora : suomaio-rum vero non ita pridem ferrea. Qui enim ea tem-pestate Angli , Hollandi , Galli , ceteri, si ad inaritimae Potentiae gloriarli spettaveris ? Si nos quidem modo inertes : at illi tum inerlissimi. Quod si Themistocleum illud verum est ( quod verum esse omnes fatentur) tenere
.eos terram qui mare tenent; vide quo illi loco erant, quo veterc» Lusitani ?,
lìtinani modo iisdetn artibus uteremur !
I
dxint imperia. Condidit, extulit, aequavit ccelo ho-mines fcientiarum focietas.
Angli quoque, Dani, Gothi fuisquondam con-tenti brumis quanta illi jam navium copia immen-làm illam Orientis ,quam nos edomuimus oram, per-navigant, luftrant, exhauriunt ! Societas haec omnia fcientiarum Anglis, Gothis , Danis conceftìe Quid Mofchi? gens non ita pridem lapidi, fungovefimilis? Unde illi in tantum fubito ac tam potens imperium fubvehuntur ? Subvexit Petropolitana fcientiarum fo-cietas,
Nos vero interim excordes ac preterita; obli-ti gloria; jaceremus , ni JOSEPHI PRIMI Lufitania;
Regis imperiis ad novum antiqui nominis decus , nova ftudiorum ratione niteremUr : nec tamen e i , nifi incipiendi laudem fatum conceflìt : tanta quir>
pe MARI:* ac PETRO Auguftis gloria fervabatur.
Hi vero novam ftudiorum formam inftitui vix dum cceptam , quanto , Deus immortalis ! fubdito-rum bono , quanto fpei publicae incremento ad fum-mum gloria; apicem eveheie meditamur ! Hi Ma-thefeos , Philofophiseque alumnos beneficiis vere Re-giis confoventes, veftrum omnium , adolefcenr.es Optimi, ardorem , atque ingenium ad utiliflìma reg-no ftudia promovent, pelliciunt, nutricantur. Ho-rum videlicet beneficio fchola Olifipone nautica re-nata eft, quibus poftliminio ftudiis ad antiquam na-vigandi gloriam revehamur. Hi novum Lufitania;
Co-( « )
Codicem molientes, fummam Jurisprudentia; arcem tenere vos monent.
Unum eft atque id benefacìorum erga Patriam, erga Conimbricenfem Academiam maximum , quod de Piifiimorum Principimi cantate, atque in viros fapientes amore expecìemus ; ut prasformatam a
Jo-SEPHO Rege Potentiflìmo , atque in novis
Acade-mia; decretis ( i ) inftitutam, feu reftitutam potius Regiam Henrieianam focietatem fcientiarum exe-qui quantocius jubeane Poftulat Lufitana, imo Uni-* verfa id Ecclefia qua; duos ei mundos debuit : pof-tulat Orbis ipfe terrarum, qui femetipfo per eam -fé maiorem invenit' poftulat ipfa noftrum omnium
Parens Lufitania, quam , tandiu, quo ad illa heroum focietas vixit, vixiffe & ipfatn in imperio memini*
rnus.
At vero haec veftrum principio omnium , Ado-lefcentes Optimi, cura efto. Noftis egregiarn ini-tio
( i ) Josephus 1. Lusitani» Rex Augustus praeclaram in Academia Conimbricen-si literariain Secietatem constituit, statuens Congregationem Praeceptorum Ge-neralem ex Medica, Mathematica., et Philosophica Institutione factum tri* lias vero munera , et officia societatibus id genus consueta prestare. Vide
Aca-de mise Sta luta parte III. Lib. 3. dos Cursos das Sciencias Mathcmaticas e i e Decreto de S. Magestade na fronte do Livro nura. 7.
Mei por bern considerar as ditas tres prqfìssoens de Naturalistas , Medtcos , e Ma" ihematicosem Imma Congregacam Geral., a qualtcnha por instituto trabalhar no progresso, adiantamento, eperfeicam das mesmas Scieiicias DO MODO,
COM-QUE SE T£M PRATICADO NAS ACADEMIAS MAIS CELEBRES DA EUROPA , melhorando os conheccmentos adquiridos , e adquirindo outros de novo.
