Expediyao Cientffica Terceira 1994, Rei. Com. Dep. BioI. 23: 10-14, 1996
PROSPEC<;AO DE LEPIDOPTEROS E PARASITOIDES OOFAGOS NA ILHA
TERCEIRA
V. VIEIRA!, P. GARCIAI, L. SILVAI, J. TAVARES 1& J. McNElL 2 I Departamento de Biologia, Universidade dos A"ores, PT-9S00 Ponta Delgada, Portugal
2Universite Laval. Dep. de Biologie, Ste-Foy, Quebec. Canada G I K 7P4, Canada.
RESUMO
Durante a "Expedic;:ao Cientffica Terceira 94", foi elaborado urn inventario das borboletas e trac;:as observadas em Junho/Julho na ilha Terceira. Esta lista inelui 34 especies pertencentes a diferentes fa'mflias (Tineidae 2, Gracillariidae I, Yponomeutidae 2, Blastobasidae I. Cosmopterigidae I. Tortricidae I, Choreutidae I, Pyralidae 5, Geometridae 3, Pieridae 2, Noctuidae IS), sendo 7 especies consideradas endemicas dos Ac;:ores. Em varias localidades tambem foram recolhidos 839 ovos de insectos, pertencendo 98.3%
a
ordem Lepidoptera e 1.7% as ordens Diptera e Neuroptera. Apenas urn parasit6ide o6fago foi observado. Telenomus sp. (Hymenoptera. Scelionidae), sendo considerada uma especie nova para a ilha Terceira.Realizou-se tarnbem urn estudo comparativo entre os perfodos de actividade dos adultos de Myrhimno unipuncra (Haworth) (Lepidoptera. Noctuidae) e os do morcego predador Nycralus azoreum Thomas (Chiroptera, Mammalia). Os padroes gerais da actividade de ambos os sexos da "Iagarta das pastagens" foram estimados usando armadilhas luminosas, e foram obtidas informac;:oes adicionais sobre os machos atraves de armadilhas sexuais II base de feromonas sinteticas ou femeas virgens. Ambos os sexos de M. unipuncra estavam activos no infcio da noite (associ ado com a alimentac;:ao), mas na segunda metade da scotofase s6 os machos permaneciam activos (associado
a
procura da femea). Os morcegos estavam activos durante toda a noite, pelo que nao se detectou nenhum perfodo de tempo em que os adultos de M. unipuncla estivessem livres da sua acc;:ao predadora.ABSTRACT
During the "Terceira 94 Scientific Expedition" an inventory of butterflies and moths was made in June and July. This survey identified 34 confirmed species (Tineidae 2, Gracillariidae I, Yponomeutidae 2, Blastobasidae I, Cosmopterigidae I, Tortricidae I, Choreutidae I. Pyralidae 5, Geometridae 3, Pieridae 2, Noctuidae IS), of which seven species are endemic to the Azores. We also collected 839 insect eggs at several localities: 98.3% were Lepidoptera, with the remaining 1.7% being Diptera and Neuroptera. The only egg parasitoid found was a Telenomus sp. (Hymenoptera, Scelionidae) and represents a first mention for Terceira."
A study was undertaken to compare the activity periods of Myrhimna unipuncra (Haworth) (Lepidoptera. Noctuidae) adults and that of predatory bats, Nycralus al.Oreum Thomas (Chiroptera. Mammalia). The general activity patterns of both sexes of the armyworm were estimated using light traps. and additional information on males was obtained using pheromone traps baited with synthetic lures or virgin females. Both sexes of moth were active early in the night (associated with feeding). while only males remained active in the latter half of the scotophase (associated with mate location}. As bats were active throughout the night there was no predator free space, on a temporal sole. for armyworm adults.
