• Nenhum resultado encontrado

To Ellhniko Ethnos Svorwnos

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "To Ellhniko Ethnos Svorwnos"

Copied!
130
0
0

Texto

(1)

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ

Γ Ε Ν Ε Σ Η ΚΑΙ Δ Ι Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Η Τ Ο Υ Ν Ε Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Υ

(2)

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘ Ν Ο Σ

Γ Ε Ν Ε Σ Η ΚΑΙ Δ Ι Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Η Τ ΟΥ Ν Ε Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Υ

(3)
(4)

Το ελληνικό έθνος

Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού ife Στο εξώφυλλο και το αυτί φωτογραφίες του Νίκου Σβορώνου μακέτα εξωφύλλου-οργάνωση παραγωγής: Μαρία Τσουμαχίδου σελιδοποίηση: Βασιλική Μπεκυρά πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2004 (2.500 αντίτυπα) δεύτερη έκδοση: Νοέμβριος 2004 (2.000 αντίτυπα) τρίτη έκδοση: Δεκέμβριος 2004 (1.000 αντίτυπα) τέταρτη έκδοση: Δεκέμβριος 2004 (2.000 αντίτυπα) πέμπτη έκδοση: Δεκέμβριος 2004 (2.500 αντίτυπα) © 2004, Δημήτρης Σιδηρόπουλος και εκδόσεις ΠΟΛΙΣ Ομήρου 32,106 72 Αθήνα τηλ.: 210-36 43 382, fax: 210-36 36 501 e-mail: polis@ath.forthnet.gr ISBN : 960 -4 3 5 -0 2 8 -5

(5)

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ

ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ

Τ Ο Ϊ Ν Ε Ο Ϊ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Προλεγόμενα ΣΠ . I. Α ΣΔΡΑ ΧΑ Σ Φιλολογική επιμέλεια Ν Α ΣΟ Σ ΒΑ ΓΕΝ Α Σ

εκδόσεις Π Ο Λ ΙΣ

(6)
(7)

tfh Το κείμενο του Νίκου Σβορώνου, που παρουσιάζουν οι εκδόσεις Πόλις με τον τίτλο Το ελληνικό έθνος: Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού, προοριζόταν να δημοσιευθεί σε ένα συλλογικό έργο, στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό τηςΝεωτέραςΕλλάδος, που είχε προγραμματίσει στις αρχές τις δεκαετίας του 1960 ο εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη με αρχισυντάκτη τον Στάθη Δρομάζο (1915-1983). Το κείμενο του Σβορώνου είναι αχρόνιστο, αλλά ένα του άλλο προορισμένο κι αυτό για το ίδιο Λε­ ξικό φέρει τη χρονολογική ένδειξη 1963-1965. Κρίνο­ ντας από δικό μου προηγούμενο, θα έκλινα προς τη δεύ­ τερη χρονολογία. Δεν μπορώ να εγγυηθώ για την ακρί^- βεια του τίτλου του Λεξικού αυτού, ύπως τον παραδίδει ο Σβορώνος σε σημείωση του δεύτερου κειμένου του, για το οποίο έκαμα λόγο. Δεν γνωρίζω επίσης την τύχη του αρχείου του Λεξικού, και η ίδια άγνοια, αν εμπι- στευθώ σε κάποιες έμμεσες προφορικές μαρτυρίες, ισχύ-/ 7 ισχύ-/

(8)

I I I . I . A I Δ P A X A Σ ει και για τους κληρονόμους του εκδότη του, του Γιώρ­ γου Ελευθερουδάκη (1918-1968). Μένω με την εντύπω­ ση ότι το Λεξικό αυτό, θηρεύοντας ένα είδος ιστορικού αντικειμενισμού, είχε την πρόθεση να δώσει σημαίνου- σα θέση σε έναν “ επιστημονικοποιημένο” αριστερό ιστο­ ρικό λόγο, ένας από τους κύριους εκφραστές του οποί­ ου ήταν τότε ο Νίκος Σβορώνος. Η ιδεολογική και δια­ νοητική πορεία του Στάθη Δρομάζου δείχνει ότι ήταν πια σε θέση να επωμιστεί το ρόλο αυτόν. Χωρίς να μπορώ να το αποδείξω, θεωρώ εύλογο ότι η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 έθεσε τέρμα σ’ αυτή την ανανεωτική προ­ σπάθεια του εκδοτικού Οίκου Ελευθερουδάκη, η οποία, νομίζω, είχε εξασφαλίσει κάποια γενικότερη συγκατά­ νευση μέσα στο κλίμα της ευφορίας που είχε δημιουρ- γηθεί με την Ένωση Κέντρου. Όλα αυτά έχουν τη σημασία τους για την κατανόηση των κινήτρων που ώθησαν τον Νίκο Σβορώνο να αποδε­ χθεί την πρόσκληση να συμβάλει στη συγκρότηση της φυσιογνωμίας του Λεξικού αυτού. Δεν ξέρω επίσης με ποιόν τρόπο ήρθαν σε επαφή μαζί του οι συντελεστές του Λεξικού και, δυστυχώς, δεν τον ρώτησα ποτέ να μου το πει, μολονότι γνώριζα ότι του είχε ανατεθεί και είχε αποδεχθεί να γράψει κάποια άρθρα. Αξίζει να υπενθυ­ μίσω ότι τα χρόνια εκείνα ο Νίκος Σβορώνος ήταν στη Γαλλία ένας αναγνωρισμένος επιστήμονας και ότι ήταν δύσκολο πλέον να επαναληφθούν γ ι’ αυτόν όσα είχε γράψει το 1953 ο τότε εθνικόφρων αθηναϊκός Τύπος.

(9)

Αξίζει επίσης να υπενθυμίσω ότι για την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της αριστερής και μαρξιστικής, μάλιστα κομματικής, λογιοσύνης τα ζητήματα της ασυνέχειας της ελληνικής ιστορίας είχαν ήδη τεθεί με όρους που δεν ανταποκρίνονταν σ’ αυτό που για τον Σβορώνο ήταν η ιστορική μεθοδολογία και, μαζί μ’ αυτήν, η ιστοριογρα­ φική δεοντολογία. Με δυο λόγια, νομίζω ότι γ ι’ αυτόν η πρόσκληση να γράψει σε ένα έργο υψηλής εκλαΐκευσης ένα άρθρο για τη διαμόρφωση του ελληνικού, δηλαδή του νεοελληνικού, έθνους ήταν συγχρόνως μια πρόκληση με διαφορετικούς και αντίθετους αποδέκτες: την κατε­ στημένη ιστοριογραφία με τις δογματικές της βεβαιότη­ τες ως προς την ιστορική συνέχεια του έθνους αυτού και τη ριζοτόμο και ανατρεπτική αντίληψη της μαρξίζουσας και επίσης δογματικής Αριστεράς. Είναι αυτόδηλο ότι από τους αποδέκτες αυτούς τον ενδιέφεραν κυρίως οι δεύτεροι, ενώ με τους πρώτους αποκαταστούσε μια γέ­ φυρα επικοινωνίας στο όνομα μιας ιστορικής μεθοδολο­ γίας που θεωρούσε ότι ενέχει αυτοδύναμα στοιχεία αντικειμενικότητας υποχρεωτικός αποδεκτά. Το κείμενο αυτό του Νίκου Σβορώνου οργανώνει ιδέ­ ες και διαπιστώσεις του που υπήρχαν πολύ πριν απ’ αυ­ τό και πολύ μετά από τη στιγμή που το σύνταξε: στο λό­ γο που εκφωνεί το 1976, όταν ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενσωματώνει ολόκληρα κομμάτια απ’ αυτό το ανέκδοτο κείμενο, ενώ τα κεντρικά του σημεία ανευρί­ / 9 t

(10)