. . . . Conforme aos Estatutos que vaò por man prescritos na IV. parte. Qua? pars IV. desideratur et «omnium votis a clemcatia Rcgum nostrorum prò» jnulgaada aduuc expectatur.
( > 3 )
tio HENRICI; prseclaram infuper, qua; modo
Pari-fiis viget, Londinenfem quoque focietatem Regiam privatorum ftudiis coaluifle: tum Reges Galliarum , Angliae, ceteros preclara privatorum ccepta regia aucìoritate probaiTe. ( i ) Nempe his artibus qua; non iua; funt, fed noftrae jam fuerant, Gallos, Anglos, Danos , reliquos maris Dominos intuemur. jQuibus modo claflibus operitur mare , quibus modo
Tha-lalììarchis tremefiunt terrae , quibus modo imperiis fubjiciuntur gentes, Opes ha; noftrae funt,
impe-ria atque divina;, quae a Parentum noftrorum ma^ nibus exciderune
Rapuit non vis hoftium ; fed noftrorum infci-tia: amifit, non militum , non Ducum infirmitas, fed imprudentia : non homines , non arma , non na-ves deerant,non ingenita Lufitanorum virtus : maf-cufa illa , atque ad Patria; utilitatem INSTITUTA , ut
olim , corda defecerune
Heus, vos generofa Lufitanorum JUVENTUS ,
vos, inquam ,renafcentis Lufitania; fpes, renifseque in pedes, atque furgentis e lepulcro Patria; fuften-taculum : PATRIAM, amabo , ipfam intuemini Lusi-
TA-( i ) Academia Linceorum Malbeseos et Philosophiae in Urbe a. D. i6o3. e quo-rum Caetu Galileu» J. B. Porta, ahi.
Regia Academia Parisiensis instituta est anno D. »656» Suinfurtensis Societas in Germania a. I 6 5 J .
ORegia Societas Britanica a. 1660.
Academia del Cimento apud Italo» a. D. 1G57. Leopoldina Vindobonae a. 1697.
Becentiores ali* Petropolitana , Holmiae , Bcrolini, Copenhague , Hispalensis, et hoc 1778. recens Instituta Neapolitana.
( H )
TANIAM illam Orbis quondam Domitricem,
ac'Do-minam: mine vero e profundis, quibus obruebatur, ignorantia; cineribus, paliefeenti fimilem, nec fir-mo fatis veftijfio ad vos hucce pergentem. En ipfa protenfis ad vos manibus : ad veftrum (infit)
ado-lefcentes Optimi, fubfidium aegra dudum, & labans adhuc mater accurro. Vos , vos ego appello , incli-ta veterum Lufiincli-tanorum propago, heroum genero-la foboles, quos nempe antiqua; mese quondam
vir-tutis atque potentia; inftauratores expecìo. Ubinarn modo.antiquum illud veftrum orbis ac cceli emetien-di ftuemetien-dium ? Ubinam generofus abnaviganemetien-di ardore
Num nam & vos Lufitani non eftis ? Lufita-.ni ipfi quidem, at pauci numero, inquitis , neque
viribus ad tanta impendia comparati. Na; : paucio-res forfan, quam qui Alphonfo R e g e , & Arabas Lufitania pellere, &urbes, ac moles
immortalita-ti condere, & regnum copia rerum omnium diimmortalita-tif- ditif-fìmum excitare valuerunt ? Nili forte a maioribus degeneres, Lufitanorum nomen, non ingenium. re-tinetis. INGENIQ quidem (aitis) paresi at inopes
modo^ atque omnibus ad heroica illa quondam coepta imparatiilimi. Nunquid vero imparati magis,
quam JOANNE PRIMO R e g e , cum bello Hifpanos,
oecidione Mauros, terrore cunclos inermes licer 9
& parva manu perculiftis ? Cum, inquam, HENRICO
privatis opibus aufpice, per immenfa pelagi & terrarum fpatia vagabamini?
