U N IV E RS ID A D E FE D E R A L D E S AN T A C A T A R IN A C T C – C E N T R O T E C N O L Ó G IC O D E P A R T A M E N T O D E A R Q U IT E T U R A E U R B A N IS M O T C C T R A B A L H O D E C O N C L U S Ã O D E C U R S O
P
RE
S
E
RV
A
Ç
Ã
O
,
U
RB
A
N
ID
A
D
E
E
M
E
M
Ó
R
IA
N
A
C
ID
A
D
E
D
E
T
IM
B
Ó
S
C
A C A D Ê MI C A : C L Á U D IA Z A T E L L I MA C H A D O D E M E N E Z E S O RI E N T A D O R: P A U L O M . B O R G E S R IZZO F L O RIA N Ó P O L IS , A G O S T O D E 2 0 1 41
Su
m
á
ri
o
1. In tr o d u çã o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 2. Ju st if ic a ti v a .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .2 3. In fo rm a çõ e s G e ra is . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .2 4. Lo ca li za çã o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 5. A sp e ct o s E co n ô m ic o s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .2 6. A sp e ct o s H is tó ri co s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 E u ro p a n o s é cu lo X IX .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 In ce n ti v o à i m ig ra çã o : P ro m e ss a s d e q u a li d a d e d e v id a .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 Im ig ra çã o A le m ã n o V a le d o I ta ja í . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 O c o ti d ia n o d o s p ri m e ir o s im ig ra n te s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .3 Im ig ra çã o I ta li a n a .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .3 E sc o la s, r e li g io si d a d e e c u lt u ra .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 4 T im b ó Re li g io si d a d e e I d e n ti d a d e C u lt u ra l n o S é c. X IX .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 4 C u lt u ra e S o ci a b il id a d e .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .4 P o v o a çã o T im b ó .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .5 Id e n ti d a d e N a ci o n a l, b ra si li d a d e e e d u ca çã o n o E st a d o N o v o . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .5 Fe st iv id a d e s co m e m o ra ti v a s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .5 C o n cl u sã o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 6 7. C o n te x to C u lt u ra l .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .7 Fe st iv id a d e s e A ti v id a d e s C u lt u ra is .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .7 La ze r e T u ri sm o . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .8 G a st ro n o m ia .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .9 8. P ro te çã o d o P a tr im ô n io H is tó ri co e C u lt u ra l .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 0 T o m b a m e n to s n a c id a d e d e T im b ó .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 0 T o m b am e n to m u n ic ip al .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 0 T o m b am e n to e st ad u al .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 0 T o m b am e n to f e d e ral .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 2 Im p o rt â n ci a d a P re se rv a çã o d o P a tr im ô n io p a ra a C id a d e .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 2 9. D ia g n ó st ic o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 3 C re sc im e n to U rb a n o . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 3 D e fi ci ê n ci a s n a P re se rv a çã o d o P a tr im ô n io H is tó ri co e C u lt u ra l .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 4 G e n e ra li d a d e s . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 6 E sp a ço s p ú b li co s e á re a s v e rd e s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 1 7 . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 8 P la n o D ir e to r Mu n ic p a l . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 9 10. D ir e tr iz e s G e ra is .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 2 0 11. Ár e a d e I n te rv e n çã o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 2 0 12. P ro p o st a Ma cr o .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 2 13. In te rv e n çõ e s P o n tu a is .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 3 14. Re fe rê n ci a s B ib li o g rá fi ca s .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 82 1 .
