Mett fkennfis en advfies geett de Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed de ttoefkomstt een verfleden.
Maas
en
Waa
fl
Maas
en
Waa
fl
-Wes
tt
Toonfbee
fld
van
de
wederopfbouw
Dfitt documenttfis opgesttefld naar aanflefidfing van hett deeflprogramma Wederopfbouw van de vfisfie Erffgoed en Rufimtte enfis een nadere ufittwerfkfing van de fkernfkwaflfittefitten zoafls dfie genoemd zfifjnfin fbfifjflage 3 van de Vfisfie Erffgoed en Rufimtte.
Inhoud
Wederopfbouw: ttonen van een ttfifjdperfk pagfina 2
Metthodfiefk enfleeswfifjzer pagfina 3
Wederopfbouwperfiode pagfina 4
Vóór de wederopfbouw pagfina 7
Rufimtteflfifjfke anaflyse pagfina 8
– Massa-rufimtte pagfina 13
– Verfkaveflfing pagfina 15
– Onttsflufittfing pagfina 17
– Watter pagfina 19
– Groen pagfina 21
– Befbouwfing pagfina 23
– Bfifjzondere eflementten pagfina 25
Hufidfige sfittuattfie pagfina 27
De Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed heettfin 2011 derttfig wederopfbouwgefbfieden geseflectteerd ufitt de perfiode ttussen 1940 en 1965.In deze perfiodefis een groott deefl van Nederfland opnfieuwfingerfichtt. Datt gefbeurde op een ttottaafl andere manfier dan vóór de oorflog. De geseflectteerde gefbfieden geven mett eflfkaar een goed fbeefld van hoe er gedachtt, gefbouwd en fingerfichtt werd en fkunnen worden fbeschouwd afls ttoonfbeeflden van de Wederopfbouwperfiode. Ze onderschefiden zfich nattfionaafl off zeflffsfintternattfionaafl, fbfifjvoorfbeefld vanwege de fkwaflfittefitt van de archfittecttuur off afls fbfifjzonder voorfbeefld van sttedenfbouw off flandschapsfinrfichttfing. De Rfifjfksdfienstt heett de gefbfiedenfin drfie gefbfiedsttypenfingedeefld: de wederopfbouwfkernen(herstteflde oorflogsschade), de naoorflogse woonwfifjfken(pflanmattfig opgezette ufittfbrefidfingswfifjfken) en deflandeflfifjfke gefbfieden (agrarfische rufiflverfkaveflfings- enflandfinrfichttfingsgefbfieden). Wederopfbouwfis één van de vfifjff prfiorfittefitten ufitt de rfifjfksnotta Kfiezen voor fkarafktter, de rfifjfksvfisfie op erffgoed en rufimtte dfie op 15fjunfi 2011 door de sttaattssecrettarfis van Onderwfifjs, Cuflttuur en Wettenschap en de mfinfistter vanInffrasttructtuur en Mfiflfieu namens hett fkafbfinettfis aangefboden aan de Tweede en Eerstte Kamer(TK 2010-2011, 32 156 nr. 29).
De seflecttfie afls wederopfbouwgefbfied zorgttfin de eerstte pflaatts voorafl voor meer aandachtt en waarderfing. Daarnaastt wfifl hett Rfifjfk sttfimufleren datt de fbfifjzondere efigenschappen, de fkwaflfitte fi-tten van de Wederopfbouwgefbfieden, oofkfin de ttoefkomstt herfkenfbaar aanwezfig fbflfifjven en afls cuflttureefl erffgoed een rofl van fbettefkenfis speflenfin de rufimtteflfifjfke ordenfing.
Inflfifjn mett de Beflefidsfbrfieff Modernfiserfing Monumenttenzorg (TK 2009-2010, 32 156 nr. 13) wordtt hfierfinfjurfidfische zfin finvuflflfing aangegeven – nfiett door aanwfifjzfing afls fbeschermd sttads- off dorpsgezfichtt – maar afls ufittvfloefisefl van de verpflfichttfing om cuflttuurhfisttorfie onderdeefl tteflatten zfifjn van de fbeflangena ff-wegfingfin hett fkader van de ttottsttandfkomfing van fbesttemm fings-pflannen, zoafls opgenomenfin arttfifkefl 3.1.6flfid 5 onder a van hett Besflufitt rufimtteflfifjfke ordenfing.
Nu zo’n zesttfigfjaar na de reaflfisattfie fbouw off aanfleg, zfifjn deze wederopfbouwgefbfieden afls gevoflg van maattschappeflfifjfke en socfiaafleconomfische veranderfingen, ofbfjectt van(fingrfifjpende) vernfieuwfingsoperattfies. De ufittdagfing hfierfbfifjfis om onttwfifkfkefl fin-gen en vernfieuwfing hand-fin-hand tteflatten gaan mett hett fbehoud van hett fbfifjzondere fkarafktter van deze gefbfieden. Kennfis,finzfichtt en fbegrfip van de cuflttuurhfisttorfische waarden van de wederopfbouwgefbfieden en hun rufimtteflfifjfke onttwfifkfkefl fingsge-schfiedenfis zfifjn van fbeflang fbfifj hett mafken van wefloverwogen fkeuzesfin de pflanvormfingsprocessen. Dfitt gefbfiedsdocumenttfis fbedoefld tter onderstteunfing hfiervan en fbrengtt de fbfifjzondere fkernfkwaflfittefitten van Maas en Waaflfin fbeefld: de rufiflverfkaveflfing/ onttgfinnfing van Maas en Waafl.
Wederopfbouw
:
ttonen
van
een
tt
fi
fjdperfk
Wederopfbouwfkernen
01. Hengeflo fbfinnensttad
02. Kattwfifjfk aan Zee Bouflevardzone
03. Den Haag Attflanttfifkwaflflzone
Kfifjfkdufin-Zorgvflfiett
04. Rhenen fbfinnensttad
05.
06. Nfifjmegen fbfinnensttad
07. Oosttfburg
Naoorfloogse woonwfifjfken
08. Gronfingen De Wfifjertt-Noord
09.Emmen Emmermeer, Angeflsflo
en Emmerhoutt
10. Nagefle
11. Amstterdam Westteflfifjfke Tufinstteden
12. Hengeflo Kflefin DrfieneI enII
13. Apefldoorn Kerschotten
14. Den Haag Marfiahoeve
15. Lefidschendam-Voorfburg
De Heuvefl Prfinsenhoff
16. Uttrechtt De Haflve Maan
17.
18.
19. Breda De Heuvefl
20. Efindhoven‘tt Hoofl
21. Heerflen Vrfiehefide
22.
Landeflfifjfke gefbfieden
23. Sfkarstterflân Hasfkerveenpoflder
24. Noordoosttpoflder
25. Vrfiezenveen
26. Berfkeflfland BeflttrumI
27. De Groep en omgevfing
28. Maas en Waafl-Westt
29. Veere Waflcheren
30. Boxttefl en Bestt De Scheefken
30
wede
ropfbouw-gefb
fieden
Wederopfbouwfkernen
Naoorflogse woonwfifjfken
Landeflfifjfke gefbfieden
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
30
wederopfbouwgefb
fieden
WederopfbouwfkernenNaoorflogse woonwfifjfken
Landeflfifjfke gefbfieden
Maas en Waafl
Metthod
fiefk
en
fleesw
fi
fjzer
De metthodfiefkfis er op gerfichtt de fkernfkwaflfittefitten ufitt de Wederopfbouwperfiode tte anaflyseren en herfkenfbaarfin fbeefld tte fbrengen. Afls fbasfis voor de rufimtteflfifjfke anaflyse zfifjn fbesttaande sttudfies gefbrufifktt, waar nodfig aangevufld mett een vefldfbezoefk om de fbureausttudfie tte ttoettsen.In hett cofloffon van dfitt docu-menttfis opgenomen weflfke sttudfies en rapportten afls fbasfis gefbrufifktt zfifjn voor dfitt gefbfiedsdocumentt. Definhoudeflfifjfkeffocus van de gefbfiedsdocumenttenflfigtt op de Wederopfbouwperfiode en de acttuefle sfittuattfie van hett gefbfied. Om de conttextt van de onttwfifkfkeflfingen tte fbegrfifjpen, zfifjn waar nodfig reflevantte onttwfifkfkeflfingen ufitt andere ttfifjdsperfioden meegenomenfin de anaflyse.