Σ 1 1 . I . Α Σ Λ Ρ Α Χ Λ Σ σκονται σε πολλά από τα συναφή του δημοσιεύματα. Μια πρόχειρη ανάγνωση αυτού του άρθρου θα οδηγού­ σε στο βιαστιχύ συμπέρασμα ότι είναι το αποτέλεσμα της διασταύρωσης της παπαρρηγοπουλικής και ζαμπε- λικής ανάγνωσης της ελληνικής ιστορίας με το άρθρο του Στάλιν (1913) Το εθνικό ζήτημα και η σοσιαλδημοκρατία, γνωστό ως 0 μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα, που θα μπορούσε να το έχει διαβάσει στην Ελλάδα στις εκδύ­ σεις Κοροντζή (1945) και οπωσδήποτε στη Γαλλία και στα γαλλικά (Editions Sociales, 1946). Μολονότι ο ίδιος θεωρεί, όταν γράφει το άρθρο του, ύτι δεν υπάρχει μια γενικώς αποδεκτή θεωρία για το έθνος, ωστύσο η επί­ δραση του σταλινικού κειμένου, άμεση ή έμμεση, είναι εμφανής, ιδίως ως προς τις προϋποθέσεις της δημιουρ­ γίας του εθνικού κράτους. Πέρα όμως από τις πρώτες και εύκολες εντυπώσεις υπάρχει κάτι ουσιαστικότερο κι αυτό συνίσταται στην εμπειρική “ θέση” του Σβορώνου, ότι δηλαδή για να γνωρίσεις πώς ένας λαός συγκροτήθη- κε σε εθνικό κράτος, θα πρέπει προηγουμένως να γνωρί­ σεις την ιστορία του λαού αυτού, στην περίπτωσή μας του ελληνικού. Ήδη τέθηκαν δυο κεφαλαιώδη ζητήματα: τί σημαίνει «λαός» και τί σημαίνει «ελληνικός». Δεν συντρέχει λόγος να επαναλάβω τις απόψεις του ως προς το περιεχόμενο της μιας ή της άλλης έννοιας, «οντότητας», όπως θα προτιμούσε ο ίδιος: θα θυμίσω μόνο ότι αποδέχεται το καθιερωμένο σχήμα της συνέχει­ ας του ελληνικού λαού και της «ελληνικότητας», την

(11)

οποία ονομάζει «ελληνισμό», παρά την αμφισημία του όρου- ότι τη μια και την άλλη τις θεωρεί στη μεταβλητό- τητά τους μέσα στο μακραίωνο ιστορικό χρόνο, αναγνω­ ρίζοντας ωστόσο ένα σταθερό πυρήνα, τον «ελληνισμό», που δεν τον καταστρέφουν, όταν δεν στηρίζονται σ’ αυ­ τόν, οι οικουμενικότητες, ελληνιστικές, ρωμαϊκές, χρι­ στιανικές - μάλιστα βυζαντινές- ότι, τέλος, η συνέχεια δεν είναι συνέχεια εθνική, γιατί γ ι’ αυτόν η εθνότητα και η συνείδηση γ ι’ αυτή, δεν αρκοόν για την αναγωγή της πρώτης σε αίτιο πολιτειακής συγκρότησης, είναι μόνο μια από τις προϋποθέσεις της. Δεν είναι περιττό επίσης να θυμίσω ότι στο κείμενο αυτό, όπως σε όλα τα κείμενα του Νίκου Σβορώνου, η θεωρία υπόκειται ως ιστορικό σκεπτικό, δεν αναδύεται και, πολύ περισσότερο, δεν εκτοπίζει την “ οντολογία” της ιστορίας. Είναι βέβαιο ότι, αν το κείμενο αυτό γραφόταν σε κοντινότερούς μας καιρούς, θα είχε την ίδια «φιλοσοφία της σύνθεσης», πα­ ρά την άνθηση των ερευνών και των συνθετικών δοκιμών γύρω από την έννοια και την πραγματικότητα του έθνους. Σε καμιά ακόμη περίπτωση ο Σβορώνος δεν θα χρονολογούσε την οντότητα του έθνους βάσει και μόνο της ανάδειξής του σε ενοποιητική αρχή του εθνικού κρά­ τους: γι’ αυτόν έχει μείζονα σημασία η διασαφήνιση των όρων μιας ιστορικής δυνατολογίας, δηλαδή της πιθανό­ τητας που είχαν οι προϋποθέσεις του εθνικού πολιτεια­ κού μορφώματος να αναχθούν στην πράξη στο μόρφω­ μα αυτό. Έτσι η αφήγηση της ιστορίας του εθνικού κρά­ / 11 /

(12)

Σ 11. I . Α Σ Δ Ρ Α Χ Α Σ τους, του ελληνικού εθνικού κράτους, διαπλέκεται με την αφήγηση της ιστορίας των δυνατολογικών του προ­ ϋποθέσεων. Εδώ ακριβώς ενεδρεύει ένας κίνδυνος. Ένας κίνδυνος ως προς την πρόσληψη αυτού του κει­ μένου. Γιατί πράγματι μια επιφανειακή ανάγνωση αυ­ τού του κειμένου θα μπορούσε να το εκλάβει ως μια συν­ θετική αφήγηση της όλης ελληνικής ιστορίας, διαρθρω­ μένης βεβαίως γύρω από τα ζητήματα που συνέλκει ο κύριος θεματικός της άξονας. Νομίζω ότι η ενδεχόμενη αυτή πρόσληψη είναι ατυχής. Για τον δημιουργικό ανα­ γνώστη είναι αυτόδηλο ότι, ανάμεσα στα άλλα, το υφάδι της αφήγησης αρθρώνεται σε τρεις κυρίως τρόπους πρό­ σβασης που υποδηλώνουν ένα ιστορικό σκεπτικό, συνε­ πώς μια θεωρία για το πώς πρέπει να οδεύει η ιστοριο­ γραφία: πρώτα, το αντικειμενικό, δηλαδή πώς έγιναν τα πράγματα· δεύτερο, η συγχρονική συνείδηση των πραγ­ μάτων τρίτο οι μεταγενέστερες εννοιοδοτήσεις, με εκ- πρεπές παράδειγμα τη συμπερίληψη στην προβληματι­ κή του «εθνολογικού» παράγοντα, τόσο διαπραγματευ- μένου και, συνεπώς, ιστορικοποιημένου, μέσω ενός άλ­ λου προεξάρχοντα παράγοντα, του πολιτισμικού. Με άλλα λόγια, η συνεχώς επίπεδη αφήγηση γίνεται μια αφήγηση διαφοροποιητική με σαφή χρονολογική οριοθέ- τηση. Θα επιμείνω για λίγο στη συγχρονική συνείδηση. Πρόκειται για τις βυζαντινές, κυρίως, λόγιες αναφο­ ρές στην ελληνικότητα, σε αντιδιαστολή μάλιστα με τη χριστιανική οικουμενικότητα, τις οποίες ο Σβορώνος

(13)

επιστρατεύει για να δείξει το βαθμιαίο πέρασμα από την απαξίωση στην καταξίωση του συστατικού, γ ι’ αυτόν, ελληνοκεντρικού χαρακτήρα μιας πιθανής, αλλά τελικώς επαληθευμένης, ιστορικής δυνατολογίας. Τούτο δεν ση­ μαίνει ότι θα συνυπέγραφε μια δήλωση ότι το έθνος το δημιουργούν οι εκλεκτοί, δηλαδή οι elites, γιατί ως μαρ­ ξιστής ξέρει ότι το καθ’ εαυτό δεν περιμένει, για να υπάρξει, το δι’ εαυτό. Έτσι, δίπλα στις λόγιες αναφορές αναζητά τις συλλογικές, που ξέρει πολύ καλά ότι είναι ετεροχρονισμένες, αλλά όχι γ ι’ αυτό μη διηνεκείς. Μαζί με τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο μιλά για τη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στο λόγο των εκλεκτών και στον άφα­ το λόγο της συλλογικότητας. Πρύκειται επίσης για τις θεωρητικές αφορμές μιας άλλης συνάντησης που δεν ήταν δυνατό να γίνει τότε: εννοώ με τους διανοούμενους του Αντόνιο Γκράμσι. Η συγχρονική συνείδηση είναι μια ένδειξη, ίσως ένα θερμόμετρο, για την ανίχνευση φαινο­ μένων που η χρονικότητά τους ξεπερνά τη δική τους χρο- νικότητα: ακόμη περισσότερο τα φαινόμενα αυτά είναι ενδείξεις για το τί συμβαίνει, για την απαξίωση στην πε­ ρίπτωσή μας ή την καταξίωση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς, στα ηγετικά στρώματα των κοινωνιών και των αυτοκρατορικών σχηματισμών με τους οποίους εκ­ φράζονται και τους οποίους εκφράζουν, και σε καμιά πε­ ρίπτωση μια ένδειξη τού τί συμβαίνει στα υπάλληλα κοι­ νωνικά στρώματα, που εκφράζονται με άλλους τρόπους ανιχνεύσιμους στον οιονεί ενιαίο χρόνο της λαογραφίας. / 1 3 /