Lu-• *
LUSITANI iidem (fobolèm agnofco meam )
Vos eftis qui orbem terraruiri vicìoriis peragraftfs ; qui virtute, opibus, fapientia mortales in univer-fum omnes in univer-fummam veltri admirationem rapuif-tis: inopes modo, impotes, impa rati film i, sed ab his artibus tantum, quibus illa majores veftri per-petra rune
At vero ad funt, qui vobis ea omnia difci-plinarum adiumenta parent, ornent, exhibeant,
REGES nimirum FIDELISSIMI MARIA & PETRUS
AU-GUSTI. Adfunt Regia; maieftatis ADMINISTRI ,
re-gio & ipfi fanguine, regiis moribus literarum bo-no invigilantes ; alter fummo ingenio, labore , ftudio 30 abhinc annos in rebus Mathematicis contritus: alter a primis ftatim unguioulis natura; excultor atque obfervator acerrimus. Adeft Vir Excel-lentilftmus D. D. FRANCISCUS de LEMOS FARIA
PEREI-RA COUTINHO, Urbis bujufce Defignatus Praeful
am-pliflìmus ; quem Virum de Ccelo in bonum Aca-demia; lapfum, uti ejus modo Principem , ita ju-giter bonarum artium Parentem, Optimarum Fau-torem, omnium vero, fi expediat, Praeceptorena habetis uti zelo, ita fapientia laudatiflìmum.
Tot ergo auxiliis, tot exemplis, ac ftimulis incitati quid haeretis? quid moramini, Adolefcen-tes Optimi? antiqua illa demum ftudia capeflite : maiorum veftrorum veftigiis Iubenter inftate r Soli-dam inite Philofophiam, quae colendis agris, qua;
ar-artibus & commercio expoliendis infudee Nauri-cen, noftra quondam regna, repetite: Ta&icen* Archite&onicen, Pirotechnicen mathematicis ftu-diis expolite; iftorum vero omnium erudita inter vos viciflìm fodalitia conferite. His ego quondam artibus ; his Gentes modo alias cultiores -, his (fi fa-pitis) vos quoque fumraa omnium laude regiu-bitis.
G O N I M B R I C ^ :
Ex Typographia ACADEMICO-REGIA,
Anno Domini M.DCCLXXVIIL
BRASILIANA DIGITAL
ORIENTAÇÕES PARA O USO
Esta é uma cópia digital de um documento (ou parte dele) que pertence a um dos acervos que participam do projeto BRASILIANA USP. Trata‐se de uma referência, a mais fiel possível, a um documento original. Neste sentido, procuramos manter a integridade e a autenticidade da fonte, não realizando alterações no ambiente digital – com exceção de ajustes de cor, contraste e definição.
1. Você apenas deve utilizar esta obra para fins não comerciais. Os livros, textos e imagens que publicamos na Brasiliana Digital são todos de domínio público, no entanto, é proibido o uso comercial das nossas imagens.
2. Atribuição. Quando utilizar este documento em outro contexto, você deve dar crédito ao autor (ou autores), à Brasiliana Digital e ao acervo original, da forma como aparece na ficha catalográfica (metadados) do repositório digital. Pedimos que você não republique este conteúdo na rede mundial de computadores (internet) sem a nossa expressa autorização.
3. Direitos do autor. No Brasil, os direitos do autor são regulados pela Lei n.º 9.610, de 19 de Fevereiro de 1998. Os direitos do autor estão também respaldados na Convenção de Berna, de 1971. Sabemos das dificuldades existentes para a verificação se um obra realmente encontra‐se em domínio público. Neste sentido, se você acreditar que algum documento publicado na Brasiliana Digital esteja violando direitos autorais de tradução, versão, exibição, reprodução ou quaisquer outros, solicitamos que nos informe imediatamente (brasiliana@usp.br).