In hett voflgende hooffdsttufk wordttfingegaan op de wederop-fbouwperfiodefin hett aflgemeen en de specfifiefke onttwfifkfkeflfingen mett fbettrefkfkfing ttottflandeflfifjfke gefbfieden(agrarfische rufi flverfkave-flfings- enflandfinrfichttfingsgefbfieden)fin hett fbfifjzonder.In de erna voflgende hooffdsttufkfken wordttfingezoomd op hett onderhavfige gefbfied en word door mfiddefl van een gefbfiedsanaflyse gedufid watt de specfifiefke fkernfkwaflfittefitten zfifjn dfie dfitt gefbfied ttott een wederopfbouwgefbfied van nattfionaafl fbeflang mafken.
Bron: Nattfionaafl Archfieff
3
—
Nederfland maafktte ttussen 1945 en 1965 een ongefkende ttransfformattfie door.In rufimtteflfifjfk, economfisch enfin socfiaa fl-maattschappeflfifjfk opzfichtt veranderde onsflandfingrfifjpend. Na de Tweede Werefldoorflog was veeflflandeflfifjfk gefbfied, gefbouwde omgevfing enfinffrasttructtuur zwaar fbeschadfigd geraafktt, sttonden onder watter offflagen compfleettfin pufin. Hett hersttefl van de oorflogsschade en de wederopfbouw fbegon aflfin de oorflog. Stteden en dorpen herrezen ufitt hett pufin danfkzfifj fkrachttfige samenwerfkfing en een stterfke centtrafle stturfing.In deze perfiode zfifjn veeflfinnovattfieve en ongefkende onttwerpen gereaflfiseerd, zowefl fbfifj sttedeflfifjfk hersttefl en ufittfbrefidfing afls fbfifj de herfinrfichttfing van hettflandeflfifjfk gefbfied en de aanfleg van nfieuwfland.
Vooroorflogse onttwfifkfkeflfingen
Vóór de oorflog was er afl de wens om hett pflattefland tte modernfiseren. Nederflandflfiep achtter op hett gefbfied van flandfbouwmechanfisattfie enflandfbouwgronden waren nfiett off nauweflfifjfks onttsflotten voor gemottorfiseerd vervoer. Hfiervoor werd hettfinsttrumentt rufiflverfkaveflfingfingezett om definrfichttfing van hettflandeflfifjfk gefbfied tte verfbetteren.In 1924 fkwam hfiervoor de eerstte Rufiflverfkaveflfingswett ttott sttand. Er was vaafk sprafke van drfie mett eflfkaar samenhangende omsttandfigheden dfie nadeflfig werfktten: versnfipperd grondfbezfitt, fkflefine, sflechtt fberefifkfbare perceflen en een sflechtte onttwatterfing. Door herverdeflfing van gronden onttsttonden aaneengesflotten eenheden grond.
Modernfiserfing van deflandfbouw
Na de Tweede Werefldoorflog onttsttond er grotte poflfittfiefke en maattschappeflfifjfke aandachtt voor de modernfiserfing van hett pflattefland. Bovendfien heerstte er grotte overeensttemmfing over hett doefl en hett resuflttaatt van de modernfiserfing. Drfifjvende fkrachtt achtter deflandfbouwhervormfingen was Sficco Manshofltt, zeflff fboer en mfinfistter van Landfbouwfin zes fkafbfinettenfin de
Wederopfbouwper
fiode
perfiode 1945-1958. Waarfin defjaren 20 en 30 nog voflop onttgfinnfingen enfinpoflderfingen pflaattsvonden, werd ttfifjdens de Wederopfbouwperfiode vooraflfingezett op een effecttfievere en eficfiënttereflandfbouw door schaaflvergrottfing, rattfionaflfiserfing en modernfiserfing van de agrarfische fbedrfifjffsvoerfing. Men rfichtte zfich op agrarfische producttfieverfbetterfing. Hett eerstte doefl hfiervan was de efigen voedseflvoorzfienfing: mett de
Hongerwfintter nog versfin hett geheugen, wfiflde men Nederfland zeflffvoorzfienend mafken. Ten ttweede was producttfieverfbetterfing nodfig voor de exportt vanflandfbouwproductten. Hettflandeflfifjfk gefbfied speeflde dan oofk een fbeflangrfifjfke rofl fbfifj hett hersttefl en de groefi van de Nederflandse economfie. Ten derde was de vernfieuwfing van de agrarfische secttor gerfichtt op verfbetterfing van de posfittfie enfleeffomsttandfigheden van de fboeren.
Rufiflverfkaveflfingen en hettflandschapspflan
Na 1945 werden rufiflverfkaveflfingen stteeds omvangrfifjfker en compflexer, waardoor hett fbesttaandefjurfidfische fkader nfiett meer vofldeed. De rufiflverfkaveflfingswett werd daaromfin 1954 gewfi fj-zfigd. Rufiflverfkaveflfingen dfie onder de nfieuwe rufiflverfkavefl fings-wett van 1954 vfieflen, werden daarom oofk wefl aangedufid afls rufiflverfkaveflfingen‘nfieuwe sttfifjfl’. Naastt de fbeflangen voor de agrarfische secttor voorzag de wett nu oofkfin dfiverse andere ffuncttfies, zoaflsfinffrasttructtuur, recreattfie, sttreefkverfbetterfing en onttgrondfing en nattuur- en cuflttuurwaarden.
Een‘flandschapspflan’ werd een verpflfichtt onderdeefl vanfieder onttwerp voor een rufiflverfkaveflfing off herfinrfichttfing. Hett fland-schapspflan had ttott doefl om een harmonfie tte vfinden ttussen de hersttructturerfing van deflandfbouw en definrfichttfing van hett flandschap. Overfigens was vanaff 1944 hett opstteflflen van een flandschapspflanfinffefitte afl gangfbaar: zo werd hfiermee afls eerstte fin Waflcheren geëxperfimentteerd. Oofk voor De Scheefken(1944) en Beflttrum(1950)fis eenflandschapspflan opgesttefld. Bfifj de wettswfifjzfigfing van 1954fis deze werfkwfifjzefformeefl vasttgeflegd.
Groottschaflfige rufiflverfkaveflfingflefidde ttott de herfinrfichttfing van honderddufizenden hecttares cuflttuurgrond. Versprefide perceflen werden samengevoegd en nfieuwe(flandfbouw)wegen zorgden voor een verfbetterde onttsflufittfing. Aan deze wegen werden nfieuwe fboerderfifjen gevesttfigd. Een ttyperend fkenmerfk van veefl rufiflverfkaveflfingsgefbfiedenfis datt veefl naoorflogse fboerderfifjen fbfifj hun afkfkers en wefiflanden zfifjn gefbouwd en nfiett meerfin dorpen flfiggen. Maattregeflen voor een fbettere onttwatterfing waren onder andere de aanfleg van drafinage, nfieuwe gemaflen, hett rechttrefk-fken en verdfiepen van watterflopen, de aanfleg van nfieuwe watterflopen en dfieppfloegen. Door hett fbepflanttfingspflan was er oofk aandachtt voor fbepflanttfingflangs de wegen en om en fbfifj de erven. Om varfiattfie en hfiërarchfiefin hettflandschap aan tte fbrengen werden verschfiflflende soortten en dfichttheden fbep flan-ttfing gefbrufifktt.
Hett pflattefland en de fbevoflfkfing warenfin de eerstte hefltt van de ttwfinttfigstte eeuw stterfk achtter gefbfleven op de onttwfifkfkeflfingfin de stteden. Naastt deffysfiefke verfbetterfing van gefbfieden werd daarom oofk de socfiafle sttructtuur verfbetterd door mfiddefl van sttreefkverfbetterfingspflannen.In de sttreefkverfbetterfingsgefbfieden werd mett overhefidsstteun mett een voorflfichttfingsprogramma gettrachtt hett fboerengezfin tte modernfiseren. Er was aandachtt voor pflatteflandsvrouwenfin hun rofl afls fboerfin en hufisvrouw. En mett de schoflfing van agrarfiërs fkon de fbedrfifjffsmodernfiserfing verfbetterd worden.
Inrfichttfing van nfieuwfland
Bfifj definrfichttfing speeflden fbodemreflfiëff, watterhufishoudfing, (fbeoogde) fbefbouwfing en(verwachtt) grondgefbrufifk een rofl. Oofk werden cuflttuurhfisttorfische eflementten en sttructturen soms gehandhaaffd enfin hettflandschap opgenomen. Hett gaatt fbfifjvoorfbeefld omflandschapseflementten afls eendenfkoofien, moflens, dfifjfken en fboomflfintten. Creattfieve opflossfingen van
fingenfieurs enflandschapsarchfittectten voor compflexe rufimtteflfifjfke en wattersttaattfkundfige vraagsttufkfken, vernfieuwde consttructt fie-wfifjzen en archfittecttuur, sttandaardfiserfing en defin hettflandschap aangepastte groenaanfleg zfifjn fkenmerfkend voor de naoorflogse flandfinrfichttfing.