(14)

Σ Ι ! . I . Α Σ Δ Ρ Α Χ Α Σ Όπως ο Ζαμπέλιος, έτσι κι αυτός δεν δέχεται ότι οι επώ­ νυμοι λόγιοι είχαν λόγους να εκφράσουν τις συλλογικό- τητες, γιατί ακριβώς δεν είχε φτάσει η ώρα τους να ανα- χθούν σε συνεκτικό στοιχείο της ιστορικής κατηγορίας που λέγεται έθνος ως πολιτειακό συγκρότημα. Μέσα απ’ αυτές όμως τις ατραπούς της ιστορικής ανάλυσης που υπακούει στην τέχνη της ερμηνευτικής περιγραφής, ο Νί­ κος Σβορώνος μάς ανοίγει τις θύρες μιας συνολικής κα­ τανόησης των αντικειμενικών και υποκειμενικών, όπως λέγαμε άλλοτε, προϋποθέσεων και πραγματικών κατα­ στάσεων που προσδιόρισαν και πραγματοποίησαν τη μετάβαση από το ιστορικό ενδεχόμενο στο ιστορικό γε­ γονός, στη δημιουργία του ελληνικού εθνικού κράτους. Κύριο χαρακτηριστικό της εθνικής διαδικασίας ήταν μέ­ σα στη μεγάλη διαχρονία η συγκρουσιακή, άλλοτε επιλε­ κτική και εκ των πραγμάτων συμβιωτική, σχέση της χρι­ στιανικής οικουμενικότητας με την αρχαία ελληνική κλη­ ρονομιά, όπως κατά κύριο λόγο εκφράζεται στο φιλοσο­ φικό και τελικώς και προς το αισθητικό ακόμη πεδίο. Την κατάφαση προς την αρχαιότητα και μαζί μ’ αυτή την ομογενοποιητική διαδικασία του εξελληνισμού τη θεωρεί σε συνάρτηση με τη συρρίκνωση της οικουμενικού τύπου βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τον ιγ' αιώνα, εποχή στην οποία ανάγει τις ρίζες του νεοελληνικού έθνους. Η δεύτερη και για τον ίδιο οργανική συνάρτηση αφο­ ρά τους κοινωνικούς όρους της ανάδυσης της ελληνικής εθνικής συνείδησης και δίνει ιδιάζουσα σημασία στους οι­

(15)

κονομικούς ρόλους των πόλεων κατά τους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας και στη διαμόρ­ φωση μιας εμβρυώδους αστικής τάξης. Όλα αυτά όμως με την υπόδειξη της ρευστότητας καταστάσεων και ιδε­ ολογιών που απέτρεπε αυτές και εκείνες από την από­ κτηση καθαρού περιγράμματος. Είναι μια άποψη που θα την επαναλάβει και για τους κοντινότερους χρόνους της ελληνικής ιστορίας. Η τρίτη συνάρτηση είναι το γεγονός της κατάκτησης, κατ’ εξοχήν της οθωμανικής: σύμφωνα με το ερμηνευτικό του σχήμα, η ετερότητα των καταχτη­ μένων. εθνική συνάμα και θρησκευτική, ενισχύει τις εσω­ τερικές της συνοχές και ισχυροποιεί τις θρησκευτικές, κα­ θώς η Εκκλησία αποτελεί τον κύριο ενοποιητικό θεσμό. Τους κατακτημένους θα τους εκφράσουν δυο αντιθετικές, αλλά με κοινή αναγωγή στην εθνικώς αναγνωρίσιμη ετε­ ρότητα, δηλαδή η τάση της ενσωμάτωσης στο εξουσια­ στικό σύστημα της οθωμανικής αυτοκρατορίας και η τά­ ση της απελευθέρωσης με αιχμή την ανταρσία. Από εδώ ανακύπτει ο αντιστασιακός χαρακτήρας, όπως τον ονό­ μαζε, της ελληνικής ιστορίας, στον οποίο επέμεινε ξανά. Την ετερότητα των κατακτημένων την προσδιορίζει με όρους κοινωνικούς, και πάλι θα κάμει λόγο για μεγά­ λη γαιοκτησία και για εμπόρους, που κατά τον προχω­ ρημένο ιη' αιώνα θα γίνουν τα εδράσματα μιας αστικής τάξης που κι αυτή στο ελληνικό πλέον κράτος δεν θα έχει καθαρό περίγραμμα. Φυσικά δίνει έμφαση στο σχηματισμό ιδεολογίας στα χρόνια της οθωμανικής κυ­ / 1 5 /

(16)

Σ I I . I . Α Σ Λ Ρ Α Χ Α Σ ριαρχίας, για να τονίσει την πρωτοκαθεδρία του θρη­ σκευτικού λόγου, αλλά κυρίως για να επισημάνει την τομή που επέφερε, με την απόσπασή του απ’ αυτόν κα­ τά τον ιη' αιώνα, ο λόγος των διαφωτιστών, αλλιώς η πνευματική, παράλληλα με την οικονομική, επαφή των καταχτημένων με τη Δύση: όλα αυτά για να δείξει την τελική πλέον φάση της διαμόρφωσης της ελληνικής εθνι­ κής συνείδησης και το νοηματικό και κοινωνικό περιεχό­ μενο της επανάστασης του 1821, ένα κοινωνικό περιεχό­ μενο που δεν ήταν ομοιογενές αλλά αντιθετικό στο εσω­ τερικό του, αντιθετικό γιατί την εθνική ιδέα και το σύν­ δρομό της, την εθνική αποκατάσταση, την είχαν ενστερ- νισθεί διαφορετικά και αντιτιθέμενα οικονομικά, θεσμι­ κά και πνευματικά περιβάλλοντα. Αυτό είναι το γενικό σχήμα του Νίκου Σβορώνου για τη διαμόρφωση του ελ­ ληνικού έθνους: αποδέχεται το αντίστοιχο που είχε υιο­ θετήσει η επικρατούσα ελληνική ιστοριογραφία, όχι βε­ βαίως και η βουλγκάτα της, αλλά και αφίσταται από αυτό, στο μέτρο όπου στα αναλυτικά του εργαλεία εν­ σωματώνεται με κυρίαρχο τρόπο η κοινωνική και οικο­ νομική ιστορία με ό,τι τούτο συνεπάγεται ως προς την «ιεράρχηση», όπως ο ίδιος έλεγε, των φαινομένων, και μάλιστα των πνευματικών. Με άλλα λόγια, με το άρθρο του αυτό θέλησε να κάμει μια μαρξιστική ανάγνωση όλης της ελληνικής ιστορίας, επικεντρωμένη στο ζήτημα των προϋποθέσεων της ανάδυσης μιας ελληνικής εθνικής συνείδησης, στο ζήτημα των αντιφατικών καταστάσεων

(17)