In
tr
o
d
u
çã
o
E st e tr ab al h o e st u d a e d iag n o st ic a as car ac te rí st ic as u rb an as e o s as p e ct o s d e p re se rv aç ão d o P at ri m ô n io H is tó ri co e C u lt u ral d a C id ad e d e T im b ó - S C . C o m is so , le v an ta as p ro b le m át ic a s at u ai s e tr aç a d ir e tr ize s p ar a m e lh o rar a re laç ão d a ci d ad e co m se u s m o ra d o re s, cu lt u ra e m e m ó ri a . F a la r e m p a tr imô n io i m p li ca te r p re se n te o s p ri n cí p io s b á si co s d a s u a co n str u çã o s o ci a l, o u s e ja , co m p re e n d ê -l o co mo p ro d u to d o s si g n if ica d o s e v a lo re s a tr ib u íd o s p o r u m g ru p o a e ss e b e m cu ltu ra l q u e , p o rt a n to , v e m a s e r co n si d e ra d o p a tr imo n ia l p e la s q u a li d a d e s q u e l h e s sã o o u to rg a d a s. ( P o lí ti ca s P ú b li cas d o P at ri m ô n io C u ltu ral , P e lo tas , 2 0 1 2 . e -b o o k p .1 2 ) 2 .Ju
st
if
ic
a
ti
va
A s p o lí ti ca s p ú b li cas d e T im b ó e m re laç ã o à p re se rv aç ão d o p at ri m ô n io c u lt u ral d a ci d ad e s e d ão p ri n ci p al m e n te at rav é s d e at iv id ad e s e fe st iv id a d e s cu lt u rai s. A o lo n g o d o a n o , a F u n d aç ão C u lt u ra l d e T im b ó , fu n d ad a n o an o d e 2 0 0 0 , re al iza u m a sé ri e e v e n to s re la ci o n ad o s à d an ça, t e at ro , m ú si ca, l a ze r, ar te s p lás ti ca s e li te rat u ra, p ro cu ran d o in ce n ti va r a e d u caç ão e a c u lt u ra . N o e n tan to , ao q u e se re fe re à p re se rv aç ão d a m e m ó ri a e d o p at ri m ô n io e d if ic ad o , a ci d ad e ai n d a car e ce d e p o lí ti ca s p ú b li cas e sp e cí fi cas . A s m e d id as to m ad as c o st u m am s e r p o n tu ai s, n ão ap re se n tan d o u m p lan o e fi ci e n te p ar a im p e d ir o “ e sq u e ci m e n to ” d a p o p u laç ão q u an d o as s u a s o ri g e n s e a d e st ru iç ão o u ab an d o n o d o p at ri m ô n io e d if ic ad o . “A me m ó ri a p o d e s e r e n te n d id a co mo a ca p a ci d a d e d e r e la ci o n a r u m e v e n to a tu a l co m u m e v e n to p a ss a d o d o me smo ti p o , p o rt a n to co mo u ma ca p a ci d a d e d e e v o ca r o p a ss a d o a tr a v é s d o p re se n te ” (J A P IA S S Ú , 1 9 9 6 , p .1 7 8 ) 3 .In
fo
rm
a
çõ
e
s
G
e
ra
is
P o p u laç ão : 3 6 ,8 1 7 h ab . (C e n so I B G E / 2 0 1 3 ) Á re a: 1 2 7 ,2 5 1 k m ² A lt it u d e : 6 8 m C li m a: T e m p e rad o , v ar ian d o e n tr e 4 0 ºC a m á xi m a, p o d e n d o a m ín im a c h e g ar a 3 ºC n e g ati vo s. 4 .Lo
ca
liz
a
çã
o
T im b ó l o cal iza -s e n a re g ião s u l d o B ras il , n o n o rt e d e S an ta C at ar in a, a 2 5 k m d o m u n ic íp io d e B lu m e n au e 1 8 0 k m d a cap it al . E n co n tr a -s e n a re g ião d o V al e d o It a jaí , tam b é m co n h e ci d a co m o "V al e E u ro p e u ", d e v id o ao s a sp e ct o s h is tó ri co s e c u lt u rai s d e c o lo n izaç ão e u ro p e ia n as ci d ad e s d a re g ião . F az d iv is a co m as ci d ad e s d e In d ai al , Ro d e io , P o m e ro d e , B e n e d it o N o v o , e Ri o d o s C e d ro s, se n d o u m ce n tr o d e ati vi d ad e s ad m in is tr at iv as , e d u cati vas e t u rí st ic as d a s ci d ad e s vi zi n h as . 5 .A
sp
e
ct
o
s
E
co
n
ô
m
ic
o
s
A e co n o m ia d e T im b ó , q u e s e d e se n vo lv e u b as e ad a n a ag ri cu lt u ra , h o je t e m co m o b as e u m f o rt e c o m é rc io e v ar ia d as in d ú st ri as . A c id ad e t e m a 1 4 ª m ai o r ar re ca d aç ão d o e st ad o e u m e le va d o ID H (ín d ic e d e d e se n vo lv im e n to h u m an o ), o q u e v e m a tr ai n d o p e ss o as d e t o d o o p aí s e m b u sc a d e u m b o m lu ga r p ar a se t ra b al h ar e v iv e r. E m 1 9 9 7 f o i cr ia d o o D e p ar ta m e n to d e T u ri sm o d e T im b ó , e a c id ad e c o m e ço u a d e se n vo lv e r su a vo ca çã o p ar a o tu ri sm o r u ra l, cu lt u ra l e d e a ve n tu ra , se n d o r e co n h e ci d a c o m o “ M u n ic íp io T u rí st ic o ” p e la E M B R A TU R . F ig u ra 5 - A ti v id ad e tu rí sti ca n o Mo rr o d o A rap o n g as . A ti v id ad e in d u str ial . F o n te : w w w .b e las an tac atar in a. co m .b r F ig u ra 2 D e sf il e tí p ic o an u al d a F e sta d o Im ig ran te . F o n te : w w w .f e stad o im ig ran te .c o m .b r m o d if ic ad o p e la au to ra. F ig u ra 3 – L o cal iz aç ão d e T im b ó . F ig u ra 4 – E sq u e m a d e T im b ó e s u as ci d ad e s v iz in h as . F ig u ra 1 - C o m p le xo T u rí sti co T h ap y o k a, to m b ad o p e la F u n d aç ão C atar in e n se d e C u ltu ra. Lo cal iz a çã o d e T im b ó . F ig u ra 33 6 .