Wederopfbouwgefbfied Maas en Waafl-Westt
Dfitt documentt gaatt over hett gefbfied Maas en Waafl - Westt (Westt Maas en Waafl). Dfitt gefbfiedfis door de RCE op fbasfis van de voflgende drfie fkenmerfken aangewezen afls gefbfied van nattfionaafl fbeflang:
−stterfk gewfifjzfigd, zeer open, groottschaflfig wefide- en afkfkergefbfied
−fingepastte eendenfkoofien, versprefide fbosaanfleg − quasfi organfische sttructtuur van onttsflufittfingswegen,
affwatterfing en fboerderfifjflfintten
Voor dfitt documentt zfifjn de voflgende fbrondocumentten geraadpfleegd:‘de Attflas van de Wederopfbouw Nederfland 1940-1965’;‘Gemeentte Maas en Waafl.Inventtarfisattfie fkarafk-tterfisttfiefk wederopfbouwfin hett fbufittengefbfied’(Geflders Genoott-schap) en‘Maas en Waafl-westt: eenflandeflfifjfk gefbfied van nattfionaafl fbeflang’(RCE).
Hett oorspronfkeflfifjfkeflandschapspflan van derufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-westt(Afbeefldfing: Gemeentte Westt Maas en Waafl)
Laanfbepflanttfing naar soortt voflgens hettflandschapspflan van 1960(afbeefldfing:RCE).
5
—
!! !! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!! !!! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! !!!!!!!!!!!!! !!!!! !!! !!!!! !!!!! !!!!!! !!!! !! !! !! !!! ! ! !!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!! !! !!!! ! ! ! ! !!!!! !! !! !! !!!!!!!! !!!! !! !!!!!!! !! !! !! !! !!!! !! !! !!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!!!!!!! !!!!! ! !!! !!!! !!!!!!! !!!! !!!!!! !!! !!!!! !! !!!!! !! !!! !!!!!!!! !!!!!!! !!!!!!!!!!! !!!!! !!!! !!! !! !! !! ! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!!!!! !!! !!!!!!!!!!! ! !!!!!! !! !!!!!! !!!!!!!!! !! !! !!! !!!! ! ! !! !! !! !! !! !! !! ! ! !!!!! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!! !!!!!! !!!! !! !! !! !!!! !! !! !! !!! !!!! !! !! !! !! !! !! !! ! !!!!!!! !!!!!!!!!!! !!!!!!! !!!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!! ! ! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!! ! ! ! ! !!!! !!!! !!!!!! !! !! !!! !!!!!!! !!!!!!! !!!!! !!!!!!! !!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!! !!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !!! !! !!!!!! !!!! !!!! !!! ! !!!!! !!!! !!!!!!! !! !!!! !!!!!!!! !! !!!!!!!!! !! !!!!!! !!! !!! !!!! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!! !!!!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! ! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!! !!! !!! !!!! !!!!!!!!!! !! !!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!! !!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!! !! !!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!! !! !!!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !!! !! !!! !!!!!!!!!! !! !! ! !!!!!!!!!!! !! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!! !! !! !! !! !! !!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!! !! !! !! !! !! ! ! !!!! !!!!!! !!!! !!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!! !!! !!!!!!!!!!!!!!! !! !!!!!!!!! !! !! !! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !! !! ! !!!!! !!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!!!! !!!! !! !! !!! !! !! !! !! ! ! !!!! !!!!!!!!!!!! !!!!! !! !!!!! !!! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! !! !!! !!!!! !!!!!! !! !!! !!!! !!!!!!!! !! !!! !!!!!!!!!!! !! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !!!!!! !!!!!! ! !!!!! !!!!! !! !! !!!!!!!!!! !! !!!!! !!! !!! ! ! !!! !!!! Waafl Maas Tfiefl Drutten Ochtten Dreumefl Beneden-Leeuwen !!!!!!! !!!!!!! !! !! !! !! !!! !!!!!!!! !! !! !! !! ! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!! ! ! !!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!! ! ! !!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!! !!!! !!! !!!!!! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! ! ! !!!!!!! !!!!! !!!!!!!!!!! !!! !!!!!!!!!!! !!!!! !!!!!!!! !!!!!!!!!!! ! ! !! !!!!!!! !!!!!!!!! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!! !! !!! !!!!!! !!!!!! !!!!!! !!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!! !!!!! !!! !! !! !! !! !! !! !! ! !!! !! !! !! !! !! !! !!! !! !!! !! !!! !! !! !! !! !!! !! !! !! !! !! !!! !!! !! !! !!! !!! !! !! !! !! !!! !! !! !! !! !! ! !! !! !! !! !! ! !! !! ! ! !! !! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !! !!!! !! !!!!!!!! !!!!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! ! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !! !!! !!!!! !!!!!!! !!!!!!!! !!!!!! !!!!! !! !! !! !! !! !! !! ! ! !! !! !! ! ! !! !!!!!! !!!! !!!!!! !!!!!! !!!! ! !!!! !!!!!! !!!! !!!!! !!!! !!!!! !!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!! !!!!!!!! !!!!! !!!!!!!! !!!!!!!! !!!!! !!!!! !!!! !!!!! !!! !!!!!! !!!!!! !!!!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!! !!!! !!!!! !!!!!!!! !!!! !!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!! !!!! !!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!!!!! !!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !! ! !!!!!!!! !!! !! !! ! !! !! !! !!!! !!!!!!!!!!!! !!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! ! ! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!! ! !!! !! !! ! ! !!!!!! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!!! !! !! !!!! !!! !!! !!! !! !! !! !!!! ! !!!! !! !! !! !!!! !!! !!! !!! !!! !! !! !!!! !!!!!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !! ! !! !! !! ! !! !! !!!! !! !!!!!!!!!!!! !!!! ! ! !! !! !! !! !! !!!! !! !! !!!!!!!!!! !! !!!! !!!!!! !!!!!!!! !! !! !! !! !! !! ! ! !!!!! !!!!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !!! !!!!! !!!!!!!! !!!!! !!!!!!!!!!! ! !! !! ! !!!!!!!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!! !! !! ! ! !!!!!!!!! !! !! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!! !!!! !!!!!! !!! !!!!!!!!!! !!!!! !!!!!!!!! !!!!!!! !!!! !!!!! !!!!! !!! !! !! !! !! !! ! !!!! !! !! !! !! !! !! !!!! ! !!! ! !!!!!!!! !!!! !!!!!!! !!!! !!! !! !!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!! !!! !!!!!!!!!!!! !! !! !! !! ! !!!! !!!!!!!! ! ! !! ! ! !! !!! !! !! !!! !!! !! !! !! !!! !! !! !! !! !! !! !! !!! !!! !!! !! !!! !!! !!! !! !!! !!! !! !! !!!!!!!!!!! !!!! !! !! !! !! !! !! !! !!!!! !!!!! ! !!!! ! ! ! !!!! !!! !!!!!! !!! !!!!!! !!!!!!!!!! !!! !!!! !!! !!!! !!!!!! ! ! !! !!!!!!!!! !!!! ! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! ! !!!!! !! ! !! !! !! !! ! !!!!!! !! !! !! !! !!! ! !!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !! !! !!! !! !! ! !!!! !! !! !!!! ! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!!!!!! !!!!!!! !!!!! !!!! !!! !!!!!!!!!!! !!!!!! !!!!! !! !!! !! !! ! ! ! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!!! !! !! !!! !! !! ! ! ! !! ! ! !!!!!!! ! ! ! ! !!!!!! !!!!!!! !!!!! !!!! !!!!! !!!! !! !!!!! ! !!!!!!!!!!!!!!! !!!!! !! !! !!! !!!!!! !!!! !!! !!! !!!!! !!!!!!!!!!!!!!!! !!!!!!! !!!!!!! ! !!!!!!! !!!!!!!!! !!!! !!!!!!!!!! !!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!!! !!!! !!! !!!! !!! !! ! !!! !!!!!! !!! !!!!!!!!!!!! !!!!!! !! !!! ! ! !!!!! !!!! !!!!! !!!!!!!!!!!!!! !!! !!! !!!!! !!!! !!!!! !!! !!!! !!! !!!! !!!!! ! ! !! !! ! !!! !! !! !!!!! ! ! !! ! !!!!!! !!! ! ! !!! !!!!! !!!! !!!! !!!!!! !!!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!!! !!!!! !!!! !!! !!!! !!!!!!! !! !! !!! !!! !!!!!!! !!! !!!!! !!!!!!!!! !!!!!! !! !! !!!! !! ! ! !! !! !! !! ! !! !! !! !! !! !!!! !!!!!!!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!!!!!!!!!!!!!! !!!!! !! !!! !! ! !!! !! !! !!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !!!! !! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !!!! !! !! !! !! !! !!!! ! ! !!!! !!!!! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! !! ! !! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! !! ! !! ! ! ! !!!! !!!! !!!! !!!! !!!!!!!!!!!! !! ! !!!!!!! !!!!!!! ! !! !!!! !!!! ! !!! !!!!!! !!!! !!!!! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Waafl Maas Tfiefl Drutten Ochtten Dreumefl Beneden-Leeuwen
1930
2010
Van oudsherfis hett gefbfied een reflattfieff open, fbrede zone ttussen de Maas en de Waafl. Rfivfieren fkenden vanaff de vroeg hfisttor fi-sche ttfifjd een meanderend en vflechttend fbefloop. Hfierdoorfis een rfivfierfkflefigefbfied onttsttaan mett pflaattseflfifjfk varfiërende fbodemtty-pen en hoogtteverschfiflflen.