που την ευνοούσαν ή την ανάστελλαν, όταν δεν την κα­ ταργούσαν, στο ζήτημα των όρων που την καθιέρωσαν όλα αυτά με τον τρόπο της ερμηνευτικής περιγραφής. Το κείμενο αυτό δεν δημοσιεύθηκε στην ώρα του και έτσι δεν είχαμε τις μάλλον αναμενόμενες αντιδράσεις από το χώρο της αριστερής λογιοσύνης, την οποία ήταν πιθανό να εξένιζε, παρά το γεγονός ότι οι εκτιμήσεις του για τους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας δεν ήταν γι’ αυτή καινοτόμες. Αναφέρομαι στην αριστερή λογιο­ σύνη, γιατί θεωρώ ότι σ’ αυτή πρωτίστως απευθυνόταν, σε μια στιγμή μάλιστα όπου προσπαθούσε να απαλλα­ γεί από τις αγκυλώσεις της. Έτσι χάνουμε την “ επικαι- ρότητα” του γραφτού, δηλαδή την άμεση του επίπτωση. Απομένει ωστόσο ως μια πρόταση εξαιρετικά επιχειρη­ σιακή και σήμερα, όταν το αντικείμενο αυτού του άρ­ θρου έχει γίνει επίκαιρο ξανά· εξαιρετικά επιχειρησια­ κή επίσης και ως προς τον τρόπο διαπραγμάτευσης, που συνίσταται στην εμμονή για την κατανόηση της συγχρο- νικότητας της ιστορικής οντολογίας, της ιδιόμορφης χρονικότητας των συστατικών της στοιχείων. Όπως έχω σημειώσει, τις ιδέες που αναπτύσσει στο άρθρο του ο Νίκος Σβορώνος τις ξαναβρίσκουμε σε άλ­ λα του γραπτά: δεν έτυχε να γίνουν αντικείμενο συστη­ ματικής κριτικής ανάγνωσης, και ένας από τους λόγους είναι ότι για να γίνει αυτό προϋποτίθεται μια επισταμέ- νη γνώση όλης της ελληνικής ιστορίας: ο ίδιος ήταν συ­ στηματικός μελετητής της βυζαντινής και της νεώτερης / 17 /

(18)

Σ Ι Ι . I . A I Λ Ρ Α Χ Α Σ και οπωσδήποτε ενεργητικός κάτοχος της αρχαίας· όταν κάποτε του ζητήθηκε να συντάξει μια σύνοψή της, δεν είχε κανένα ενδοιασμό, αυτός ο ερευνητής που θεωρού­ σε ότι η ιστορία δεν κατανοείται από δεύτερο χέρι, δη­ λαδή μόνο από τη βιβλιογραφία. Έτσι, όταν δεχόταν να γράψει αυτό το άρθρο, αισθανόταν ότι είναι έτοιμος να ανταποκριθεί στις ιστοριογραφικές απαιτήσεις που ο ίδιος έθετε στον εαυτό του. Ευτυχώς που είχε πολλά εξωτερικά ερεθίσματα να μιλήσει για πράγματα που αλλιώς θα τα άφηνε στο βασί­ λειο της σιωπής, εξαντλούμενος στη συγγραφή ευρετι- κών εξειδικευμένων βιβλίων ή μελετημάτων. Ένα από τα ερεθίσματα αυτά ήταν η πρόσκληση να γράψει για τη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους: του έδωσε την αφορ­ μή να διατυπώσει τις ιδέες και τις πεποιθήσεις του για ένα μείζον ιστορικό πρόβλημα, τις τύχες της ελληνικής αρχαιότητας στο πεδίο των προσλήψεων και σε αντιδια­ στολή με την μη εκφωνούμενη επιβίωσή της· μια από τις εκφάνσεις των τυχών αυτών ήταν η διαμόρφωση της ελ­ ληνικής εθνικής συνείδησης. Δεν ήταν αυτογενής αλλά βρισκόταν σε συνάρτηση με μια γενικότερη ιστορία που, ανάμεσα στα αποτελέσματά της, είναι η καθηγεμόνευση από άλλες δυνάμεις ενός λαού που ο Σβορώνος τον θεω­ ρεί ως, σε τελευταία ανάλυση, ελληνικό, και του οποίου τη φωνή δεν μπορούσαν παρά με διαμεσολαβήσεις να την εκφράσουν οι πνευματικές ηγεσίες: πρόκειται τελι- κώς για ένα ιστοριογραφικό στοίχημα στο οποίο μας

(19)

κα-λεί μ’ αυτό το ζητημένο του άρθρο ο Νίκος Σβορώνος, και ως προς το οποίο οι μερικευμένες αντιρρήσεις θα ήταν μάλλον άχαρες και αποπροσανατολιστικές. Όπως πα­ ντού, έτσι κι εδώ ο Νίκος Σβορώνος δεν εκφράζει μια θεω­ ρία και έτσι δεν ευκολύνει την, εκτός των πραγμάτων, συ­ ζήτηση: διατυπώνει ένα ερμηνευτικό σχήμα με εμφανείς μαρξικές καταβολές, σχήμα ιστορικό που, χωρίς να το συ­ ζητήσεις, δεν μπορείς να αντιπροτείνεις μια θεωρία για τη γένεση του ελληνικού έθνους και, σε επέκταση, τη δια­ μόρφωση σε έθνος με μορφή κράτους των λαών εκείνων που τούς αποκαλεί, μαζί με άλλους, λαούς ιστορικούς. ΣΠ. I. ΑΣΔΡΑΧΑΣ * Το άλλο κείμενο του Σβορώνου που προοριζόταν επίσης για το Λε­ ξικό του Ελευθερουδάκη δημοσιεύθηκε το 1982 (Νίκος Γ. Σβορώνος. Ανά- λεκτα νεοελληνικής ιστορίας και ιστοριογραφίας. Θεμέλιο, Αθήνα 1982 (β' έκδ. 1987). σ. 117-144: «Βυζάντιο: εσωτερική κρίση και πτώση (1028- 1453)». Ο λόγος που εκφώνησε κατά την αναγόρευσή του (19 Μάίου 1976) σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών και στον οποίο ενσωματώνεται ένα τμήμα του κειμένου που παρουσιάζεται σ’ αυτήν εδώ την έκδοση δημοσιεόθηκε στη σειρά των επισήμων λόγων του Πανεπι­ στημίου Αθηνών (Επίσημοι Λόγοι εκφωνηθέντες κατά το έτος 1975-76. τόμος 20. Αθήνα 1978, σ. 327-343) και από εκεί στα Ανάλεκτα (σ. 145- 161: «Η ελληνική ιδέα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία»). Για τα σχόλια του αθηναϊκού Τόπου βλ. Φίλιππος Ηλιου. «Η υπέρβαση της στρατευμένης ιστοριογραφίας», Αρχειοτάξιο, τεύχος 6. Μάιος 2004, σ. 134-142 (σ. 141- 142) και Σπ. I. Ασδραχάς. Πατριδογραφήματα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2003. σ. 408-412. Με την ευκαιρία ας σημειωθεί ότι εξα­ ντλητική αναγραφή των δημοσιευμάτων του Σβορώνου έχει δώσει ο Κώ­ στας Γ. Τσικνάκης: Εργογραφία Νίκου Γ. Σβορώνου. Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας - Εταιρεία Φίλων Νίκου Σβορώνου, Αθήνα 2003. / 19 /

(20)
(21)

ifh Η έννοια έθνος στην αυστηρή της σημασία παρουσιάζεται περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένη καιγενικευμένη, τουλάχιστον στους προηγμένους λαούς, από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Ύστερα από τη Γαλλική Επανά­ σταση και καθ’ όλον τον 19ο αιώνα η ιδέα αυτή παίρνει τέτοια δύναμη, ώστε να επιβάλει μια καινούργια ιδεολο­ γία στη δυτική Ευρώπη, την αρχή των Εθνικοτήτων, που διακηρύσσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης κάθε έθνους. Η ανάπτυξη και η γενίκευση της ιδεολογίας αυτής βαδίζει παράλληλα και σε συσχετισμό με την ανάπτυξη της αστι­ κής τάξης των διαφόρων λαών και τους αγώνες της για κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας, μολονότι η ιδεολογία αυτή υπερβαίνει τους ταξικούς σχηματισμούς. Παρ’ όλη την αμεσότητα και τη δύναμη της ιδέας του έθνους και τον βασικό της ρόλο στην ιστορία των νεοτέ- ρων χρόνων, στάθηκε δύσκολο, ακόμα ως τα σήμερα, να δοθεί ένας επιστημονικός ορισμός του έθνους κοινά πα­ / 21 /