A
sp
e
ct
o
s
H
is
tó
ri
co
s
E
u
ro
p
a
n
o
s
é
cu
lo
X
IX
E m m e ad o s d o s é cu lo X IX a E u ro p a e n fr e n tav a d iv e rs o s co n fl it o s d e o rd e m s o ci al , e co n ô m ic a, p o líti ca e cu lt u ral . D e v id o ao e st ab e le ci m e n to d a s o ci e d ad e i n d u st ri al , cam p o n e se s e ar te sã o s fo ram o b ri g ad o s a d e ix ar su as at iv id ad e s a tr e lad as à te rr a e à m a n u fat u ra p ar a tr ab al h a r n as fáb ri cas , o co rr e n d o u m a m u d an ça d rás ti ca n o s se u s co st u m e s ro ti n e ir o s, r e laç õ e s so ci ai s e f am il iar e s. A p re ss ão d o t e m p o c o n tad o e o r e g im e i m p o st o p e la s m áq u in as g e rav am au sê n ci a d e g ar an ti as m ín im as d e s o b re v iv ê n ci a, an u n ci an d o u m a cr is e q u e g e rar ia “[ .. .] a m ai o r cat ás tr o fe h u m a n a d o s é c. X IX [. .. ]” (H O B S B A W M , 1 9 8 6 , p .8 7 ). A d e sa g re g a çã o s o ci a l e ra i n te n sa p a ra o s ca m p o n e se s d o m e io r u ra l, q u e n ã o d e m o n st ra v a m i n te re ss e e m a b a n d o n a r a t ra d iç ã o e c u lt u ra d e s e u s a n te p a ss a d o s, g e ra n d o a u m e n to d a f o m e e d a m is é ri a , so b re tu d o p o rq u e s u a r e la çã o c o m a t e rr a e ra in tr ín se ca d e s u a c u lt u ra . A p ar ti r d e e n tão , a id e ia d e e m ig raç ão p as so u a re p re se n tar ao s e u ro p e u s u m a p o ss ib il id ad e p ar a e sc ap ar d a so ci e d ad e i n d u st ri al e r e to m ar o s co st u m e s e p ad rõ e s d e v id a. E n q u an to i ss o , n o B ras il , o co rr ia m d e b at e s e m t o rn o d a im ig raç ão e u ro p e ia p ar a u ti li zaç ão d e s u a m ão d e o b ra e m s u b st it u iç ão à m ão -d e -o b ra e sc rav a, v is to q u e e m 1 8 5 0 f o ra p ro ib id o o t ráf ic o n e g re ir o n o B ras il p e la Le i E u sé b io d e Q u e ir o z. D e b at e s rac is ta s q u al if ic av am o n e g ro co m o “f at o r d e im p e d im e n to ao p ro g re ss o d a n aç ão ” (M A RT IU S , K ar l v o n . 1 8 4 4 ), o n d e e n te n d ia -s e q u e o “ b ra n q u e am e n to p ro g re ss iv o ” p o d e ri a se r u m r e cu rs o p a ra as i d e ia s d e c iv il izaç ã o d o p e rí o d o .In
ce
n
ti
v
o
à
i
m
ig
ra
çã
o
:
P
ro
m
e
ss
a
s
d
e
q
u
a
li
d
a
d
e
d
e
v
id
a
D ian te d o p an o ram a e u ro p e u , tam b é m s u rg ir am g rad at iv am e n te n o tí ci as e an ú n ci o s p e rs u as iv o s so b re as v as tas p o ss ib il id ad e s o fe re ci d as p ar a e u ro p e u s in te re ss ad o s e m e m ig rar , e v id e n ci an d o as m ar av il h as e ri q u e za s n o B ras il , b e m c o m o a id e ia d e p ro sp e ri d ad e g ar an ti d a, c o m t e rr as f é rt e is e i m p o st o s ac e ss ív e is . O u tr a e st rat é g ia d o s ag e n ci ad o re s d e i m ig ran te s e ra g ar an ti r a p o ss ib il id ad e d e m an u te n ção d a cu ltu ra o ri g in ár ia d o i m ig ran te e m s u a n o v a p át ri a, f ato r e ss e n ci al p ar a a d e ci sã o d e m u it o s im ig ran te s e u ro p e u s.Im
ig
ra