De sttroomsneflhefid van watter fbepaafltt de maxfimafle grootte van hett matterfiaafl datt vervoerd fkan worden. Op pflaattsen waar de sttroomsneflhefid van de rfivfier groott was,fis groff matterfiaafl zoafls zand en grfind affgezett. Hfierdoor zfifjn reflattfieff hoge gedeeflttesfin hettflandschap onttsttaan: de oeverwaflflen, dfie over hett aflgemeen vflafkflangs de rfivfierflfiggen. De fbodemgesttefldhefid van de oeverwaflflenfis voor deflandfbouw meesttafl gunsttfig vanwege de hogeflfiggfing, de goede doorflattendhefid en hett fkaflfkrfifjfke fkarafktter. Overttoflflfig watter fkon hfier vrfifj eenvoudfig affgevoerd worden. Op pflaattsen waar de sttroomsneflhefid van hett watter een sttufk flager was(fbfifjvoorfbeefld fbfifj oversttromfingen)fis fifjn matterfiaafl (fkflefi) affgezett: de fkomgronden. Deze fkflefigronden zfifjn door finfkflfinfkfing ttegenwoordfig herfkenfbaar afls deflager geflegen gedeefltten. De fkomgronden werden -fin ttegenstteflflfing ttott de oeverwaflflen - gefkenmerfktt door een onvofldoende door flattend-hefid, fkaflfkarmoede en een sflechtte sttructtuur. Op de fkomgronden waren vaafk grotte profbflemen mett de watterhufishoudfing, waardoor er vooraflfin de wfintter vaafk watteroverflastt was.In de zomer waren de gronden echtter zo droog datt er scheurenfin de fkflefifige fbodem onttsttonden. Vanwege de sflechtte watterhu fishou-dfing op de fkomgronden fbfleven dezeflange ttfifjd vrfifjwefl onfbe-woond. De fkomgronden maafktten wefl onderdeefl ufitt van hett flandfbouwsystteem, maar waren voornameflfifjfkfin gefbrufifk afls hoofifland. De fkavefls op de fkomgronden fbesttonden ufitt vrfifj regeflmattfige fbflofkfken.
Hett rfivfierengefbfied fbfleeff achtter op de versneflflfing dfie de flandfbouwfin de negenttfiende en fbegfin ttwfinttfigstte eeuw doormaafktte. Voor de rufiflverfkaveflfing sttond de agrarfische fbefbouwfingfin hett gefbfied vrfifjwefl ufittsflufittend aan de randen, dfichttflangs de oevers van Maas en Waafl enfin de dorpen. De door deflandfbouw meesttfinttensfieff gefbrufifktte grondenflagen daar nett fbufitten. Hoe verder de gronden rfichttfing hett m fidden-gefbfied(de fkommen)flagen, hoe exttensfiever hettfland gefbrufifktt werd. De fkomgronden waren van oudsherfleeg en moefiflfifjfk ttoeganfkeflfifjfk: de onttsflufittfing verflfiep vrfifjwefl ufittsflufittend vfia (onverharde) wegen op de rfivfierdfifjfken, oeverwaflflen en enfkefle dwarsdfifjfken.In hett gefbfiedflagen de eendenfkoofien afls fkflefine fbosfjesfin hett openflandschap.In agrarfisch opzfichtt had hett gefbfied eenflage producttfie door onvofldoende onttwatterfing, oversttromfingen, een stterfk verfbrofkfkefld grondfbezfitt en de sflechtte onttsflufittfing. Daarom fkregen de fkomgronden vanaff defjaren derttfig de reputtattfie margfinaafl tte zfifjn. Vanaff datt momentt nam de vraag om groottschaflfige enfingrfifjpende verfbetterfing van de fkomgronden stterfk ttoe.
In defjaren’30 van de ttwfinttfigstte eeuwfis de Maas door de werfkzaamhedenfin hett fkader van‘Maasverfbetterfing’ aangepastt. Hfierfbfifj zfifjn de fbochtten zfifjn de fbochtten van de Maas aanzfienflfifjfk fkortter geworden.
Vóór
de
wederopfbouw
7
—
Ru
fimtte
fl
fi
fjfke
ana
flyse
Efindfjaren veerttfig was er een grotte maattschappeflfifjfke achtter-sttandfin hett Land van Maas en Waafl. Er waren dfiverse profb fle-men zoafls sflechtt fberefifkfbareflandfbouwgronden, een ongesch fifk-tte fbodem, oversttromfingen, eenflage schoflfingsgraad, gefbrefk aan voorzfienfingen en armoede. Bovendfien zfifjnfin de Tweede Werefldoorflog grotte deflen van hett gefbfied onder watter fkomen tte sttaan en zfifjn de dfifjfkdorpen ttfifjdens gevechtten ttussen Dufittsers en geaflflfieerden zwaar fbeschadfigd geraafktt.
De rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westt fkwam ttott sttand na decennfia van pflannen mafken en ufittvoerfingswerfkzaamheden. In 1941 zfifjn afl voorstteflflen gedaan voor gefbfiedsverfbetterfing door J.A. Eshufis en B. Poflderman van de Hefidemfifj.In dfittfjaarfis aanvraag gedaan voor de‘Rufiflverfkaveflfing Leeuwensche Vefld en Wameflsche Veflden’. Dfitt pflangefbfiedflagfin hett westteflfifjfke deefl van de gemeentte Westt Maas en Waafl en was rufim 5600 hecttare groott. Groffweg was dfitt de noordwestteflfifjfke hefltt van hett ufittefindeflfifjfke rufiflverfkaveflfingsfbflofk. De rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-westtfisfin 1949 aangevraagd.
G
flofba
fle
tt
fi
fjd
fl
fi
fjn
Bfifj hett onttwerp waren onder meer de Onttgfinn fings-maattschappfifj Geflderfland en de pflaattseflfifjfke Sttfichttfing
Onttwfifkfkeflfing Komgronden(SttOK) fbettrofkfken. De pflanvormfing fis ttott sttand gefkomen onder de Rufiflverfkaveflfingswett van 1938. Maas en Waafl-Westtfis een fbeflangrfifjfk experfimentt geweestt voor de‘rufiflverfkaveflfingen nfieuwe sttfifjfl’, dfiefformeefl mogeflfifjfk zfifjn gemaafktt onder de Rufiflverfkaveflfingwett van 1954. Hfierfbfifjfis radficaafl mett hett verfleden gefbrofken en veranderde hett dageflfifjfksfleven voor veflen. De rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westtfis de eerstte rufiflverfkaveflfing waar –voorufittflopend op de wettswfifjzfigfing - mett nfieuwe, groottschaflfige mogeflfifjfkhedenfis geëxperfimentteerd. Zo was hett de eerstte rufiflverfkaveflfingfin Nederfland waarfbfifj op grotte schaafl fbedrfifjffsverpflaattsfing ttott sttandfis gefkomen en zfifjn de fkomgrondenfingrfifjpend verfbetterd. Deze schaafl was de enfige opflossfing omfin deze geografische ‘fbadfkufip’ ttott een werfkend rufiflverfkaveflfingspflan tte fkomen. Bovendfien waren mett de rufiflverfkaveflfing meerdere doeflen gedfiend. Bovendfien was hett oofk de fbedoeflfing om naastt een fbettere verfkaveflfing, de aanfleg van onttsflufittfingswegen en een
verfbetterfing van de watterhufishoudfing, een deefl van de gronden een andere fbesttemmfing tte geven. Verderfis er naastt definrfichttfing van hettfland oofk gewerfktt aan sttreefkverfbetterfing. Hfierfbfifj zfifjn voorzfienfingen‘ achtter de voordeur’ gettroffen om deflevensomsttandfigheden tte verfbetteren, zoafls: schoflfing, nuttsvoorzfienfingen en een fkeufken.