INTRODU<;::Ao
A "Expedi.;ao Cientffica Terceira 1994" contribuiu para urn maior conhecimento geral dos Artr6podos desta ilha, especialmente da elasse dos Insectos, e pennltiu dar continuacao aos inventarios dos Lepid6pteros e dos
Hime~6pteros
parasitas o6fagos dos Ac,:ores, iniciados com as Expedic,:oes Cientfficas as ilhas Graciosa (Vieira, 1989). Flores (Vieira et aI., 1990), Santa Maria (Tavares et al.. 1991), Pico (Tavares el al., 1992), Sao Jorge (Tavares et al .. 1993) e Faial (Tavares et al.. 1994).primeira ordem inelui algumas das mais importantes pragas agrfcolas dos Ac,:ores. nomeadamente a "lagarta das pastagens". Myrhimna unipuncra (Haworth) (Lepidoptera. Noctuidae): por outro lado, pertencem
a
ordem Hymenoptera os parasit6ides 06fagos e larvfcolas que sao potenciais controladores dessas pragas agricolas no Arquipelago. Saliente-se, por exemplo. 0 caso de Apanreles miliraris Walsh (Hymenoptera, Braconidae) que desempenha urn papel imp0rlante na regulac,:ao das populac,:oes larvares de M. unipuncta.o
estudo das ordens Lepidoptera e Hymenoptera reveste-se de particular relevancia, uma vez que aNeste contexto, tambem foram estudados os perfodos de actividade dos adultos desta praga em relac,:ao
a
actividade do morcego predador Nyctalus azoreum Thomas (Chiroptera, Mammalia).MATERIAL E METOOOS
Durante a "Expedi~ Cientffica Terceira 94".
varias u!cnicas foram usadas para capturar
especimens de Artr6podos, especialmente da ordem Lepidoptera: (i) para os NocLUfdeos, uma annadilha luminosa do tipo "Pensylvannia" adaptada, munida duma lampada TLD 15 W
105,
sendo alimentada por uma bateria de 12 V; (ii) para as borboletas e tra~as diurnas, uma rede entomol6gica; (iii) para os estados larvares, 0 metodo das pancadase/ou
observa~ao directa das plantas hospedeiras (nas pastagens. campos de milho, culturas do tomate e de oulroS vegetais e plantas endemicas).As famflias dos Lepidapteros foram listadas de acordo com Vives Moreno (1991). Desta !ista lepidoplerol6gica constam quer as especies diumas observadas, quer as noclurnas capturadas nas armadilhas luminosas, instaladas em Terra Cha. Granja e Santa Barbara, entre 25 de J unho e 0 I de Julho de 1994.
A prospec~ao dos parasit6ides oaragos foi realizada atraves de uma amostragem direcLa e aleatoria de ovos de Lepidoptera, Diptera e Neuroptera, recolhidos em 16 biotopos da ilha Terceira (Quadro 2). Para tal, em cada bi6topo, foram seleccionadas as especies vegetais que
apresentavam maior abundancia, procedendo-se
a
prospect;:ao em tres folhas per planla, no lOtal de duzentas plantas para cad a uma das especies. A detect;:ao dos ovos foi feita com 0 auxflio de uma lupa de bolso, sendo recolhidos com a parte da planta hospedeira que Ihes servia de suporte. No laboratorio, os ovos foram isolados em tubos de
vidro (70x8 mm), fechados com urn pouco de
algodAo e identificados com uma etiquela, na qual se
registava 0 local, data e planta hospedeira.
Diariamente, procedeu-se a sua observat;:ao. a fim de regisLaI a eclosao de larvas ou de parasit6ides.
o
estudo da actividade dos adultos de M. unipuncta com a de N. azoreum foi realizado naquinta da Granja, junto
a casa enos pastos
circundantes. Os padroes gerais de actividade dos adultos de ambos os sex os deste insecta foram . estimados usando arrnadilhas luminosas do tipo "Pensylvannia" (descrita acima). enquanto infonnat;:oes adicionais sobre os machos foram obtidas por meio de annadilhas sexuais
a
basc de feromonas sinteticas (Turgeon el al .. 1983) ou fcmeas virgens. Os adultos deM
.
unipuncta cram rccolhidos tadas as horas em todas armadilhas. desde o por do Sol ale ao nascer do Sol. A actividade do morcego era estimada hora a hora. usando urn detector de morcegos e conlando 0 numero de passagens registadas num periodo de 10 minutos.RESULTADOS E DISCUSSAO
Lista dos Lepid6pteros
Os Lepid6pteros observados na ilha Terceira (Quadro 1) totalizaram 34 especies. pencncendo as
familias Tincidae (2). Gracillariidae (1).