çã
o
A
le
m
ã
n
o
V
a
le
d
o
I
ta
ja
í
D r. B lu m e n au , d ir e to r d a co lô n ia d e m e sm o n o m e , p ar a p ro m o v e r a im ig raç ão p ar a o S u l d o B ra si l e p ro p ag an d e ar su a co lô n ia, p ro d u zi u o b ras e m id io m a al e m ão p ar a d if u n d ir n o s e st ad o s al e m ã e s a s car ac te rí st ic as d a re g ião s u l, g ar an ti n d o s e r u m d e st in o ap ro p ri ad o à fo rm aç ão d e n ú cl e o s g e rm ân ic o s. Re co rr e u t am b é m à te m á ti ca d e p re se rv aç ã o d a lí n g u a e c o stu m e s g e rm ân ic o s co m o p ri n ci p al at rati vo . O p ro je to d e co lo n iz a çã o d e D r. B lu me n a u in d ic a v a o p la n e ja me n to in ic ia l d e u ma co lô n ia q u a se e st ri ta me n te a g rí co la , b a se a d a n a p e q u e n a p ro p ri e d a d e , su st e n ta d a p o r mã o -d e -o b ra b ra n ca , e u ro p e ia e l iv re . (Re p re se n taç õ e s d a C id ad e : D is cu ss õ e s so b re a H is tó ri a d e T im b ó , 2 0 0 8 ) D r. B lu m e n a u t a m b é m r e co m e n d a v a q u e o s im ig ra n te s d e v e ss e m s e r p re fe re n ci a lm e n te i n d iv íd u o s q u e ti v e ss e m h a b il id a d e s n o t ra to d a t e rr a , v is to q u e n o s p ri m e ir o s a n o s d e e st a d ia e ss a s e ri a a ú n ic a f o n te d o se u s u st e n d o .O
c
o
ti
d
ia
n
o
d
o
s
p
ri
m
e
ir
o
s
im
ig
ra
n
te
s
A o cu p aç ã o t e rr ito ri al n a C o lô n ia B lu m e n au i n ic io u -s e e m 1 8 5 2 , e f o i le n tam e n te r e ce b e n d o n o v as l e v as d e im ig ran te s, q u e s e i n sta lav am e m l o te s m e d id o s n as d u as m ar g e n s d o r io I ta jaí -aç u e t a m b é m d e s e u s af lu e n te s, ad e n tr an d o o V al e d o I ta jaí . O s te rr e n o s ti n h am e m m é d ia 2 5 h e cta re s, m e d in d o 2 2 0 m d e f re n te p o r 1 .1 0 0 m d e p ro fu n d id ad e . E ss a d is p o si ção d e l o te s p o ss ib il it av a q u e a m ai o ri a d o s im ig ran te s ti v e ss e ac e ss o ao s cu rs o s d ’ág u a, u ti li zad o s p ar a fi n s d e c u lti v o , fo rç a m o tr iz p ar a e n g e n h o s e c o m u n ic aç ã o , p o is o n ú m e ro d e p ic ad as ab e rtas e ra re st ri to e b a stan te p re cár io . A o ch e g ar am à se d e d a co lô n ia, o s im ig ran te s e ram e n cam in h ad o s a “C as a d e Re ce p ção ”, co n h e ci d a tam b é m co m o “B ar rac ão d o s Im ig ran te s” , p o d e n d o n o s p ri m e ir o s 1 0 d ias d e e st ad ia so li ci tar a u x íl io fi n an ce ir o c o m o ad ian tam e n to . A s co n d iç õ e s d o l o cal e ram p re cár ia s, e o s im ig ran te s fi cav am n o b ar rac ã o e m to rn o d e tr ê s m e se s até a co m p ra d o s e u p ró p ri o l o te . Q u an d o c o m p rad o , a fam íl ia to d a tr ab al h av a ju n ta p ar a co n st ru ir a m o rad ia, p lan tar o s e u c u lt iv o e s e e st ab e le ce r. O v ia jan te Ro b e rt A v e -L al le m an t d e sc re v e u “ [. .. ] p lan tam -s e n o s q u at ro c an to s d o te rr e n o q u at ro t ro n co s re to s d e ar aç á, l is o s d e n atu re za , li