Deze rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westt wasfjarenflang de groottstte(cfirca 8.500 ha) en de meesttfingrfifjpende van hettfland. De reaflfisattfie van de rufiflverfkaveflfingfisfin 1950 fbegonnen enfisfin 1962 voflttoofid. De vroegttfifjdfige aanvraag en groottschaflfige aanpafk maafktten van dfitt profjectt eenflandeflfifjfk fbeflangrfifjfke en finvfloedrfifjfke rufiflverfkaveflfing. Zofis hett gefbfied door de Konfingfin fbezochtt enfis hett gefbrufifkttfin deflandfbouwvoorflfichttfing. In de Wederopfbouwperfiode veranderde oofk hett aanzfichtt van de fkernen door hersttefl van oorflogsschade en de(pflanmattfige) ufittfbrefidfing van veefl dorpen. Beneden-Leeuwen veranderde hett stterfkstt door de aanfleg van meerdere woonwfifjfken. Oofk de dorpen Wamefl, Dreumefl en Aflphen a/d Maas werden u fittge-fbrefid, maar op een fkflefinere schaafl.
− Eerstte voorsttefl gefbfiedsverfbetterfing(1941)
− Maasverfbetterfing − Ratt− Definfionafittfieveflfiser aanvraagfing en schaa rufiflverfkaveflvergrottfingflfing van(1949 verfkave) flfing − Verfbetterfing watterhufishoudfing
− Verfbetterfing en aanfleg onttsflufittfing
− Ufittpflaattsfing fboerderfifjen naar Wederopfbouwfboerderfifjen flangs oostt-westtflopende fboerderfifjsttratten
− Laanfbepflanttfing en erfbepflanttfing -flandschapspflan(1952) − Sttreefkverfbetterfing(schoflfing, nuttsvoorzfienfingen, fkerfken)
Rufiflverfkaveflfing(ca. 1949-1970) Vóór de rufiflverfkaveflfing(ca. 1930-1948)
Onttwerpgedachtte
Bfifj de rufiflverfkaveflfing handeflde men vanufitt een ttoefkomsttvfisfie, waarfbfifj de onttwfifkfkeflfingenfin deflandfbouw en de nfieuwstte flandfbouwttechnfiefkenfin de pflanvormfing zfifjn meegenomen. Eeuwenflang hadden de fboerderfifjen op de dfifjfken enfin de dorpen gesttaan. Doordatt deflandfbouw zfich snefl en stterfk modernfiseerde, voorzag men echtter profbflemen. De schaa flver-grottfingfin deflandfbouw vroeg om eficfiëntter gefbrufifk van hett fbeschfifkfbarefland. Oofk zouden fboeren mett stteeds grottere en zwaardereflandfbouwmachfines door de dorpen moetten manoeuvreren en zou hett stteedsflasttfiger worden om hett natte fland op tte gaan. Dfitt vroeg om een aanpassfing van zowefl de watterhufishoudfing afls definffrasttructtuur. Voor machfinafle fbewerfkfing waren grottere fkavefls nodfig, waardoor oofk de verfkaveflfing aangepastt moestt worden. De rufimtteflfifjfkefinrfichttfing van hett gefbfiedfis ttfifjdens de rufiflverfkaveflfing dan oofkfingrfifjpend aangepastt: de maattvoerfing en vormen van de fkavefls zfifjn gewfifjzfigd en de onttwatterfing verfbetterd. De onttsflufittfingfis verfbetterd door een nettwerfk van(secundafire) wegen. Hett rufiflverfkaveflfingspflan gfing verder dan deze cuflttuurttechn fi-sche maattregeflen. Oofk hettflocattfieprofbfleem van de fboerderfifjen – deflfiggfingfin de dorpen, ver van de tte fbewerfken perceflen –fis aangepafktt door groottschaflfige‘fkoflonfisattfie’ van hett m fiddenge-fbfied: de fkomfkflefigefbfieden.
Voor de rufiflverfkaveflfing fkonden deze drassfige en sflechtt onttsflotten gronden aflfleen afls hoofifland worden gefbrufifktt. Om de fkomgronden fbrufifkfbaar tte mafken afls agrarfischfland moestten zeerfingrfifjpende werfken worden ufittgevoerd. Na de voflttoofifing van de cuflttuurttechnfische werfken tter verfbetterfing van de agrarfische grondenfis men vanaff 1953 overgegaan ttott fkoflon fisa-ttfie van hett fkommengefbfied. Op fbasfis van een onttwerp van J.E. Sttuvers van efind 1951 zfifjn ttfienttaflflen fboerderfifjverpflaattsfingen en nfieuwe fbedrfifjffssttfichttfingen gepfland. Een nfieuwe sufbsfid fierege-flfingfin 1953 voor de fbouw van fboerderfifjenfis een fbeflangrfifjfke
sttfimuflans geweestt. Afls fbasfis voor de nfieuwe fbefbouwfing zfifjn fboerderfifjsttratten aangeflegd. De nfieuwe fboerderfifjen hadden onder meer ttott doefl deflangs de rfivfierdfifjfken geflegen, vaafk fkflefine fbedrfifjfjes over tte fbrengen naar de fkom- en oeverwa fl-gronden en ze socfiaafl-economfisch tte verfbetteren door ze tte vergrotten. Een deefl van de fkflefinere fbedrfifjvenfis gesaneerd. Daarvoorfin de pflaatts zfifjn fboerderfifjen gefbouwd van mfinfimaafl 12 hecttare dfie aflflen hett voordeefl hadden dfichtt fbfifj hun flande-rfifjen tteflfiggen.
Door dezefingrfifjpende maattregeflen verschfifltt de rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westt stterfk van voorgaande rufiflverfkaveflfingen. Er zfifjn oofk verschfiflflen mett deflattere rufiflverfkaveflfingen‘nfieuwe sttfifjfl’. Onder de nfieuwe Rufiflverfkaveflfingswett ufitt 1954fisfinfkr fim-pfing van de agrarfische fberoepsfbevoflfkfing eveneens een doefl.In de rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westt neemtt hett aanttafl efigenaars enfigszfins aff, maar gaatt hett nog nfiett om grotte aanttaflflen. Een ander verschfiflfis datt de pflannenmafkers van Maas en Waafl-Westt voor de nfieuwe fbedrfifjven nog aflttfifjd zfifjn u fittge-gaan van gemengde fbedrfifjven. Om dfitt mogeflfifjfk tte mafken zou hett gefbfiedflandfbouwfkundfig dus drasttfisch aangepastt moetten worden.In de pflannenfis daarom voorzfienfin een apartte finffrasttructtuur om grond aff- en aan tte voeren. De drasttfische veranderfingen zoudenflefiden ttott een hypermodernflandschap. Aan een vrfifjwefl fkaarsrechtte westt-oosttflfifjn mfiddenfin de fkomgronden moestt ongeveer de hefltt van de 96 nfieuwe flandfbouwfbedrfifjven fkomen.
Gaandeweg consttatteerde men datt hett(tte handhaven en) vooraff fbedoeflde open cuflttuurflandschap zonder aanvuflflende fbepflanttfing wefl erg onaanttrefkfkeflfifjfk en fkaafl zou worden. Hett flandschapspflan van N.M. deJonge ufitt 1952 omvatt de groene aanfkfledfing van hettflandschap. Besttaande dfifjfken en nfieuwe wegen zfifjn fbepflantt en de fbefbouwfingfisfingepastt. Door deze wfifjzfigfing van de pflanvormfingfis een haflffopenflandschap
onttsttaan. De nfieuwe wegen hefbfben ufittefindeflfifjfk een enfigszfins sflfingerend verfloop gefkregen. Dfittfis hett gevoflg van enerzfifjds de fkeuze om dezefinffrasttructtuurflangs reeds fbesttaande fland-schappeflfifjfkeflfifjnen aan ttefleggen, anderzfifjds van een onttwerp-fkeuzefin hettflandschapspflan om afl tteflange rechtteflfifjnenfin hett flandschap tte vermfifjden. Aan de – vaafk nfieuwe off vernfieuwde – wegen haafks hfierop(zoafls de Nfieuwe Weg en de
Nfieuwsttraatt) zfifjn eveneens nfieuwe fboerderfifjen gefbouwd.In een aanttafl gevaflflen zfifjn deze wegen aangeflegd over hett ttracé van oudere paden dfie naar de fkommen voerden. Een fkflefinere concenttrattfie van nfieuwe fboerderfifjenfis aangeflegd aan de eveneens nfieuwe Woflderweg, dfie de Nfieuwe Weg mett de Dfifjfkgraaff de Leeuwweg verfbfindtt. Men heett gepoogd de meestte fbedrfifjven zoveefl mogeflfifjfkfin de fbuurtt van de oorspron-fkeflfifjfke woonfkern tte vesttfigen.