(22)

Ν Ι Κ Ο Σ I'. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ ραδεκτός, να καθοριστεί με ακρίβεια το περιεχόμενό του και το βασικό στοιχείο που διαφοροποιεί το έθνος από άλλες συγγενικές έννοιες, κυρίως από την έννοια του λαού ή της εθνότητας (ethnie), με την οποία συχνά ταυτίζεται. Ακόμα πιο δύσκολος φαίνεται ο καθορισμός και η αξιολόγηση των παραγόντων που συνετέλεσαν στη διαμόρφωσή του. Είναι λοιπόν πιο φρόνιμο στο ση­ μερινό στάδιο της έρευνας, που απαιτεί, πριν από την οποιαδήποτε απόπειρα γενικής θεωρίας, την επιστημο­ νική διερεύνηση κάθε έθνους χωριστά, να πάρουμε για βάση της ιστορικής ανάλυσης που αφορά τον Νέο Ελλη­ νισμό την άμεσα αισθητή εικόνα που δίνει στον σύγχρο­ νο άνθρωπο ένα συντελεσμένο έθνος: μια διαμορφωμέ­ νη σταθερή κοινότητα ανθρώπων με συνείδηση ότι απο- τελεί ένα ενιαίο και αλληλέγγυο σύνολο με δική του πο­ λιτισμική φυσιογνωμία και ψυχοσύνθεση, με κοινά υλικά και πνευματικά συμφέροντα και με σταθερά εκφρασμέ­ νη βούληση ή τάση πολιτισμικής ή πολιτικής αυτονομίας, που μπορεί να φτάσει ως την απαίτηση κρατικής ανε­ ξαρτησίας. Η γενική αυτή εικόνα ενός συντελεσμένου έθνους χρειάζεται την ιστορική της εξήγηση, γιατί β έ­ βαια κανένας πλέον σοβαρός μελετητής δεν ικανοποιεί­ ται με τις ρομαντικές αντιλήψεις που παρουσίαζαν το έθνος ως κάποια υπερβατή οντότητα δεδομένη από τα πριν, εκτός τόπου και χρόνου, έκφραση μιας φυλής ή ,το πολύ, ενός συνόλου συγγενικών φύλων, ή ενός μεταφυ­ σικού “ λαϊκού πνεύματος”, μιας “ ψυχής” · ούτε αρκείται

(23)

στη διαπίστωση ότι το βασικό χαρακτηριστικό της εθνι­ κής ενότητας είναι η κοινή βούληση των ατόμων που το απαρτίζουν. Η δημιουργία της κοινής αυτής βούλησης υπακούει σε κάποια ιστορική νομοτέλεια και βρίσκεται σε στενή εξάρτηση με τους κοινωνικούς παράγοντες που κινούν την ιστορία. Το έθνος είναι κι αυτό μια ιστορική κατηγορία, η κα­ τακλείδα μιας σειράς σχηματισμών που βγαίνει ο ένας από τον άλλον σε μια συνεχή εξελικτική διαλεκτική πο­ ρεία με τη συνεργία πολλών παραγόντων, οι οποίοι δεν έχουν όλοι την ίδια λειτουργία, ούτε, επομένως, την ίδια βαρύτητα, για τον σχηματισμό του κάθε έθνους, που το καθένα απλώνει τις ρίζες του, άλλο μακρύτερα και άλλο λιγότερο μακριά, στον ιστορικό χρόνο. Η προσπάθειά μας λοιπόν στη γενική τούτη θεώρηση θα είναι να καθορίσουμε με συντομία τα κύρια χαρα­ κτηριστικά των διαφόρων σχηματισμών από τους οποί­ ους πέρασε το ανθρώπινο σύνολο που ονομάζουμε Ελληνισμό έως ότου φτάσει στην καθαρότητα μιας εθνι­ κής συνείδησης, τον ρόλο των διαφόρων παραγόντων στη διαμόρφωση ενός ελληνικού έθνους και τα στοιχεία που απαρτίζουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Νεότε­ ρου Ελληνισμού ως σχηματισμένου έθνους. / 23 /

(24)
(25)

ife Η αρχαία πανελλήνια λαϊκή κοινότητα Δεν χρειάζεται καν βαθύτερη μελέτη της ελληνικής ιστο­ ρίας για να διαπιστωθεί ότι ο Ελληνισμός από την πρώ­ τη του ιστορική εμφάνιση και σε όλη την ιστορία του αποτέλεσε πάντα αυτοτελή κοινότητα και ξεχώριζε με σαφήνεια τον εαυτό του από τα σύνολα που τον περιέ­ βαλλαν, ακόμα και σε στιγμές που μαζί με άλλους λα­ ούς ανήκε ως κυρίαρχο ή ως υποτεταγμένο στοιχείο σε πλατύτερες πολιτικές ή πολιτιστικές ενότητες: μέσα στον ελληνιστικό κόσμο, ή στη Ρωμαϊκή, στη Βυζαντινή ή την Οθωμανική αυτοκρατορία. Εκείνο που πρέπει να ξεχωριστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια είναι τα συνδετικά στοιχεία της κοινότητας αυτής, όσα ο ίδιος ο Ελληνισμός προέβαλλε ως τέτοια σε κάθε στιγμή της ιστορίας του, και όσα, πραγματικά, αντικειμενικά, έπαιξαν τον συν­ δετικό αυτό ρόλο. Το πρώτο συνδετικό στοιχείο που προέβαλλε η ίδια η / 2 5 /

(26)

Ν Ι Κ Ο Σ Γ. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ αρχαία ελληνική κοινότητα ήταν η κοινή καταγωγή, ο φυ­ λετικός σύνδεσμος, το όμαιμον του Ηροδότου. Στοιχείο πραγματικό ως έναν μόνο βαθμό, γιατί τα αρχαία ελληνι­ κά φύλα που κατέβηκαν στην Ελλάδα χρειάστηκε να ανα- μιχθούν αναμεταξύ τους, να αναμιχθούν με ξένα φυλετικά στοιχεία, τους αυτόχθονες προέλληνες, για να σχηματί­ σουν το σύνολο που ονομάζουμε αρχαίο ελληνισμό. Η γνωστή και πολυτονισμένη διάσπαση του αρχαίου ελληνικού κόσμου σε διάφορα κρατίδια-πόλεις, που αποτελούν χωριστές οικονομικές ενότητες και βρίσκο­ νται σε συνεχείς προστριβές αναμεταξύ τους, η διαφο­ ροποίηση της ελληνικής γλώσσας, που εμφανίζεται δια- σπασμένη σε διαλέκτους ή ομάδες διαλέκτων λιγότερο ή περισσότερο απομακρυσμένες η μια από την άλλη, και γενικά οι έντονες ιδιομορφίες που παρουσιάζουν τα διά­ φορα τμήματα του Ελληνισμού, δεν είναι στοιχεία που θα επέτρεπαν να τον χαρακτηρίσουμε Έθνος με τη νεό­ τερη σημασία του όρου. Του λείπει ακόμα το βαθύ αί­ σθημα μιας αδιάρρηκτης κοινότητας συμφερόντων (πνευματικών και υλικών), η συνείδηση ενός αλληλέγγυ­ ου συνόλου. Οι διάφορες ελληνικές ομάδες δεν κατάφε- ραν να συνεννοηθούν ούτε μπροστά στην εξωτερική απειλή: την περσική, τη μακεδονική ή αργότερα τη ρω­ μαϊκή. Ακόμη, τα “ πατριωτικά” αισθήματα που ανα­ πτύχθηκαν ανάμεσα στα μέλη μερικών πολιτικών σχη­ ματισμών, ύπως της Σπάρτης ή της Θήβας και κυρίως της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, τους οποίους μερικοί δεν