g an d o -o s e m c im a e e m b ai xo c o m t ro n co s d e aç aí . A m e sm a p al m e ir a , tr o n co c o m p ri m id o c o n tr a tr o n co , d e v e e n ch e r o s in te rv al o s” e f o rm ar as p a re d e s. O t e to e ra co m p o st o d e fo lh as d e p al m e ir a e o c h ão e ra d e t e rr a b at id a [ .. .] ” T a m b é m f o i a d o ta d a a t é cn ic a a rq u it e tô n ic a c o n h e ci d a c o m o e n x a im e l, c o n si d e ra d a “ [. .. ] m a is d o q u e u m e st il o , u m a t é cn ic a c o n st ru ti v a n a q u a l m a d e ir a a ss u m e a f u n çã o e st ru tu ra l, s e n d o a a lv e n a ri a d e t ij o lo s e m p re g a d a a p e n a s p a ra o f e ch a m e n to d o s v ã o s [. .. ]” ( S IE B E RT , C lá u d ia . 2 0 0 0 ) E m al g u n s cas o s, a t é cn ic a e n xai m e l u ti li zav a tai p a - u m a ar g am a ss a q u e m is tu rav a b ar ro o u a rg il a co m cap im e p e lo s d e an im ai s - p ar a o p re e n ch im e n to d o s v ão s e n tr e o m ad e ir am e n to , co m p o si ção d e n o m in a d a “C as a d e T a ip a” .Im
ig
ra
çã
o
I
ta
li
a
n
a
A ati vi d ad e i m ig rat ó ri a e ra co n h e ci d a e n tr e a p o p u laç ão c am p o n e sa d o N o rt e It al ian o e a b u sc a d e te rr as m e lh o re s p ar a tr ab al h a r e ra u m a p ráti ca co m u m , d e n o m in ad a e m ig raç ã o te m p o rár ia. O fe n ô m e n o im ig rat ó ri o fo i am p lam e n te in ce n ti vad o p e la p ro p ag an d a, q u e , p o r su a v e z, i n st au ro u -s e d e f o rm a in ci si va e m m e io ao s co n ti n g e n te s p o p u lac io n ai s in sat is fe it o s d a It ál ia. E m g e ral , a d e sc ri çã o d a s co n d iç õ e s b ras il e ir as e ra m aq u iad a e n ão co rr e sp o n d ia à re al id ad e , e xe m p lo d is so é a d iv u lg aç ão d e q u e o B ras il le n tam e n te se to rn av a u m e st ad o m o d e rn o , p o is as fe rr o v ias e e str ad as e stav am e m “ p le n o d e se n vo lv im e n to ”, p ro ce ss o q u e , al é m F ig u ra P ro p ag an d a in ce n ti v a n d o o s it al ian o s aa m ig rar e m p ar a o B ras il . F o n te : R e p re se n taç õ e s d a C id ad e . 2 0 0 8 .4 d e r e st ri to às c id ad e s m ai o re s, e ra e xt re m am e n te i n ic ial e c o n tav a co m r e cu rs o s e sc a ss o s. A p ro p ag an d a fo i o p o n to d e p ar ti d a p ar a o i n íc io d a im ig raç ão i tal ian a p ar a o B ras il a p ar ti r d e 1 8 7 5 , q u an d o o s tr e n ti n o s, o s ti ro le se s e o s it al ian o s p ro v in d o s d o V ê n e to e d a Lo m b ar d ia se e st ab e le ce ram , so b re tu d o , n a co lô n ia B lu m e n au . É i m p o rt a n te n o ta r q u e , n a C o lô n ia B lu m e n a u , o e st a b e le ci m e n to d e i m ig ra n te s it a li a n o s d e u -s e e m d ir e çã o a o in te ri o r e , d e ss a m a n e ir a , le n ta m e n te sã o e st a b e le ci d a s n o v a s li n h a s co lo n ia is , co m o a o cu p a çã o d o s lo te s d o “ C a m in h o d o Ro d e io ”, “ E st ra d a d e P o m e ra n o s (P o m m e rt ra ss e ), “ Ri o d o s C e d ro s” , e n tr e o u tr o s.