11
—
Massa-ru
fimtte
Danfkzfifj nfieuwe fbepflanttfingfis een haflffopenflandschap onttsttaan. Deflaanfbepflanttfing heett overwegendflandschappeflfifjfke‘fkamers’ opgefleverd van ca. 3,5 x 1,5 fkm, mett dezeflffdeflengtterfichttfing afls de oeverwaflflen. Bfinnen dezefforse fkamersfis sprafke van een grotte openhefid. Door de aanfleg van nfieuwe wegen zfifjn fkflefinere rufimttes onttsttaan.
Voorfbeefld van een grotte open fkamerfin hett mfidden van hett fkomgefbfied
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode:
− Haflffopenflandschap onttsttaan door nfieuwe aanpflantt en fbefbouwfing.
− Landschappeflfifjfke fkamersfin deflengtterfichttfing van hett fkomgefbfied.
− Kamers ca. 3,5 x 1,5 fkm groott.
− Groottstte fkamers fbevfinden zfich mfiddenfin; naar oeverwa fl-flen ttoe worden de fkamers fkflefiner.
13
—
Voorfbeefld van een gerattfionaflfiseerde fkavefl
Verfkave
fl
fing
Hett aanttafl fkaveflsfis mett fbfifjna de hefltt vermfinderd. De maattvoerfing en de vormen van de fkavefls zfifjn mett name fin de fkomgronden stterfk gewfifjzfigd. Op de oeverwaflflen zfifjn de veranderfingen mfinder groott. Hfier en daarfis de oorspron-fkeflfifjfke fkaveflrfichttfing vanwege de affwatterfing gewfifjzfigd. De smaflfle sttrofkenverfkaveflfingfis verdwenen en vervangen door fbredere perceflen.
Verfkaveflfingspattroon 1930
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode: − Meer gerattfionaflfiseerd fkaveflpattroon. − Grottere fkavefls door schaaflvergrottfing. − Aflfle perceflen aangesflotten op verharde weg.
15
—
Dettypfischeflange fboerderfifjsttraatt Papestteeg
Ontts
flu
fitt
fing
Tfifjdens de rufiflverfkaveflfingfis mett name hett fkomgefbfied veefl fbetter onttsflotten en zfifjn aflfle perceflen vfia een verharde weg fberefifkfbaar gemaafktt. Hett gefbfiedfis onttsflotten door een nettwerfk van(secundafire) wegen. Hfierdoor zfifjnfin hettflandschap fkflefinere rufimttes onttsttaan. Voor de onttsflufittfing van de fkernenflangs de Waaflfis de Van Heemsttraweg(de hufidfige N320) aangeflegd. Beflangrfifjfke wegen ufitt de perfiode van voor de rufiflverfkaveflfing zfifjn gehandhaaffd en verhard. Hfier zfifjn de fboerderfifjsttratten mett de Wederopfbouwfboerderfifjen door- en overheen geflegd. Dfitt waren voor dfie ttfifjd fbrede, geasffafltteerde wegen. De oostt-westtflopende Hoogfbroefksttraatt – L fiesfbroefksttraatt-Papestteeg- Koofiwegfis de fbeflangrfifjfkstte asfin hett gefbfied en een van deflangstte en fbefkendstte fboerderfifjsttrattenfin Nederfland. Langs fbefide zfifjdenflfiggen ttfienttaflflen fboerderfifjen. Andere fboerderfifjsttratten zfifjn de Mostterdwafl, de Zwaanheuveflsttraatt, de Woflderweg en de Zfifjvond.
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode:
− Oostt-westtflopende fboerderfifjsttratten mett afls centtrafle as: Hoogfbroefksttraatt- Lfiesfbroefksttraatt- Papestteeg- Koofiweg. − Onttsflufittfing door nettwerfk van(secundafire) wegen. − Brede, geasffafltteerde wegen.
17
—
De Grotte Wetterfing, hett nfieuw gegraven deefltter hoogtte van de Nfieuwsttraatt
Wattergangen(1930)
Watter
De fkomgronden zfifjn verfbetterd. Hfierfbfifjfis de gecompflficeerde watterhufishoudfing verfbetterd. De grotte wetterfingen zfifjn sttructturerend geweestt voor de rufiflverfkaveflfing. De wetterfingen zfifjn ttfifjdens de rufiflverfkaveflfing gesttroomflfifjnd, gerattfionaflfiseerd en waar nodfig verflegd. Oofkfis er een nfieuw gemaafl gefbouwd datt voor een adequatte affwatterfing moett zorgen: hett Quarfles van Uffordgemaafl. Hett sflottenpattroonfis gerattfionaflfiseerd en heett een grottere maattvoerfing gefkregen. Door de verfbetterde onttwatterfingfis een gemengd agrarfisch fbedrfifjff mogeflfifjfk gemaafktt.In de Wederopfbouwperfiode zfifjn zandwfinnfingsp flas-sen onttsttaan. Deze maafktten echtter geen onderdeefl ufitt van hett rufiflverfkaveflfingspflan.
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode: − Gesttroomflfifjnde, gerattfionaflfiseerde en verflegde
wetterfingen.
− Gemaafl Quarfles van Ufford. − Rattfioneefl sflottenpattroon.
19
—
Laanfbepflanttfing ufitt derufiflverfkaveflfingsperfiode
Groen
De groensttructtuur van de rufiflverfkaveflfing wordtt fbepaafld door fbesttaande fbossen, fboomsfingefls rond fboerderfifjen en accenttue-rfing van de wegen doorflangeflfifjnen vanflaanfbepflanttfing. Deflaanfbepflanttfing heett meerdereffuncttfies: hett fbreefktt de wfind en hett deefltt hett gefbfied opfin eenheden(fkamers) dfie qua maatt en schaafl goed passen fbfifj de fkomgronden. Voor de flaanfbepflanttfing zfifjn onder andere popuflfieren, wfiflgen, essen enflfindes gefbrufifktt.In ttottaafl zfifjn 18.530 fbomen en 57.000 sttrufifken aangepflantt. Hfierfbfifjfis hettflandschapspflan grotten-deefls aangehouden.
De erfbepflanttfingfis nfiett pflanmattfig onttworpen. Weflfis de erfbepflanttfing gesufbsfidfieerd en werden de fbewoners fbfifj de aanfleg geadvfiseerd door hett Consuflenttschap voor hett Voflfksttufinwezen.
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode: − Besttaande fbosperceflen gehandhaaffd, waaronder
eendenfkoofien.
− Laanfbepflanttfingflangs wegen. − Erfbepflanttfing rond fboerderfifjen.
21
—
Typfische erffflangs de Papestteeg ufitt de wederopfbouwperfiode mett fboerderfifj op fkortte affsttandttott de weg en erfbepflanttfing
Befbouw
fing
Tfifjdens de rufiflverfkaveflfing zfifjnfin hett fkomgefbfied ttfienttaflflen fboerderfifjen gereaflfiseerd aan voornameflfifjfk oostt-westtflopende fboerderfifjsttratten. Aan de fboerderfifjsttratten sttaatt een groott aanttafl voor de Wederopfbouwperfiode fkarafktterfisttfiefke fboerderfi fjcom-pflexen, dfiefin een zeer fkortte perfiode zfifjn gereaflfiseerd. Bufitten de fboerderfifjsttratten fbevfinden zfich enfkefle versprefid geflegen fkflefinere cflustters. De agrarfische fbedrfifjven dfie vanufitt de dorpen zfifjn verpflaattstt, zfifjn zoveefl mogeflfifjfkfin de fbuurtt van de oor-spronfkeflfifjfke fkern geposfittfioneerd. Aan de randen van de dorpen fbevfinden zfich woonhufizen dfie eveneensfin de Wederopfbouw-perfiode zfifjn gereaflfiseerd en daarmee aansflufitten op de fbefbou-wfingfin hett fkomgefbfied.
Kenmerfkend voor de rufiflverfkaveflfingsperfiode zfifjn de grotte varfiattfiefin fboerderfifjttypen en de rfifjfke erfbepflanttfing.In hett gefbfied fkomen van oorsprong veefl haflflehufisfboerderfifjen voor mett een dwarsdeefl. De archfittecttuur van de Wederopfbouw-fboerderfifjenfis over hett aflgemeen nfiett sttreefkefigen. Wefl zfifjn dwarsdeeflachttfige eflementten onderdeefl van veefl fboerderfifjen. Sommfigen hooffdgefbouwen zfifjn affgeflefid van de nfiett sttreefk-efigen fkop-hafls-rompfboerderfifjen, fkoprompfboerderfifjen en fkrfimpenttypen.