(27)

διστάζουν να τους χαρακτηρίσουν ως έθνη και να μιλούν για σπαρτιατικό-λακωνικό, ή θηβαϊκό, ή αθηναϊκό έθνος, εμφανίζονται, για μια περίοδο, ως ανασταλτικό στοιχείο για την παραπέρα ανάπτυξη και εμβάθυνση του αισθή­ ματος της πανελλήνιας ενότητας. Εξ άλλου, οι κάπως ευρύτεροι πολιτικοί σχηματισμοί που δημιουργήθηκαν κάτω από την αθηναϊκή ή τη σπαρτιατική ή τη θηβάική ηγεμονία δεν απέκτησαν βαθύτερη συνοχή, ούτε είχαν σταθερή διάρκεια, ώστε να προκαλέσουν την πλήρη συγχώνευση των μελών τους. Αν για όλους αυτούς τους λόγους δεν μπορεί να υπο- στηριχθεί ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος αποτέλεσε στην κλασική εποχή ένα συγκροτημένο έθνος, η ιδέα μιας πανελλήνιας ενότητας (που αναμφισβήτητα υπάρ­ χει και εκφράζεται με τις αμφικτυονίες, τους πανελλήνι­ ους αγώνες ή, ακόμα, με την πολιτική ενός Περικλή), η, ως έναν βαθμό, φυλετική συγγένεια του ελληνικού πλη­ θυσμού (και ακόμα περισσότερο η πίστη του στην κοινή του καταγωγή), το κοινό βάθος των ελληνικών διαλέ­ κτων, τέλος ο κοινός του πολιτισμός, μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ιστο­ ρικά σχηματισμένη σε έναν ορισμένο χώρο σταθερή κοι­ νότητα, σε έναν συγκροτημένο λαό ή εθνότητα (ethnie) με ιδιαίτερη πολιτιστική φυσιογνωμία. / 2 7 /

(28)

Ν Ι Κ Ο Σ Γ. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ Ελληνιστική περίοδος: Διεύρυνση της ελληνικής κοινότητας και εμβάθυνση της ιδέας της ελληνικής ενότητας Στην περίοδο της μακεδονικής ηγεμονίας και της ελλη­ νιστικής αυτοκρατορίας που δημιουργήθηκε με τις κα­ τακτήσεις του Αλεξάνδρου ένα πλήθος λιγότερο ή πε­ ρισσότερο συγγενικά φύλα - οι ίδιοι οι Μακεδόνες κα- τακτητές και μεγάλα τμήματα των διαφόρων υποτελών στο μακεδονικό βασίλειο λαών (Θράκες, Ιλλυριοί, Ηπει- ρώτες) - που από τους νοτιότερους Έλληνες των κλασι­ κών χρόνων θεωρούνταν ως τότε βάρβαροι και έξω από την ελληνική κοινότητα, γίνονται, έστω και με δυσκολία, δεκτά στο πανελλήνιο σύνολο. Για πρώτη φορά όλοι αυ­ τοί οι πληθυσμοί της Νότιας Βαλκανικής βρίσκονται ενωμένοι πολιτικά, έστω και με διαλείμματα και με χα­ λαρούς ακόμα δεσμούς, κάτω από τη μακεδονική ηγε­ σία, και έρχονται σε στενή επαφή αναμεταξύ τους, είτε στα αμφικτυονικά συνέδρια, ύπου μετέχουν όλοι, είτε στον στρατό του Αλεξάνδρου και των διαδόχων του βα­ σιλέων της Μακεδονίας. Οι αγώνες, εξ άλλου, εναντίον των βαρβάρων της βορείου Βαλκανικής και της Περσι­ κής αυτοκρατορίας στην Ανατολή, που αναλαμβάνει ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοι εν ονόματι ολοκλήρου του Ελληνισμού, ενισχύουν τη συνείδηση της ενύτητας. Η κατάκτηση της Ανατολής και η δημιουργία, στη θέση της

(29)

Περσικής Αυτοκρατορίας, των ελληνιστικών κρατών με­ ταβάλλει τους παλαιούς χαλαρούς θρησκευτικούς δε­ σμούς ανάμεσα στον αποικιακό ελληνισμό της Ανατολής και τους Έλληνες της Ελλάδας σε δεσμούς υλικότερους, περισσότερο χειροπιαστούς: νέα πλήθη από τις ελληνι­ κές χώρες, στην ευρύτερή τους τώρα εκδοχή, εγκαθί­ στανται μόνιμα στις μεγάλες πόλεις της Ανατολής και αναλαμβάνουν τον βαθμιαίο εξελληνισμό των αυτοχθό­ νων που τις περιβάλλουν, ενώ η αλματική ανάπτυξη του εμπορίου με την πρωτοφανή για τον αρχαίο κόσμο διεύ­ ρυνση της αγοράς, η ανάπτυξη της εμπορευματικής και χρηματικής οικονομίας και των μέσων συγκοινωνίας δι­ ευκολύνουν την επικοινωνία των διαφόρων τμημάτων του Ελληνισμού, που κρατά στα χέρια του, προνομιακά, το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας ολόκληρου αυτού του κόσμου. Στον καινούργιο τούτο ανάμικτο ελληνιστικό κόσμο, που δημιουργείται γύρω από την ανατολική Μεσόγειο και που εκτείνεται ως την Αίγυπτο και ως τα βάθη της Ασίας, διακρίνεται καθαρά ένα κυρίαρχο στοιχείο, το πλήθος των Ελλήνων και εξελ­ ληνισμένων, που όσο και αν κατακερματίζεται ακόμα πολιτικά στα διάφορα -θεωρητικώς ανεξάρτητα ή ημια- νεξάρτητα, αλλά στην ουσία κάτω από τη μακεδονική ηγεμονία- κρατίδια στην Ελλάδα και τα νησιά της, ή στις διάφορες μεγάλες αυτοκρατορίες ή στα μικρότερα κράτη των διαδόχων στην Αίγυπτο και την Ανατολή, έχει έντονη τη συνείδηση ότι αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο που / 29 /

(30)

Ν Ι Κ Ο Σ I. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ ξεχωρίζει από τα πλήθη των καταχτημένων βαρβάρων. Η βάση της ενότητας αυτής δεν είναι πλέον η πίστη σε μια κοινή καταγωγή, αλλά η κοινότητα του πολιτισμού. Μια καινούργια ιδέα γεννιέται και δίνει νέο περιεχόμε­ νο στη νέα τούτη φάση του Ελληνισμού, ιδέα που εκ­ φράζεται με πληρότητα στην περίφημη φράση του Ισο­ κράτη: «Κ α ί τό τών Ελλήνων δνομα πεποίηκε μηκέτι τοϋ γένους, άλλα τής διανοίας δοκεϊν είναι και μάλλον Έλληνας καλεϊσθαι τούς της παιδεύσεως της ήμετέρας ή τούς της κοινής φύσεως μετέχοντας». Βάση αντικειμενι­ κά αληθινή, στοιχείο συνεκτικό ενός λαού άμεσα αισθη­ τό, τουλάχιστον στο πιο εξωτερικό του στοιχείο, τη γλώσσα, όχι μόνο σε μια περιορισμένη πνευματική αρι­ στοκρατία, αλλά και στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Πράγματι, με την παραδοχή της αττικής διαλέκτου, που είχε ήδη αρχίσει να κυριαρχεί σε ένα μεγάλο τμήμα του κλασικού ελληνισμού ως επίσημη γλώσσα του κρά­ τους, και μαζί με αυτήν του ελληνικού πολιτισμού, και όχι λόγω της αμφισβητούμενης από τους ίδιους τους Έλληνες ελληνικής τους καταγωγής, οι Μακεδόνες κα­ ταφέρνουν να γίνουν δεκτοί στην πανελλήνια κοινότητα. Την αττική διάλεκτο δέχονται επίσης ως επίσημη γρα­ πτή γλώσσα και τα ελληνιστικά βασίλεια. Έτσι επιβάλ­ λεται σε ολόκληρο τον ελληνικό και εξελληνισμένο κό­ σμο μια ενιαία επίσημη γραπτή γλώσσα. Συγχρόνως, με βάση την αττική διάλεκτο και με επιδράσεις κυρίως της ιωνικής διαλέκτου σχηματίζεται μια ομιλούμενη γλώσ­

