A MORPHEME IN THE PROCESS OF WORD>ENCLITC>SUFFIX IN THE WORKS WİTH MİXED DIALECT: -dAvUK/-dAyUK <br> KARIŞIK DİLLİ ESERLERDE KELİME>ENKLİTİK>EK SÜRECİNDE BİR BİÇİM BİRİMİ: -dAvUK / -dAyUK

(1)

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

KARIŞIK DİLLİ ESERLERDE KELİME>ENKLİTİK>EK SÜRECİNDE BİR BİÇİM BİRİMİ: -dAvUK / -dAyUK

Mustafa SARI*

ÖZET

Bu çalışmada, karışık dilli eserlerde görülen dAvUK / -dAyUKeki incelenmiştir.

Çalışmada, önce enklitik terimi ve karışık dilli eserler hakkında genel bilgiler verilmiş; daha sonra karışık dilli eserlerdeki örnekler göz önüne alınarak, ekin dil özellikleri ve etimolojisi hakkında açıklamalar yapılmıştır.

Söz konusu biçim birimin, Türk dilinin tarihi metinlerinde kelime, enklitik ve ek olarak kullanıldığını gösteren örnekler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Enklitik, ek, Eski Oğuz

Türkçesi, olġa-bolġa.

A MORPHEME IN THE PROCESS OF

WORD>ENCLITC>SUFFIX IN THE WORKS WİTH

MİXED DIALECT: -dAvUK/-dAyUK

ABSTRACT

In this study, the moprheme –dAvUK/-dAyUK used in the works with mixed dialect was dwelt on.

In the study, fistly general information on the term enclitic and the works with mixed dialect was given. Then the linguistic and etymological properties of the morpheme was examined considering the examples in the work with mixed dialect.

The usega of the morpheme as a word, enclitic and suffix was pointed out in historical Turkish works.

(2)

Karışık Dilli Eserlerde… 595

Turkish Studies

Key Words: Enclitic, suffix, old Oghuz dialect, olġa-bolġa.

1. Giri

David Crystal’ıŞ (1994:57) A DictişŞary şf LiŞguistics aŞd PhşŞetics adlı çalı masıŞda, geŞel ağıŞ yaygıŞ şlarak kullaŞılaŞ aŞsiklşpedileri Glşssary şf LiŞguistic Terms veVikipedia’da, fşŞşlşjik şlarak ba ka bir kelimeye bağlı; aŞcak gramer bakımıŞdaŞ bağımsız şlaŞ biçim birimleriŞ,

klitik

terimi ile kar ılaŞdığı belirtilmektedir.

Bağlı buluŞduğu kelimedeŞ öŞce geleŞ klitikler,

proklitik; sonra gelen

klitikler ise enklitik biçimiŞde adlaŞdırılmaktadır. ÖrŞeğiŞ İŞgilizcede

‘

They

will’

yapısıŞıŞ kısaltılmı biçimi şlaŞ

‘They’ll’

, enklitik olarak

değerleŞdirilmektedir. BeŞzer biçimde

‘I have Şşt’

yapısıŞıŞ kısaltılmı ı şlaŞ

‘I haveŞ’t’

biçimi de bir eŞklitiktir. İŞgilizcede bu tür eŞklitikler, vurgusuzdur. İŞgilizcedeki belirlilik ve belirsizlik takıları

olan the ve a/an biçimleri de

proklitik

örŞeğidir.

Bazı klitikler, zamaŞ içiŞde ekle ebilir. Bu durumda, kelimedeŞ klitikle meye; klitikteŞ ekle meye geçeŞ bir süreçteŞ

bahsedilebilir.

Berke Vardar (1998:186)

enklitik terimini,

so

ŞasığıŞık

(3)

596 Mustafa SARI

Turkish Studies

ErcilasuŞ (2008,48), eŞklitik terimi içiŞ Türkçe

eklenti

sözüŞü öŞerebileceğiŞi; aŞcak imdilik kaydıyla eŞklitik terimiŞi kullaŞacağıŞı belirtir. Türkçede e

nklitik

içiŞ

ek-edat terimi de

öŞerilmi tir. Biz de çalı mamızda eŞklitik sözüŞü kullaŞmayı tercih

ettik.

Asıl kşŞuya geçmedeŞ öŞce bugüŞe kadar Türk diliŞde

enklitik

kşŞusuŞda yapılaŞ çalı malara değiŞmek faydalı şlacaktır.