Yponomeulidae (2). B laslobaside (1).
Cosmopterigidae (I), Tortricidae (I). Choreutidae (l). Pyralidae (5). Geometridae (3). Pieridae (2) e Noctuidae (15). entre as quais 7 especies sao consideradas endemicas (Vieira & Pintureau. \993).
Alguns Lepidapteros encontravam-se associados a respectiva planta hospedeira. a saber:
- Caloplilia auranliuca -larvas em minas e folhas
enroladas de Myricafaya Aiton (Myricaceae), na Terra Cha, e em Hypericum foliosum Ailon (Hypericacear.), na CaldeirJ de Santa Barbara;
- Argyreslhia allanlicella - adultos sobre a urze,
[rica scoparia ssp. azorica Hochsl. (Ericaccae), no Juncal;
Scoparia luteusalis - larvas sobre Juniperus
brevifolia (Seubert) Antoine (Cupressaceae), na
Caldeira de Santa Babara;
- Tcbenna bjerkandrella -comum sobre Menlha
SULlveolens Ehrh. (Lamiaceae), na Salga;
- Pieris brassicae azorensis -varios adultos voanoo e larvas atacando repolho e couve (Pieris brassicae L. (Brassicaceae)), na Atalaia e Porto Judeu;
- Cyclophora azorensis -varias larvas sobre a une,
Erica scoparia ssp. azorica, na Lagoa Pico do Boi;
-AScolisforcunalaazorica -varias larvas sobre M.
faya, na Lagoa Pico do Boi;
- MYlhimna unipuncta - muitas larvas nas
gramineas das pastagefls da Atalaia. S.
Bartolomeu e Granja, encontrando-se associado aos cad;iveres larvares desta praga 0 seu inimigo
natural Apanleles mililaris Walsh. (Hym.,
Brnconidae);
- AUlOgrapha gamma -uma larva alimentando-se das folhas de feijoeiro, no Porto Judeu.
Pospec<;::io de parasit6ides oOfagos
No total, foram observadas 6.000 planlas das 7 especies seleccionadas. Das 16 est.a~oes estudadas (Quadro 2). apenas nas da Cruz das Duas Ribeiras e do Caminho de Baixo nao foram capturados ovos de Lepidoplcra. Contudo. na eSlac;ao Ca.minho de Baixo
rccolheram-se tres ovos de Diptcra e urn de
N(uroplera. Nos restantes locais de amostragem
capluram ·se 825 ovos de Lepidoptera,
nomea-damcnte A. gamma.
C.
chalcilcs (Noctuidae), P. b.uzorcnsis (Pierioac), entre outras.
A
excep~ao oas()oplacas de P. b. azorensis. os restantes ovos rccolhidos enconu'J\:a.m-se isolados sobre as djversa.s plantas amostradas (isto
C
,
23.6% dos ovos cncontravam-se isolados e 76,4% em ooplucas).Em rela~Jo as ordens Diptera e Neuroptaa, ap(nas se detcctaram 10 e 4 ovos. respcctivamente,
n;io (Slando nenhurn parJsit.ado (Quaoro 2).
Tal como roi obscrvado na ilha de Sao Jorge por TJvar(s el
Ill.
(1993), podemos considerar que a pl<lntJ onde se encontrou maior numero de ovos isolados de Lepidoptera foi Menta sUl1veolens Erhn, amosuada nas seguintes localidadcs: N. S! do Mato,Quadro 1-
Lista dos Lepid6pteros observados entre 25/06 e 01/07/94 em tres locais da ilha Terceira (A~ores),durante a "Expedi~ao Cientifca Terceira 1994". As especies e subspecies assinaladas a carregado sao consideradas como endemicas dos A~ores (Vieira & Pimureau, 1993).