(31)

σα, η ελληνιστική κοινή, που, έστω και στις τοπικές της παραλλαγές, γίνεται κοινό όργανο συνεννόησης του ελ­ ληνιστικού κόσμου. Οι παλαιές ελληνικές διάλεκτοι υπο­ χωρούν όλο και περισσότερο, ώσπου με τον καιρό εξα­ φανίζονται - εκτός από μερικά απομονωμένα υπολείμ­ ματα που επιζούν ακόμα στις σημερινές ελληνικές δια­ λέκτους (τσακωνικά, ποντιακά). Αττική λοιπόν - επίση­ μη γλώσσα των διανοουμένων, της διοίκησης και των ανωτέρων στρωμάτων - και κοινή ομιλουμένη γλώσσα, στις διάφορες παραλλαγές της των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, αποτελούν τον πιο έκδηλο δεσμό ενός ενι­ αίου λαού και συγχρόνως ένα από τα πιο ισχυρά στοι­ χεία που τον συνδέουν με το ελληνικό παρελθόν και που θα του εξασφαλίσουν την αδιάκοπη συνέχεια στις μελ­ λοντικές του εξελίξεις. Ρωμαϊκή κατάχτηση. Πολιτική και πολιτισμική ενότητα του Ελληνισμού Η κατάκτηση ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους και η ένταξή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρα­ τορία επιταχύνει την πορεία προς την ενότητα, που γ ί­ νεται στην περίοδο αυτή ακόμα πιο βαθιά. Οι ελληνικοί και εξελληνισμένοι πληθυσμοί που κατακερματίζονται κατά την ελληνιστική περίοδο στα διάφορα κράτη των διαδόχων και στις ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες πόλεις / 3> /

(32)

βρίσκουν μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την πολιτι­ κή τους ενότητα. Με τη γνωστή εξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς μιάν όλο και περισσότερο συγκε­ ντρωτική μοναρχία, η έστω και θεωρητική ανεξαρτησία των διαφόρων ελληνιστικών κρατών εξαφανίζεται, η αυ­ τονομία των πόλεων εξασθενεί, για να πάρει τελικά τη μορφή μιας απλής κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Οι οικονο­ μικοί φραγμοί ανάμεσα στους διάφορους αυτόνομους πολιτικούς οργανισμούς παύουν να υφίστανται, ο Ελλη­ νισμός βρίσκει την οικονομική του ενότητα μέσα στην απέραντη ρωμαϊκή αγορά, που είχε κέντρο τη Μεσό­ γειο. Αποτέλεσμα της νέας αυτής κατάστασης ήταν η γενική επιβολή της ελληνικής κοινής στην Ανατολή και στη Νότια Βαλκανική. 0 εξελληνισμός επεκτείνεται και βαθαίνει, ιδιαίτερα στις ανατολικότερες επαρχίες της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε εδώ η διάδοση του Χριστιανισμού, ο οποίος χρησιμοποίησε ως επίσημο όρ­ γανο την ελληνική κοινή και, ύστερα από την κατάπαυ­ ση των διωγμών, γίνεται γρήγορα η επικρατέστερη θρη­ σκεία στο μεγαλύτερο τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ ρίας. Έτσι ήδη από τον 4ο αιώνα, όπου με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μεταφέρεται και τυπικά το κέ­ ντρο βάρους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατο­ λή και όπου τοποθετείται συμβατικά η εμφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το ελληνικό στοιχείο, σε αντίθεση με τα διάφορα βάρβαρα ή ημιβάρβαρα φύλα που περιλαμβάνει η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, F " Ν Ι Κ Ο Σ Γ. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ

(33)

έχει απορροφήσει σε τέτοιο βαθμό τα διάφορα ιθαγενή στοιχεία και παρουσιάζει τέτοια συνοχή, ώστε ν’ αποτε- λέσει ευθύς εξ αρχής το κύριο στοιχείο, πάνω στο οποίο θα στηριχθεί ο νέος στην ουσία του κρατικός σχηματι­ σμός και το οποίο θα του δώσει τη σφραγίδα του. Βυζάντιο. 0 Ελληνισμός κυρίαρχο στοιχείο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Εξελληνισμός της Ανατολής Αν βέβαια είναι υπερβολικό να υποστηριχθεί, τουλάχι­ στον κατά τους πρώτους αιώνες της εμφάνισης της Βυ­ ζαντινής Αυτοκρατορίας και ίσως κατά την περίοδο της μεγάλης ακμής της, ότι το Βυζάντιο είναι το εκχριστια­ νισμένο ρωμαϊκό κράτος του ελληνικού έθνους, η έντονη και διαρκής τάση του προς τον εξελληνισμό, έως τη με­ ταβολή του σε ένα ελληνικό εθνικό κράτος, είναι πλέον μια ιστορική διαπίστωση γενικά παραδεκτή. Ανάμεσα στους λαούς που απάρτισαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατο­ ρία ο Ελληνισμός αποτελεί το δυναμικότερο, αν όχι το πολυπληθέστερο, στοιχείο της ήδη από την πρώτη της εμφάνιση. Εξακολουθεί έτσι εντονότερα από πριν να δυναμώνει τους δεσμούς του και να ρίχνει όλο και πιο βαθιά τις ρίζες του στις περιοχές που βρίσκονταν κάτω από την ακτινοβολία της Κωνσταντινούπολης, της νέας πρωτεύουσας του Κράτους, και των άλλων μεγάλων ελ­ / 3 3 /

(34)

Ν Ι Κ Ο Σ Γ. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ ληνικών πόλεων. Η Θράκη και η κεντρική Μικρά Ασία (τα δυτικά της παράλια είναι ελληνικά προ πολλού) γ ί­ νονται τώρα χώρες ελληνικές και τα κύρια στηρίγματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η συγκεντρωτική διοί­ κηση που αντιπρόσωποί της φθάνουν ως το πιο μικρό χωριό, το κοινό δίκαιο που επιβάλλεται όλο και περισ­ σότερο σε όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας και κάνει να υποχωρούν τα τοπικά δίκαια, που άλλωστε πολλά από τα στοιχεία τους συγχωνεύονται ολοένα στο επίση­ μο τούτο κοινό δίκαιο, η γενική επιβολή, τέλος, της Ορ­ θοδοξίας ως επίσημης θρησκείας του Κράτους και η δη­ μιουργία ισχυρής εκκλησιαστικής ιεραρχίας με διοικητι­ κή και δικαστική, εκτός της πνευματικής, δικαιοδοσία, που βρίσκεται πανταχού παρούσα, δίπλα στην κρατική μηχανή, συντελούν στην προϊούσα συγχώνευση και τον εξελληνισμό των διαφόρων ετερογενών στοιχείων της Αυτοκρατορίας. Μολονότι το Βυζάντιο συνεχίζει θεωρη­ τικά το Ρωμαϊκό Κράτος και η λατινική εξακολουθεί να θεωρείται, ως τον 6ο αιώνα, η επίσημη του γλώσσα, στην πράξη η ελληνική έχει επιβληθεί παντού. Οι διοικητικοί όροι μεταφράζονται ελληνικά ή εξελληνίζονται ενωρίς, το κοινό επίσημο ρωμαϊκό δίκαιο έχει αρχίσει να πλου­ τίζεται με το ελληνιστικό δίκαιο και να γίνεται ελληνο­ ρωμαϊκό, οι νόμοι και τα διατάγματα των αυτοκρατό- ρων γράφονται ελληνικά, ή ελληνικά και λατινικά, η με­ λέτη και ερμηνεία του δικαίου καλλιεργείται στις μεγά­ λες ελληνικές σχολές της Ανατολής. Ο Ιουστινιανός, πα­