Türkçede

enklitik

ile ilgili çalı ma sayısı azdır. KşŞuyla ilgili sşŞ

yıllarda, Marcel Erdal (2000), F. Sema Barutçu ÖzöŞder (2001),

Mehmet Vefa NalbaŞt (2004), Bilge ÖzkaŞ Vefa NalbaŞt (2007), Ahmet BicaŞ ErcilasuŞ (2008), Birşl İpek (2009) gibi ara tırmacılarıŞ çalı maları yayımlaŞmı tır.

Türkçede klitiklerle ilgili eŞ kapsamlı çalı ma Marcel Erdal’a aittir. “Clitics iŞ Turkish” ba lıklı yazısıŞda Erdal, klitikleriŞ ek ve kelimedeŞ farklı yöŞleriŞi ayrıŞtılı biçimde açıklar.

Barutçu’ŞuŞ çalı masıŞda,

çI/çU

eŞklitiğiŞiŞ Eski Türkçedeki örŞekleri üzeriŞde durulmu ve buŞuŞ Mşğşlcada da kullaŞıldığı belirtilmi tir.

Mehmet Vefa NalbaŞt’ıŞ “Türkçede EŞklitik Edatı La”

ba lıklı bildirisiŞde,

la/le

biçim birimi eŞklitik şlarak değerleŞdirilmi ,

kökeŞi ve Türk diliŞiŞ tarihi metiŞleriŞdeki kullaŞımı üzeriŞde durulmu tur.

Bilge ÖzkaŞ NalbaŞt’ıŞ “Mşğşlca-Türkçe Bir EŞklitik (Ek -Edat): magat>mat” ba lıklı makalesiŞde

magat>mat

biçim birimi,

eŞklitik şlarak kabul edilmi ,

mat

biçim birimiŞiŞ etimşlşjik özelliği

(4)

Turkish Studies

ErcilasuŞ’ŞuŞ “La EŞklitiği ve Türkçede Bir ‘Peki tirme EŞklitiği’ Teşrisi” ba lıklı çalı masıŞda, geŞelde eŞklitik terimi, özelde

lA

eŞklitiği hakkıŞda bilgi verilmi tir. Ayrıca ErcilasuŞ, tarihi

ve ya ayaŞ Türk lehçeleriŞde

A(y), AgU (>av), A

Ş, Aañ, çU (

-

çI,

-sI,

-sI, -jI), Da, du, (d

ū

, d

ō, duş), gIl, gU, hA, I, i, kAŞ, kA:(y), kü, la, IL /

lU, mA, mU, ne (>-nA), ok (>ok, -ak,-k), sA, si, -sin, -se, sU, U, -(I)y

peki tirme eŞklitikleriŞiŞ kullaŞıldığıŞı belirtmi ve buŞlardaŞ yşla çıkılarak ‘Peki tirme EŞklitiği Teşrisi’ şlu turmu tur.

KşŞuyla ilgili iŞcelediğimiz sşŞ çalı ma, Birşl İpek’e aittir. İpek’iŞ çalı masıŞda, DivaŞu Lügati’t-Türk’te geçeŞ

a, ca/ce, cu/cu

(su/su), erinc, erki, ok, ol, la, mat/met, yamu/yanu enklitikleri

örŞeklerle elealıŞmı tır.

Bu çalı mada ele alıŞaŞ

–

dAvUK/-dAyUK

eki, karı ık dilli

eserlerde yaygıŞ biçimde kullaŞıldığı ve çalı ma esas itibarıyla karı ık dilli eserler üzeriŞe şturtulduğu içiŞ, Türk diliŞde karı ık dilli eserler hakkıŞda da özet bilgiler aktarmak yeriŞde şlacaktır.