I1ha Terceira
Familia
/
Especie Terra Cha Granja S.la fiarbaraTineidae Latreille, 1810
Oinophila v-flava
(Haworth, 1828) 5 0 0Opogona sacchari
(Bojer, 1856) 7 0 0Gracillariidae Staimon, 1854
Caloptilia aurantiaca
(Wollastor'l, 1858) 10 0 10Yponomeutidae Stephens, 1829
Argyresthia atianticella
Rebel, 1940 50 50 0Plutella xylostella
(Linnaeus, l7 58) 8 0 0Blastobasidae Meyrick, 1913
B lastobasis
sp. 3 0 0Cosmopterigidae Heinemann &Wocke, [1876]
Cosmopterix panetanae
Hering, 1931 15 0 0Tortricidae Latreille, [1802]
Crocidosema venosanaZeller,
1847 5 0 0Choreutidae Stainton, 1854
Tebenna bjerkandrella
(Thunberg, 1874) 10 6 9Pyralidae Latreille, [1802]
Ephestia kuehniella
Zeller, 1879 0 0Hymenia recurvalis
(Fabricius, 1775) 11 0 0Nomophila noctuella
(Denis & Schiff., 1775) 2 2 0Scoparia luteusalis
Hampson, 1907 0 0 8Udeaferrugalis
(HUbner, 1796) 18 16 6Geometridae Le3ch, [1815] in Brewster
Ascotis fortunata azorica
Pinker, 1969 *Cyciophora azorensis
(prout, 1920) *Gymnoscelis rufifasciata
(Haworth, 1809) 0 0Pieridae Duponchel, [1835]
Colias crocea
(Geoffroy, 1785) 14 9 0Pieris brassicae azorensis
Rebel, 1917 24 12 0Noctuidae Latreille, 1809
Agrotis segetum
(Dennis&
Schiff., 1775) 02
IAutographa gamma
(Linnaeus, \758) 0 ()Chrysodeixis chalcites
(Esper, \789)**
Galgula partita
Guenee, 1852 2~ 8::.
1-1
eliothis armigera
(Hiibner, 1808) H'"Mesapamea storai
(Rebel, 1940) ()::.
7Mythimna loreyi
(Duponchel.1827) () 8 0MYlhimna unipuncta
(Haworth, 1809)45
52 5Noctua atlantica
(Warren, 1905) () 0Noctua pronuba
(Linnaeus, \758) () 3Peridroma saucia
(Hiibner, [1808]) IPhlogophora interrupta
(Warren, 1905) ()0
Phlogophora meticulosa
(Linnaeus, \758) () 8Trichoplusia orichalcea
(Fabricius. 1775) ()6
3
X eSlia c-nigrwn
(Linnaeus. \758) I 14 28*
Observados varios adultos de cada especie na Llgoa Pica do [3()i.**
Ver texto e Quadro 2.***
Observada uma larva sabre tamale na Salga.Santa Barbara, Doze Ribeiras, Serreta, Altares,
BiscoiLOS e Agoalva (Quadro 3). ConLUdo, nao
foram detectados ovos parasitados sobre esta planta.
o
numero de ovos de Lepidoptera observado
sobre as restantes especies de plantas foi muiLO
baixo ou mesmo nulo, caso de
Zea mays
L.
(Quadro
3). No entanto, foi sobre
Lycopersicon esculentum
Miller, na localidade da Fontinhas, que se captUTou
o unico ovo de lepid6ptero parasitado (Quadro 2).
Este ovo enconLrava-se parasitado por
Telenomus
sp. (Hym., Scelionidae) e dele emergiu apenas uma
temea.
Relativamente aos ovos capLUrados em ooplaca,
verificou-se que, em bora as posturas de
P. b.azorensis lOtalizassem 620 ovos colhidos sobre
Brassica oleracea, nenhuma
dasooplacas apresentava
parasitismo (Quadro 2).