(35)

ρά το ρομαντικό του όνειρο της ανασύστασης της Ρω­ μαϊκής Αυτοκρατορίας, αναγκάζεται να δημοσιεύσει τις Νεαρές του διατάξεις ελληνικά και να επιτρέψει τη με­ τάφραση της κωδικοποίησής του, που στο τέλος εξετό- πισε το λατινικό πρωτότυπο και έγινε η βάση για τις κα­ τοπινές κωδικοποιήσεις, οι οποίες γράφονται, καθώς και ολόκληρη η νομοθεσία, ελληνικά. Ας προστεθεί, ακόμη, ότι στη δημοσιονομική του οργάνωση, στους θεσμούς του αγροτικού του συστήματος και της αγροτικής οικο­ νομίας, και γενικότερα στην όλη του οικονομική και κοι­ νωνική δομή, το Βυζάντιο είναι στην ουσία περισσότερο συνέχεια των ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής πα­ ρά της Ρώμης. Σε όλη λοιπόν αυτή την περίοδο, που αρχίζει με τη Μακεδονική ηγεμονία και συνεχίζεται -περνώντας από τη ρωμαϊκή κατάκτηση- με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, το βασικό ιστορικό γεγονός για τον Ελληνισμό είναι η εν- σωμάτωση των διαφόρων φύλων, που βρίσκονται εγκα­ τεσπαρμένα ήδη από τα βάθη των αιώνων στη νοτιότερη Βαλκανική, με τον Ελληνισμό της κλασικής εποχής, η βαθμιαία συγχώνευση, αλλού βαθύτερη, αλλού λιγότερο βαθειά, ενός πλήθους ξένων παλαιών επίσης φυλετικών στοιχείων, κυρίως μικρασιατικών, που σφιχτοδένονται σε μια πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ενότητα και δημιουργούν έναν ενιαίο λαό ανθρωπολογικά, εθνολογι­ κά ανάμικτο, όπως όλοι οι ιστορικοί λαοί, μα που βασι­ κό του στοιχείο, που του δίνει το όνομά του και τη σφρα­ / 3 5 /

(36)

Ν 1 Κ 0 Χ I\ Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Σ γίδα του και γίνεται ο καταλύτης για τη μακροχρόνια τούτη αφομοιωτική ενέργεια, είναι ο Ελληνισμός, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στους κλασικούς χρόνους και πλουτισθεί με τα βορειότερα συγγενικά του φόλα. Εθνολογικές εξελίξεις του ελληνικού λαού Η εθνολογική σύσταση του λαού αυτού, που εγκατεστη­ μένος σε συμπαγέστερες μάζες στην ηπειρωτική Ελλά­ δα, στη Μακεδονία και τη Θράκη, στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου και στην κεντρική και δυτική Μικρά Ασία, ακτινοβολεί προς όλες τις κατευθύνσεις διεσπαρ­ μένος σε νησίδες, κυρίως αστικών κέντρων, περιβαλλό­ μενες από ξένους πληθυσμούς, δεν θα διαταραχθεί σο­ βαρά ως τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Η εθνολογική επίδραση των ρωμαϊκών λεγεώνων δεν μπορούσε να είναι υπολογίσιμη, εφόσον πολύ ενωρίς οι λεγεώνες στρατολογούνται ανά­ μεσα στους ιθαγενείς πληθυσμούς. Οι διάφοροι βάρβα­ ροι, που από τον 3ο αιώνα αρχίζουν να διεισδύουν στα δυτικά σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δεν κατά- φεραν να εγκατασταθούν οριστικά και κατά μεγάλες μάζες στην Ανατολή. Όσοι κατάφεραν να διεισδύσουν ή όσοι εγκατεστάθηκαν από τους Βυζαντινούς αυτοκρά- τορες, όπως π.χ. οι Γαλάτες και οι Γότθοι, αναμιγνύο­ νται με τους ελληνικούς πληθυσμούς, όπως δείχνουν τα ονόματα που τους δίνονται (Γραικογαλάται και Γοτθο­

(37)

γραικού και τελικά αφομοιώνονται. Η σημαντικότερη συνέπεια των βαρβαρικών επιδρομών στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν η αραίωση του πληθυσμού της υπαίθρου, ιδιαίτερα στη βόρεια Βαλκανική, και η δι­ ευκόλυνση έτσι της εγκατάστασης των σλαβικών φύλων. Η εθνολογική αυτή κατάσταση ταράσσεται σοβαρά από το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα και κυρίως τον 7ο αιώνα από τις αβαρο-σλαβικές επιδρομές στα Βαλκάνια και τις αραβικές επιδρομές στην Ασία. Η απόσπαση των νοτιότερων επαρχιών της αυτοκρα­ τορίας (Συρίας, Αιγύπτου) από το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, ύστερα της Κυρηναϊκής και ολόκληρης της βόρει­ ας Αφρικής από τους Άραβες, συντελεί στη μεγαλύτερη εθνολογική και ιδεολογική συνοχή της Αυτοκρατορίας. Ο πληθυσμός του ανατολικού τμήματος είναι πλέον στην πλειονότητά του ελληνικός, ή ολοκληρωτικά εξελληνι­ σμένος, ενώ στις επαρχίες που αποχωρίστηκαν οριστικά ο ελληνισμός βρισκόταν σε μειοψηφία και απομονωμέ­ νος ανάμεσα σε συμπαγείς ετερόγλωσσους και εθνολο­ γικά ξένους πληθυσμούς, που όχι μόνο δεν είχαν ποτέ συνδεθεί βαθύτερα με την αυτοκρατορία, αλλά δεν ε ί­ χαν πάψει ποτέ να εκδηλώνουν την αντίθεσή τους με διάφορες μορφές, κυρίως θρησκευτικές, είτε με τον Μα- νιχαϊσμό και τα διάφορα παρακλάδια του, είτε με τον Μονοφυσιτισμό. Η βαθειά αυτή αντίθεση των πληθυ­ σμών εξηγεί άλλωστε κατά μέγα μέρος και την προέλα­ ση των Αράβων. / 37 /

Referências

Documentos relacionados

a) alternativa. Conforme determina o caput do art. Ou seja, caso o Poder Público consiga atender a toda população, não há o que se falar em iniciativa privada participação da

(3) Indica uma disciplina que, dada sua carga horária e conteúdo, equivale a duas disciplinas da nova matriz curricular. Sobre as atividades complementares, algumas informações

§ 4º - Não tendo o empregado cumprido o disposto nos Parágrafos 2º e 3º, mas comprovando após sua dispensa estar nas condições previstas nesta Cláusula, a empresa ficará

Em geral, foi verificado que não há um padrão quanto ao nome adotado para o canal em que as informações são disponibilizadas, tendo algumas delas tratado como “Portal

Ao longo deste estudo reparei em várias técnicas de tradução dos adjuntos que se podem qualificar de elementos atributivos no original. Veremos primeiro a

• Uma válvula de segurança para falta de água que condiciona a chegada do gás ao queimador com a circulação de água através do aparelho.. • Alguns modelos incorporam

Objetivo: uso do tratamento fisioterapêutico respiratório como forma de prevenir o surgimento de pneumonia em pacientes com diagnóstico clínico de leishmaniose visceral (LV)

Uma vez determinada a melhor arquitetura por meio da validação cruzada (menor MAPE), foram então obtidas as curvas de treinamento, do MAPE médio para três sessões de