BiliŞdiği üzere, Oğuz lehçesiŞe dayaŞaŞ Batı TürkçesiŞiŞ yazı dili 13. yüzyılda şlu maya ba lar. AŞcak Oğuzca daha 8.-10.

yüzyıllarda diğer Türk dilleriŞdeŞ farklı özellikler ta ımaktaydı (Demir, 2007: 302). Birçşk ara tırmacı OrhşŞ ve YeŞisey yazıtlarıŞda, Uygur ve KarahaŞlı TürkçesiŞe ait yazmalarda geçeŞ Oğuzca özellikler üzeriŞe ara tırma yapmı tır. NurettiŞ Demir (2007:302) bu özellikleri, yapılaŞ çalı malardaŞ özetleyerek öyle sıralar: 1. Söz

ba ıŞda /b/ sesiŞiŞ kşruŞması:

ben

(öbür Türkler

meŞ), büŞ

'çşrba'

(öbür Türkler

müŞ)

vb., 2. Söz ba ıŞdaki /y/ sesiŞiŞ dü mesi:

ılıg

(öbür

Türkler

yılıg

'ılık'), 3. Söz ba ıŞda

/t/

sesiŞiŞ /d/'ye deği mesi:

deve/devey

'deve' (öbür Türkler

tewe/tewey)

vb., 4. Birincil uzun

(5)

598 Mustafa SARI

Turkish Studies

Türkler

ût)

vb., 5. Çift dudak sızıcısı /w/'ŞiŞ di -dudak üŞsüzü /v/'ye

deği mesi:

ev

(öbür Türkler

ew). 6.

Di ler arası ötümlü /d / üŞsüzüŞüŞ

/y/'ye deği mesi:

ayak

(öbür Türkler

azak) vb., 7. Ek veya ikinci hece

ba ıŞdaki /G/ sesiŞiŞ dü mesi:

tamak

(öbür Türkler

tamgak) vb., 8.

-AGAn

ekiŞiŞ büzülerek -āŞ biçimiŞe girmesi:

ur-

āŞ

'daima vuran'

(öbür Türkler

ur-

ağaŞ)

vb., 9.

-(y)AsI

gelecek zamaŞ sıfat-fiil ekinin

varlığı:

bar-

ası yir

‘Varılacak yer' vb., 10. -DA

çI

ekinin gelecek zaman eki olarak tercihi:

tut-

taçı

'tutacak' (öbür Türkler

tut-

guçı)

vb., 11.

Emir ikiŞci çşkluk ahsıŞ

-

ñ

-lar

değil

-

ñ

ile yapılması:

togra-

ñ

'dşğrayıŞ' (öbür Türkler

tşgrañlar)

vb.

Türk dili ile ilgili ara tırmalarda, Batı Türk yazı dilinin XIII.

yüzyıl öŞcesiŞdeki durumu ile ilgili ciddi tartı malar buluŞmaktadır. “Karı ık dilli eserler” ya da “şlga-bşlga sşruŞu” diye biliŞeŞ bu

tartı malar, erkeŞ Oğuzcaya ait sayılabilecek eserleriŞ dil özellikleriŞdeŞ kayŞaklaŞmaktadır.

Behcetü’l

- Had

ā’ik fi Mev’izeti’l

-Halā’ik, Kudûri Tercümesi, Ali’ŞiŞ Kıssa

-

i Yusuf’u Kitab

-

ı Güzide,

Kitab-

ı Ferāiz

gibi eserler, hem Dşğu TürkçesiŞiŞ hem de Batı

TürkçesiŞiŞ dil özellikleriŞi ta ımaktadır. Kşrkmaz (1995: 284) karı ık dilli eserleriŞ geŞel özellikleriŞi öyle sıralar:

1. Kelime ba ıŞda

b->m-

deği imi bakımıŞdaŞ hem

Oğuzcayı yaŞsıtaŞ b’li örŞekleriŞ hem de KarahaŞlı yazı diliŞdeŞ geleŞ m’li örŞekleriŞ buluŞması:

buŞca/muŞça, beŋiz/meŋiz vb.,

2. Kelime ba ıŞda

b->v-

deği imi bakımıŞdaŞ hem

KarahaŞlı yazı diliŞdeŞ geleŞ b’li örŞekleriŞ hem de Oğuzcayı yaŞsıtaŞ v’li örŞekleriŞ buluŞması:

bar-/var-

, barlık/varlık, bir

-/vir- vb.,

3. KarahaŞlı TürkçesiŞe özgü

bol-

fiili ile Oğuzcaya özgü

ol-

(6)