Relac;;lO
M. ullipunctalN. a:.oreum
Na ilha Terceira. tal como se registou para a de
Sao J\1iguel (dados nao publicados), ambos os sexos
de
M. unipuncta estavam activos no infcio da noite
(associado com a alimentar,;ao), mas na segunda
metade da scoLOfase s6 os machos permaneciam
activos (associado
a
procura
cia!emea). Os morcegos
estavam aC!ivos dl,lrante toda a noite, pelo que nao
se observou nenhum perfodo de tempo em que os
adultos de
M. unipuncIQ estivessem Iivres da sua
acr,;ao predador..L
Quadro 2. Numero de ovos de Lepidoptera, Neuroptera e Diptera, e numero de ovos parasitados por
Telenomus
sp., observados sobre diferentes plantas das 16 estar,;oes estudadas na ilha Terceira.
Numero de ovos
Telenomus
Estac;ao
Plantas
Lepidoptera Neuroptera
Diptera
sp.
Alalaia Lycopersicon esculenJum Miller
16
0 0 0Phaseolus vulgaris L.
3
0 0 0PorlO Judeu Lycopersicon esculenJum Miller
6
0 0 0Ponta das Comendas Lycopersicon esculenJum Miller 6 0 0 0
Granja Rumex L.
17
1 0 0N~ SI do MalO Rumex L.
9
0 0 0MenJa suaveolens Erhn
45
0 0 0Fontinhas Lycopersicon esculenJum Miller I 0 0 1
St' B<iIbara MenJa suaveolens Erhn
10
0 0 0Cinco Ribeiras Lycopersicon esculenJum Miller
6
0 0 0Phaseolus vulgaris L. -4 0 0 0
Cruz Duas Ribeiras Lycopersicon esculenJum Miller 0
0
0
0
Phaseolus vulgaris L.
0
0
00
Doze Ribeiras Lycopersicon esculenJum Miller I
0
0 0MenJa suaveolens Erhn
6
0
0
0Serreta MenJa suaveolens Erhn 10
0
()0
Allares MenJa suaveolens Erhn -,
-
0 0 0BiscoilOS Men1.a suaveolens Erhn )3 0
Caminho de Baixo Lycopersicon esculenJum Miller () ()
3
()Zea mnys L. I) I 0
0
Phaseolus vulgaris L. () U () (J
Solanum luberosum (L.l () () ()
0
Agoalva Lycopersicon esculenJum ~vl iller .:\
0
() 0MenJa suaveolens Erhn 13
3
0
Phaseolus vulgaris L. () () --, 0
Rume;; L. (J
0
()0
Brassica oleracea L. .:\1\ 1 (oopiac:1) () () 0
Quatro Ribeiras Lycopersicon esculen1.um Miller
J
0 I ()P haseolus vulgaris L. () 0 ()
0
Brassica oleracea L.
149
(ooplacal
0 () 0Quadro 3. Numero de amostras e numero total de ovos de Lepidoptera isolados
observados para cada especie de planta. Plantas
Menta suaveolensErhn
Lycopersicon esculenlum Miller P haseol us vulgaris
L.
Solanum tuberosum (L.) Zea maysL. Brassica oleraceaL.
RumexL.
CONCLUSOESUma lista de Lepid6pteros capturados na ilha Terceira
durante
a Expedir;:ilo Cienlifica foi elaborada,e~globando 11 famflias e 34 especies, entre as quais
7
especies sao consideradas endemicas (Vieira&
Pintureau, 1993).Na ilha da Terceira foi assinaiada, pela primeira vez, a presenr;:a de parasitas oaragos do genero
Telenomus. Este tambem foi capturado aquando das
prospecr;:Oes de parasit6ides oaragos nas ilhas de Santa Maria (Tavares et al., 1991), Pico (Tavares et
al., 1992), Sao Jorge (Tavares el al., 1993) e Faial
(Tavares el al., 1994).
o facto dos parasit6ides do genero Telenomus
ocorrerern natural mente nestas ilhas do Arquipelago constitui urn resultado promissor, principalmente quando se tern como objectivo 0 controlo biol6gico de pragas agrfcolas, pois as popular;:oes destes oaragos nao s6 estao bern adaptadas as condir;:oes edafo-climaticas das ilhas como parasitam preferencialmente lepid6pteros noctufdeos.Na Terceira, tal como nas ilhas de Santa Maria e do Faial (Tavares el al., 1991, 1994), nao foram encontrados parasit6ides do genera Trichogramma, contrariamente ao observado nas ilhas de S. Miguel (pintureau el al., 1990), Pico e S. Jorge (Tavares el
al., 1992, 1993).