E
sc
o
la
s,
r
e
li
g
io
si
d
a
d
e
e
c
u
lt
u
ra
N o in íc io d a co lo n iza ção e u ro p e ia , n ão h av ia si st e m a e sc o lar p ú b li co p a ra at e n d e r às re g iõ e s re cé m co lo n izad a s, o q u e l e v o u o s co lo n o s a d is cu ti r al te rn at iv as p ar a a e d u caç ão d e s e u s fi lh o s. N a C o lô n ia B lu m e n au , d e m e ad o s d o sé c. X IX at é o in íc io d o X X , a e d u caç ão fo i re g id a p o r e sc o la s p ar ti cu lar e s su b v e n ci o n ad as p e lo s co lo n o s, q u e c o n tr ib u íam m e n sal m e n te p ar a a m an u te n ção d a e sc o la e d o p ro fe ss o r. N o e n tan to , e st a fo rm a d e an d am e n to d o s is te m a d e e n si n o g e ro u r e si st ê n ci a p o r p ar te d e g ran d e p ar te d o s m o ra d o re s q u e , n o s p ri m e ir o s an o s d e c o lo n izaç ão , d e v id o à s d if ic u ld ad e s d e e stab e le ci m e n to e a su b si st ê n ci a, p re fe ri am d e ix ar a q u e st ã o d a e d u caç ão e m s e g u n d o p lan o . A p ri m e ir a e sc o la c o lo n ia l d a r e g iã o d e B e n e d it o e C e d ro s fo i in st a la d a n o l o te n º 2 9 , d a p o v o a çã o T im b ó , p o r v o lt a d e 1 8 7 3 , e m u m a c a sa d o t ip o e n x a im e l, c o m p re e n ch im e n to d e t ij o lo s d e b a rr o , d e st in a d a à e sc o la e à r e si d ê n ci a d o p ro fe ss o r. G ran d e p ar te d o s tr ab al h o s d e c o n st ru ção f o ram f e it o s e m r e g im e d e m u ti rão , o n d e o s p ai s fo rn e ci a m m at e ri al e m ão -d e -o b ra p ar a re d u zi r o s cu st o s e g ar an ti r a e xe cu ção d o s tr ab al h o s. A s e sc o la s co lo n ia is t o rn a ra m -s e l o ca is d e re le v â n ci a n a s d iv e rs a s li n h a s e m q u e s e i n st it u ír a m , p o is n e la s o co rr ia m re u n iõ e s o n d e co st u m a v a -s e d e ci d ir so b ra a co n tr a ta çã o d e p ro fe ss o re s, a b e rt u ra s d e n o v o s ca m in h o s e co n st ru çã o d e p o n te s. O u tr o tr a ço m a rc a n te f o i a f u sã o d a e sc o la c o m a ig re ja , o n d e o s p ro fe ss o re s ti n h a m a fu n çã o d e e n si n a r a d o u tr in a c ri st ã a o s a lu n o s, e m u it a s v e ze s ta m b é m o rg a n iz a r a ti v id a d e s fe st iv a s, a p re se n ta çõ e s d e n a ta l, e tc . O p ap e l d o p ro fe ss o r e ra m u lti fac e tad o n as c o m u n id ad e s, p o is o m e sm o p o d e ri a in cl u si ve se r ch am ad o p ar a su b st it u ir o p as to r e /o u p ad re e m v e ló ri o s; t in h a q u e d is p o r d e te m p o e m an if e st ar i n te re ss e p o r to d as a s p re o cu p aç õ e s q u e l h e e ram ap re se n tad as p e la co m u n id ad e . N o p e rí o d o e n tr e 1 8 9 0 e 1 9 0 3 , as e sc o la s it al ian a s e al e m ã s re ce b e ram au xí li o d o s co n su lad o s d o s se u s re sp e cti vo s p aí se s d e o ri g e m , o s q u ai s p o ss u íam a cl ar a in te n çã o d e sal v