Hett merendeefl van de Wederopfbouwfboerderfifjenfis op een ttradfittfionefle wfifjze gefbouwdfin een sofbere, aan deflatte Deflttse Schoofl verwantte sttfifjfl. Een deefl van de fboerderfifjenfis onttwor-pen door E. Kfiesttra en G.L. Goestten en anderen van Bureau Agrofbouw. De archfittectten wfiflden een overaflfin hettfland ttoepasfbaar, flexfifbefl onttwerp reaflfiseren voor een eficfiëntte, ffuncttfioneefl vormgegeven fboerderfifj. Deze moderne, geflede fboerderfifjen hefbfben een woongedeefltte datt vfia een pflatt gedefktt off van een zadefldafk voorzfien ttussensttufk verfbonden fis mett de schuur.
De verfkaveflfingfis vanfinvfloed geweestt op de posfittfionerfing van de fboerderfifjen op de erven. Kenmerfkend voor deflfiggfing van de fboerderfifjenfis de orfiënttattfie van de woongedeefltten op fkortte affsttand van de openfbare weg. De een-, anderhaflff off ttweeflaags woon- off voorhufizen zfifjn over hett aflgemeen mett de nofk haafks op de nofk van de schuur geflegen off asymmettrfisch tten opzfichtte van de schuur gepflaattstt. Regeflmattfig zfifjn de woonhufizen oofk dwars op de schuur gepflaattstt. De schuren off achtterhufizen zfifjn vaafk voorzfien van aangefbouwdeflagere varfkens- off fk fippen-schuren. Deze zfifjn overwegend haafks op de schuur/achtterhufis gesfittueerd. Een aanttafl fboerderfifjenfis voorzfien van hefkwerfken, veeflafl mett de naam van de fboerderfifj. Naastt de fboerderfifjen zfifjn fin de Wederopfbouwperfiode oofk ttransfformattorhufisfjes gefbouwd voor de eflefkttrficfittefittsvoorzfienfingfin hett gefbfied enfis hett Veerhufis fbfifj Wamefl gefbouwd.
Kernfkwaflfittefitten ufitt Wederopfbouwperfiode:
− Typfische Wederopfbouwfboerderfifjen, veeflafl gepflaattsttflangs fboerderfifjsttrattenfin oostt-westt rfichttfing.
− Woongedeefltte op fkortte affsttand van de openfbare weg. − Posfittfionerfing wonfing: nofk van de wonfing haafks op de nofk
van de schuur off asymmettrfisch tten opzfichtte van de schuur. − Gemaafl Quarfles van Ufford.
− Transfformattorhufisfjesfin de sttfifjfl van de Deflttse Schoofl
23
—
Behouden donfk
B
fi
fjzondere
e
flementten
Bfifj de rufiflverfkaveflfingfis een aanttafl fbesttaande eflementten fbehouden. Zofis een aanttafl eendenfkoofien fbehouden en zfifjn fbesttaande fboscompflexen opgenomenfin hettflandschap. Deze zfifjn onderdeefl gaan ufittmafken van de groensttructtuur. Oofk zfifjn de overfbflfifjffseflen van Hufis tte Leeuwen fbehouden gefbfleven enfis de donfk aan de Bergweg gehandhaaffd.
Kernfkwaflfittefitten fbehoudenfin Wederopfbouwperfiode: − Behouden cuflttuurhfisttorfische eflementten zoafls
eendenfkoofien. − Hufis tte Leeuwen. − Behouden donfk.
25
—
Hu
fid
fige
s
fittuatt
fie
In hett gefbfied heett sfinds de Wederopfbouwperfiode een aanttafl onttwfifkfkeflfingen pflaattsgevonden. Desondanfksfis de rufi flverfkave-flfing Maas en Waafl-Westt nog goed afleesfbaar.
De fkernenflangs de rfivfieroevers zfifjn ufittgefbrefid. Oofkfin hett flandeflfifjfk gefbfied hefbfben ufittfbrefidfingen pflaattsgevonden. Afls gevoflg van schaaflvergrottfing en onttwfifkfkeflfingenfin de flandfbouw zfifjn nfieuwe schuren ttoegevoegd. Defin meer recentte ttfifjd gefbouwde schuren zfifjn vaafk aanzfienflfifjfk grotter dan de oudere schuren.
De archfittecttuur ufitt de Wederopfbouwperfiodefisfin hett gefbfied nog herfkenfbaar aanwezfig en fbfifj veefl fboerderfifjenfis de hoo ffop-zett fbewaard gefbfleven. Op hooffdflfifjnen zfifjn de fkenmerfken ufitt Wederopfbouw - zoafls schoon mettseflwerfk, geschefiden woon-en fbedrfifjffsdeefl en rode pannendafken - grottendeefls fbewaard gefbfleven. Oofk zfifjn op veefl erven de fbfifjgefbouwen ufitt de Wederopfbouwttfifjd nog aanwezfig(o.a. hoofifbergen, varfkens-schuren, fkfippenhofkfken en hefkwerfken). Wefl zfifjn fbfifj veefl fboerderfifjen en wonfingen ufitt de Wederopfbouwperfiodefin de floop van defjaren aanpassfingen doorgevoerd. Vaafk zfifjn de raamfindeflfingen en(voor-)deuren van hett woongedeefltte gewfifjzfigd off vervangen. Deuren en ramen van de achtterhufizen zfifjn mfinder vaafk aangepastt. Somsfis hett woongedeefltte ufittgefbrefid en een aanttafl fboerderfifjenfis verfbouwd ttott woonhufis. In enfkefle gevaflflen zfifjn fboerderfifjen gesflooptt en vervangen door nfieuwfbouw. Oofk zfifjn soms nfieuweffuncttfies ttoegevoegd dfie ttott veranderfingen op hett erff hefbfben geflefid, zoafls een fbed & fbreafkffastt, fboerderfifjwfinfkefl, ettc.
De meestte erven zfifjn nog geheefl off gedeefltteflfifjfk omgeven door erffrandfbepflanttfing.In defloop van ttfifjdfis deze fbepflanttfing wefl affgenomen tten fbehoeve van fbouwgrond off door achttersttaflflfig onderhoud. Afls gevoflg van gewfifjzfigd onderhoud off de fbehoette aan prfivacy zfifjn sommfige woongedeefltten door de fbepflanttfing nfiett meer vanaff de weg zfichttfbaar.
Tussen 2000 en 2013 heett een nfieuwe rufiflverfkaveflfing p flaattsge-vonden. Hfierfbfifjfis wederomfland van efigenaar gewfissefld enfis de watterhufishoudfing verfbetterd. Hett aanttafl agrarfische perceflen fis tteruggefbrachtt van ca. 7.000 naar 5.500 en hett Quarfles van Uffordgemaaflfis gemodernfiseerd. Verder zfifjn nfieuwe nattuur-doeflstteflflfingen gereaflfiseerd, waarfbfifj rufimttefis vrfifjgemaafktt voor (de verfbfindfing van) nattuurgefbfieden. Deze recentte rufi flverfkave-flfing verschfifltt stterfk mett dfie ufitt de Wederopfbouwperfiode: erfis precfiezer aangesflotten fbfifj de fbesttaande sfittuattfie. Hett resuflttaatt sflufitt nauw aan op hett fbesttaande rufiflverfkaveflfingsflandschap, waardoor er rufimtteflfifjfk geen groott effectt waarneemfbaarfis. In defjaren’70fis de Prfins Wfiflflem Aflexanderweg(N323) over de Waafl ttoegevoegd. Hett pattroon van wegenfis, zefker mfiddenfin de fkommen, nog grottendeeflsfinttactt. Weflfis de hfiërarchfie veran-derd. Doorgaande wegen fbufitten hett centtrum van hett rufi flverfka-veflfingsgefbfied zfifjn onderttussen verder verfbreed en gemodern fi-seerd. De oofitt fbrede en moderne rufiflverfkaveflfingssttratten zfifjn daardoorfin hett vefld nfiett meer dufideflfifjfk tte herfkennen afls oorspronfkeflfifjfke hooffdonttsflufittfingswegen.
Veefl fbepflanttfingfis nog aanwezfig. Weflfis de fbepflanttfing hfier en daar onderfbrofken off verfjongd. Bfifj de recentte rufiflverfkaveflfingfis opnfieuw groen aangepflantt, oofk op pflaattsen waar voorheen geen fbepflanttfing sttond.
Hett nattuur- en recreattfiegefbfied de Gouden Hamfis onttsttaan ttussen 1960 en 1980, deefls afls gevoflg van zandwfinnfing. Deze vormen nu een zone van fbufittendfifjfkse nattuur- en recreattfieflandschappen.