Finalmente, 0 estudo da actividade do morcego em funr;:ao da actividade da lagarta das pastagens revelou nao haver urn perfodo da noite onde os adultos deste lcpid6ptcro estejam isentos da preday:io de
N.
azoreum.AG RADEClMENTOS
Os autores expressam 0 seu agradecimento ao Manuel Almeida (Departamento de Biologia) e aos alunos Helena Gago da Camara, Pedro Cerqueira e Jorge Medeiros, pela colaborar;:ao nos trabalhos de campo.
BIBLIOGRAFlA
Pintureau B.,
L.
Oliveira& L.
Anunciada, 1991.Contribution to the study of the egg parasitic
Nurnera de Ovos de
amostras Lepidoptera isolados
1400 119 2000 43 1200 7 200 0 200 0 400 0 600 26
hymenoptera of the Azores islands. Les
Colloques de l'INRA, 56: 115-118.
Tavares 1.,
L.
Oliveira,L.
Anunciada, R. Teixeira, 1. McNeil, H. Matias&
F. Santos, 1992. Contribuir;:ao ao estudo dos Himen6pteros parasitas (Insecta) da Ilha do Pico (Ar;:ores). In "Expedir;:ao Cientffica Pico 1991", Rei. Com.Dep. Bioi. Univ. A<;ores, 20: 53-58.
Tavares J.,
L.
Oliveira, P. Garcia&
L.
Anunciada, 1993. Contribuir;:ao ao estudo dos Himen6pteros parasitas oofagos da Ilha de S. Jorge (Ar;:ores). In 'Expedir;:ao Cientffica S. Jorgerropo 1m",ReI.
Com. Dep. Bioi. Univ. At;wes, 21: 35-39.Tavares 1.,
L.
Oliveira, V. Vieira&
L.
Silva, 1994.Contributo para 0 conhecimento dos Artr6podes
(Lepidopteros e Himen6pteros) da ilha do Faial.
Rei. Com. Dep. Bioi. Univ. A<;ores, 22: 34-39.
Tavares 1.,
L.
Oliveira, V. Vieira,L.
Anunciada,R. Teixeira, B. Pintureau, 1. McNeil
&
1.
Deslilc, 1991. Inventariar;:ao dos Lepidopteros e Himenopteros (Insecta) da llha de Santa Maria,N:pe;.
In 'Expedir;:ao Cientffica Santa Maria eFormigas 90". ReI. Com. Dep. BioI. Univ.
A<;ores, 19: 69-75.
Turgeon 1. 1., 1. N. McNeil
&
W.L.
Roelofs, 1983. Field testing of various parameters for the development of a pheromone·based monitoringsystem for the armyworm, Pseudaletia unipuncta
(Haworth) (Lepidoptera: Nocluidae). Environ.
Entomol., 12: 891-894.
Vieira V. & B. Pintureau, 1993. Diversite comparee des LCpidoplcres (Insecta) dans les iles des Ayores: revision avec de nouvelles donnees.
.4r'lllipeiago. [j~~rdM,uine Sciences, IIA: ICTl-IIl.
Vieira V., IlJX9. Conlribuiy;lo ao eSludo da
elllOlTIo\'auna da llha Graciosa (Ayores). In
"Expediyao Cienlffica Graciosa/88" Rd. Com.
Der
.
BioI. Univ. Ar;orcs. 17: 49-56.Vieira V., 1. Tavares,
L.
Anunciada&
1. McNeil,I~~O. AIl!uns dados sobre a fauna emomolOl!ica da ilha - das Flores-Ayores. In "Expedir;:ao Cienlifica Flores
R9".
Rd. Com. Der. BioI. Univ. Ar;ores,IS:
63-67.Vi\'es Moreno A., 1911. Catalogo sistematico y sino-n/mico dc los Lepidoptcros de la Peninsula Iberica