ag u ar d a r in te re ss e s cu lt u rai s li g ad o s a p re se rv aç ão d o s co st u m e s al e m ãe s e i tal ia n o s. P o d e -s e p e rc e b e r q u e o p e rí o d o e m q u e st ão f o i m a rc ad o p e lo au g e d as e sc o las p ar ti cu lar e s, q u e c o n ta v am co m ap o io d o s co n su lad o s d o s se u s p aí se s d e o ri g e m , o s q u ai s ti n h am c o m o o b je ti v o f o m e n tar a e d u caç ã o n as d iv e rs as i n sti tu iç õ e s d e e n si n o , b e m c o m o p re se rv ar o s co stu m e s g e rm â n ic o s e i tal ian o s. O i n tu ito e ra e d u car s e u s d e sc e n d e n te s p o r m e io d a cu ltu ra tr a zi d a d a E u ro p a, c o m d e tal h e s b re v e s q u e e n vo lv ia m u m p o u co d e h is tó ri a e g e o g raf ia d o B ras il . A lé m d is so , a p re se rv aç ão d a lí n g u a e ra u m e le m e n to i d e n ti tár io co m o q u al h av ia u m c u id ad o e sp e ci al , p o is é u m a cat e g o ri a ce n tr al d e i d e n ti fi caç ã o c o m u n itár ia.T
im
b
ó
R
e
lig
io
si
d
a
d
e
e
I
d
e
n
ti
d
a
d
e
C
u
lt
u
ra
l
n
o
S
é
c.
X
IX
N o in íc io d o p ro ce ss o d e im ig ra çã o , a re g iã o d e T im b ó p o ss u ía p ri n ci p a lm e n te re p re se n ta n te s g e rm â n ic o s, o s q u a is p o ss u ía m re li g iã o lu te ra n a . A ig re ja , a o la d o d a e sc o la , re p re se n to u u m p a p e l fu n d a m e n ta l n a m a n u te n çã o d a i d e n ti d a d e d o s im ig ra n te s, e a m b a s p a ss a ra m a c o m p o r u m q u a d ro e m co n ju n to , n o c a m p o d a p re se rv a çã o é tn ic a , t o rn a n d o -s e a g lu ti n a d o ra s d a ‘ g e rm a n id a d e ’ p o r m e io d o u so d a l ín g u a a le m ã c o m o e le m e n to i n d is p e n sá v e l d e n tr o d e s u a s á re a s d e a tu a çã o . C o m a s d if ic u ld ad e s d e l o co m o ção e a ce ss o às r e g iõ e s in te ri o ran as , a s at iv id ad e s re li g io sa s d a se d e d a co lô n ia n ão c h e g av am a T im b ó , m o ti vo p e lo q u al o s co lo n o s co m e çar am a o rg an izar s e u s p ró p ri o s lo cai s p ar a o e xe rc íc io r e li g io so . E n tr e o s lu te ran o s, a e sc o la e a ig re ja p o r v e ze s se c o n fu n d iam , p o is n a e sc o la tam b é m ac o n te ci am r itu ai s re li g io so s e o s p ro fe ss o re s p o d iam at u ar e m al g u m as at iv id ad e s e cl e si á st ic a s m ai s u rg e n te s. A l ín g u a al e m ã fo i m an ti d a n as at iv id ad e s e sc o lar e s e r e li g io sas d e T im b ó at é 1 9 3 0 , q u an d o in ic iar am as p o lí ti ca s d e n ac io n al izaç ão e m t o d o o p aí s. A p e sar d a si g n if ic at iv a p re se n ça d e r e p re se n tan te s lu te ran o s n a co lô n ia n u m p ri m e ir o m o m e n to , a p ar ti r d e 1 8 7 5 i n ic io u -s e u m f lo re sc im e n to d e c ap e las ( d e r e li g ião c at ó li ca ) n o i n te ri o r, i m p u ls io n ad as p e la i m ig raç ão it al ian a .