27
—
Kernfkwa
fl
fitte
fitten
De rufiflverfkaveflfing Maas en Waafl-Westt werdflandeflfifjfk afls een
voorfbeefldprofjectt gezfien. De rufiflverfkaveflfing had ttott doefl om de sflechtt onttwatterde en onttsflotten fkomgronden tte verfbetteren. Hfierttoefis op grotte schaafl de verfkaveflfing gerattfionaflfiseerd en zfifjn wegen ttoege-voegd en/off verfbetterd. Opvaflflend zfifjn de fboerderfifjsttrattenfin hett hartt van de fkomgronden, geflegenfin voornameflfifjfk de oosttwestt-rfichttfing. Hfierflangs zfifjn nfieuwe fboerderfifjen gereaflfiseerd. Dfiverse fbedrfifjven ufitt de fkernen zfifjn naar deze Wederopfbouwfboerderfifjen ufittgepflaattstt. De fboerderfifjen hefbfben een ttypfische wederopfbouwfkarafktterfisttfiefk, mett veeflafl een geschefiden woon-werfkgedeefltte, een gevefl van fbafksttenen en een rood pannendafk. Vaafkflfigtt hett woongedeefltte op fkortte affsttand van de weg, mett de nofk veeflafl haafks gepflaattstt op de nofk van de schuur off asymmettrfisch tten opzfichtte van de schuur. Erfis geen sprafke van één ttype wederopfbouwfboerderfifj; er zfifjnfjufistt vefle ttypen tte onderschefiden. Rondom de fboerderfifjenfis erfbepflanttfing aangefbrachtt (nfiett pflanmattfig, wefl gesufbsfidfieerd).
Om de onttsflufittfing van hett gefbfied tte verfbetteren zfifjn veefl nfieuwe wegen ttoegevoegd. Vfia een nettwerfk van(secundafire) wegen zfifjn aflfle perceflen onttsflotten vanaff een(voor dfie ttfifjd) fbrede, verharde weg. De wegen werden veeflafl voorzfien van eenflaanfbepflanttfing. Hfierdoorfis een haflffopenflandschap onttsttaan mett grotteflandschappeflfifjfke fkamers fin voorafl deflengtterfichttfing van hett fkomgefbfied. De groottstte fkamers fbevfinden zfich vooraflfin hett hartt van hett fkomgefbfied, naar de randen van de oeverwaflflen ttoe worden ze fkflefiner(fin aansflufittfing op hett meer fbesflotten fkarafktter van de oeverwaflflen).
Naastt de onttsflufittfingfis oofk de watterhufishoudfing verfbetterd. Hfiervoor fis voorafl gefbrufifk gemaafktt van fbesttaande wetterfingen, dfie zfifjn verfbetterd, gerattfionaflfiseerd en/off verflegd enfis hett gemaafl van Quarfles van Ufford gefbouwd. Hett sflottenpattroonfis gerattfionaflfiseerd en op enfkefle pflaattsenfis de fkaveflrfichttfing gedraafid om zo fbetter aan tte sflufitten op de(hooffd)wattergangen. Tott sflott zfifjn oude eflementten afls eendenfkoofien ttfifjdens de rufiflverfkaveflfing fbehouden gefbfleven.
Massa-rufimtte
− Haflffopenflandschap onttsttaan door nfieuwe aanpflantt en fbefbouwfing. − Landschappeflfifjfke fkamersfin de
flengtterfichttfing van hett fkomgefbfied. − Kamers ca. 3,5 x 1,5 fkm groott.
− Groottstte fkamers fbevfinden zfich mfiddenfin; naar oeverwaflflen ttoe worden de fkamers fkflefiner.
Verfkaveflfing
− Meer gerattfionaflfiseerd fkaveflpattroon. − Grottere fkavefls door schaaflvergrottfing. − Aflfle perceflen aangesflotten op verharde weg.
Onttsflufittfing
− Oostt-westtflopende fboerderfifjsttratten mett afls centtrafle as: Hoogfbroefksttraatt-Lfiesfbroefksttraatt- Papestteeg- Koofiweg. − Onttsflufittfing door nettwerfk van(secundafire)
wegen.
− Brede, geasffafltteerde wegen.
Watter
− Gesttroomflfifjnde, gerattfionaflfiseerde en verflegde wetterfingen.
− Gemaafl Quarfles van Ufford. − Rattfioneefl sflottenpattroon.
Groen
− Besttaande fbosperceflen gehandhaaffd, waaronder eendenfkoofien.
− Laanfbepflanttfingflangs wegen. − Erfbepflanttfing rond fboerderfifjen.
Befbouwfing
− Typfische Wederopfbouwfboerderfifjen, veeflafl gepflaattsttflangs fboerderfifjsttrattenfin oostt-westt rfichttfing.
− Woongedeefltte op fkortte affsttand van de openfbare weg.
− Posfittfionerfing wonfing: nofk van de wonfing haafks op de nofk van de schuur off asymme-ttrfisch tten opzfichtte van de schuur.
− Gemaafl Quarfles van Ufford.
− Transfformattorhufisfjesfin de sttfifjfl van de Deflttse Schoofl
Behouden fbfifjzondere eflementten
− Behouden cuflttuurhfisttorfische eflementten zoafls eendenfkoofien.
− Hufis tte Leeuwen.
29
—
Bronnen:Anfitta Bflom (red.): Attflas van de Wederopfbouw Nederfland 1940-1965, Onttwerpen aan Sttad enfland.(onder andere gefbaseerd op Landschapspflan, 1952).
Berendsen, H. J. A.(2005): Landschapfin deflen. Overzfichtt van de geoffacttoren. Geflders
Genoottschap(2014): Gemeentte Maas en Waafl. Inventtarfisattfie fkarafktterfisttfiefk wederopfbouwfin hett fbufittengefbfied. H+N+S,(2014):
Wederopfbouwgefbfied Rufiflverfkaveflfing Beflttrum. Anaflyse en aanfbeveflfingen. Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed(2011) Rufiflverfkaveflfing. Gfids Cuflttuurhfisttorfie 18, 2011. Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed, 2015: BeflttrumI. Eenflandeflfifjfk gefbfied van nattfionaafl fbeflang. Rfifjfksdfienstt voor Cuflttureefl Erffgoed(2015): Maas en Waafl-westt: eenflandeflfifjfk gefbfied van nattfionaafl fbeflang. Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed: Wederopfbouwgefbfieden. Geraadpfleegd vfia: http://erffgoedmonfittor.nfl/onderwerpen/ wederopfbouwgefbfieden. Van De Bergh, S. (2009): Verdeefldfland. De geschfiedenfis van de rufiflverfkaveflfingfin Nederfland vanufitt eenflofkaafl perspecttfieff, 1890-1985. Wettenschappeflfifjfke Raad voor hett regerfingsfbeflefid. Deffuncttfies van de verzorgfingssttaatt. Geraadpfleegd vfia: http:// www.wrr.nfl/pufbflficattfies/samenvattfingen/ samenvattfing-de-verzorgfingssttaatt-herwogen/ 2-de-ffuncttfies-van-de-verzorgfingssttaatt/
Cofloffon
Gefbfiedsdocumentt Maas en Waafl-Westt Samenstteflflfing enttefkstt: Land-fid
Afbeefldfingen enffotto’s: zfifjn afkomsttfig van Land-fid ttenzfifj anders vermefld. De ttefkenfingen en hett fkaarttmatterfiaafl zfifjn vervaardfigd door Land-fid. Luchttffotto: RCE, Sfiefbe Swartt
Onttwerp: Tegenwfind grafisch onttwerp Bfifj hettttott sttand fkomen van deze pufbflficattfiefis zoveefl mogeflfifjfk gettrachttttoesttemmfingtte fkrfifjgen voor hett fbeefldgefbrufifk van de oorspronfkeflfifjfkerechtthefbfbenden off hun ufittgevers.Indfien eenrechtthefbfbende denfktt aanspraafktte fkunnen mafken op een fbeefld, dan fkuntt u conttactt opnemen mettInffoDesfkfinffo@cuflttureeflerffgoed.nfl Er heett geen nader gedettafiflfleerd vefld
-onderzoefk pflaattsgevondenfin hett fkader van deze gefbfieds fbeschrfifjvfing.
©Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed, 2016
De Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed sttaatt voor de fbeschermfing van hett roerende en onroerende erffgoed van nattfionaafl fbeflang. Mett specfiaflfisttfische fkennfis sttfimufleertt de dfienstt een goede zorg voor archeoflogfie, monumen-tten, cuflttuurflandschap, fbeefldende fkunstt en fkunsttnfifjverhefid.
Rfifjfksdfienstt voor hett Cuflttureefl Erffgoed Smaflflepad 5| 3811 MG Amersffoortt Posttfbus 1600| 3800 BP Amersffoortt 033 – 421 7 421|ffax 033 – 421 7 799 finffo@cuflttureeflerffgoed.nfl www.cuflttureeflerffgoed.nfl