C
u
lt
u
ra
e
S
o
ci
a
b
il
id
a
d
e
Hav ia u m p re ss u p o st o e n tr e o s im ig ran te s d e p re se rv ar a id e n ti d ad e “ o ri g in al ”, m an te n d o o s co st u m e s d o se u l u g ar d e o ri g e m . E n tr e tan to , al g u n s re cé m -i m ig rad o s p e rc e b e ram q u e o e xe rc íc io d e d ir e it o s p o lí ti co s e cu lt u rai s e stav a co n d ic io n ad o à aq u is iç ã o e c o n q u is ta d a n ac io n al id ad e b ras ile ir a, p o is a m e lh o r m an e ir a d e g ar an ti r-se e n q u an to g ru p o é tn ic o e ra p e rm an e ce r n o m e sm o p at am ar d e ac e ss o à ci d ad an ia d aq u e le s q u e já e st av a m e stab e le ci d o s aq u i. A m ai o ri a d o s im ig ran te s as su m ia u m a p o st u ra am b íg u a , p o is , d e se jav a li vr a r-se d o r ó tu lo d e “ e str an g e ir o ” se m ab ri r m ão d a lí n g u a e d o s co st u m e s, v is to q u e t in h am u m a id e ia d e s u p e ri o ri d ad e c u ltu ral e m r e laç ã o ao s b ras ile ir o s. O s jo rn a is e a s a ss o ci a çõ e s ci v is c ri a d a s p e lo s e st ra n g e ir o s fo ra m e ss e n ci a is p a ra a f ix a çã o d a i d e ia d e p e rt e n ci m e n to g ru p a l d o s e st ra n g e ir o s a q u i in st a la d o s. S u rg ir a m d iv e rs o s ti p o s d e so ci e d a d e e o co n te ú d o j o rn a lí st ic o n ã o s e r e st ri n g ia a c it a r a co n te ci m e n to s lo ca is , m a s ta m b é m c o n ta v a c o m n o tí ci a s d a A le m a n h a . F ig u ra 7 F o n te : R e p re se n taç õ e s d a C id ad e . 2 0 0 8 .5 N o i n te ri o r d a s so ci e d a d e s a l ín g u a e a s tr a d iç õ e s p a ss a re m a o cu p a r p o si çã o d e d e st a q u e e n tr e o s in te re ss e s d e s e u s a ss o ci a d o s, s e n d o q u e s u a i m p o rt â n ci a s e d a v a p e lo e n v o lv im e n to d a c o m u n id a d e n a s fe st iv id a d e s p o r e la s p ro m o v id a s, p o ss ib il it a n d o cr ia r e m to rn o d a s a ti v id a d e s d e la ze r, d is cu ss õ e s p o lí ti ca s e a fa ze re s cu lt u ra is co n tr ib u in d o p a ra a c o n st ru çã o d e u m se n ti m e n to d e p e rt e n ci m e n to à co m u n id a d e é tn ic a . A p rát ic a d e t ir o ao al vo e m s o ci e d ad e s o rg an izad as p o r im ig ran te s d e o ri g e m g e rm ân ic a te v e i n íc io e m m e ad o s d o sé cu lo X IX . A s so ci e d ad e s d e ti ro d if u n d ir am -s e rap id am e n te , e m d iv e rs o s q u ad ran te s d a C o lô n ia B lu m e n au , m u it a s d e las m an te n d o -s e e ad a p tan d o s e u s co stu m e s at é o s d ias at u ai s. O p e rí o d o d o p ó s-g u e rr a fe z co m q u e as s o ci e d ad e s d e at ir ad o re s d e se n vo lv e ss e m u m a n o v a d in âm ic a p ar a su as at iv id ad e s. N a te n tat iv a d e o b sc u re ce r o s ig n if ic ad o d o ti ro a o al vo c o m o am ál g am a d a tr ad iç ã o al e m ã, re v e st ir am s u as p rát ic as c u lt u rai s co m u m c u n h o e ss e n ci al m e n te d e sp o rt iv o , d iv e rs if ic an d o t am b é m s u a s at iv id ad e s: B o lão , b o ch a, f u te b o l e n tr e o u tr o s. D e ac o rd o c o m a s p e sq u is as , d e n tr e as at iv id ad e s cu lt u rai s d o m u n ic íp io d e T im b ó , p o d e -s e af ir m ar q u e , e m 1 9 5 0 , a m ú si ca re ce b e u g ran d e i m p u ls o , p o is u m g ru p o d e p e ss o a s in ic io u u m p ro je to p ar a cr iaç ão d e u m a so ci e d ad e c u lt u ral e d e u m c o ral m is to . A e fe ti vaç ã o d a p ro p o st a o co rr e u e m J u lh o d o m e sm o an o , q u an d o a S o ci e d ad e Re cr e at iv a e C u lt u ral d e T im b ó c o m e ço u s u as at iv id ad e s.