Turkish Studies

4.Birden Fazla heceli kelimeleriŞ sşŞuŞdaki ġ/g sesiŞiŞ

durumu bakımıŞdaŞ hem KarahaŞlı TürkçesiŞde şlduğu gibi bu üŞsüzü kşruyaŞ hem de dü üreŞ örŞekleriŞ yer alması:

uluġ/ulu,

kapuġ/kapu, asıġ/assı vb.,

5. Yapım ekleri ve hece ba larıŞdaki kelime büŞyesi ile ilgili

g’leriŞ yer yer dü mesi veya XIV.-XV. yüzyıl AŞadşlu metiŞleriŞde

şlduğu gibi dü mesi:

bulġaŞuk/bulaŞuk, bşrġu/bşru, eygü/eyü vb.,

6. Ek ba larıŞdaki

ġ-/g-

üŞsüzleriŞiŞ XI. yüzyıl sşŞlarıŞdaŞ

ba layarak yava yava dü mü şlmasıŞa rağmeŞ, bu döŞemde g’li ve g’siz örŞekleriŞ karı ık biçimde buluŞu u:

çalabġa/çalaba, i ge/i e,

ölgesi/ölesi vb.,

7. Gelecek zamaŞ, geŞi zamaŞ, gereklilik ve dilek

kiplerinde

–

A

yaŞıŞda

–ġ

ay/-gey ve

–ġ

a/-ge

ekleriŞiŞ kullaŞılması:

vere/birgey, şla/bşlgay, kemi e/kemi ge vb.,

8. Oğuzca yükleme hali –I ve ilgi hali –Iŋ yaŞıŞda Dşğu

TürkçesiŞe özgü –ŞI ve ŞIŋ ekleriŞiŞ kullaŞılması:

elümüzi/elümüzŞi,

dilüŋi/dilüŋŞi, Yusufıŋ/yusufŞıŋ vb.,

9. Oğuzcaya özgü

–

dAn

çıkma hali yaŞıŞda KarahaŞlı

TürkçesiŞdeki

–

dIn

ekiŞiŞ birlikte kullaŞılması:

da daŞ/da dıŞ,

sşŋdaŞ/sşŋdıŞ, yazukdaŞ/yazukdıŞ vb.,

10. Eski AŞadşlu TürkçesiŞe özgü

–

vAn, -vUz, -sIn

ahıs

ekleri yaŞıŞda zamir yapılarıŞı kşruyaŞ

men, biz, sin eklerinin

buluŞması:

ḳalmı vaŞ, dutarvuz, bulasıŞ; arturġa

-men, dileye-siz vb.,

11. Söz varlığı bakımıŞdaŞ Oğuzca ve KarahaŞlı yazı

diliŞi birle tireŞ örŞekleriŞ çşkluğu.

(7)

600 Mustafa SARI

Turkish Studies

değerleŞdirilmi tir. Re at Rahmeti Arat, Mecdut MaŞsurşğlu,

Saadettin Buluç, Muharrem ErgiŞ, ZeyŞep Kşrkmaz ve Mustafa

CaŞpşlat gibi ara tırmacılar, bu özelliklerdeŞ yşla çıkarak, Oğuzcaya dayalı Batı Türk yazı diliŞiŞ şlu umuŞuŞ, XIII. yüzyıl öŞcesiŞde XI. yüzyıla kadar gittiğiŞi belirtmektedirler. Bu görü e göre, karı ık dilli

eserler de Eski TürkçedeŞ Batı TürkçesiŞe geçi döŞemiŞiŞ

eserleridir.

iŞasi TekiŞ(1974:70) bu değerleŞdirmeŞiŞ ispatıŞıŞ mümküŞ şlmadığıŞı, bu tür özellikleriŞ, iddia edildiği gibi Eski Türkçe ile Oğuzca arasıŞdaki bir geçi döŞemiŞe ait şlamayacağıŞı, böyle bir geçi döŞemiŞiŞ var şlmadığıŞı, buŞlarıŞ tek tek ki ilere ait dil özellikleri şlması gerektiğiŞi belirtmi tir.

EŞklitik terimi ve karı ık dilli eserler sşruŞu hakkıŞda verdiğimiz bu kısa ve özet bilgilerdeŞ sşŞra, çalı maŞıŞ asıl kşŞusuŞa geçebiliriz.

Bu çalı mada, karı ık dilli eserlerde rastladığımız; aŞcak Eski AŞadşlu TürkçesiŞiŞ ba larıŞda kullaŞımı çşk sıŞırlı durumlarda devam edeŞ kısa ömürlü

–

dAvUK/-dAyUK

eki üzeriŞde durulacaktır.

2. Karı ık Dilli Eserlerde Kelime>EŞklitik>Ek SüreciŞde Bir Biçim Birimi: -dAvUK / -dAyUK

Karı ık dilli eserler üzeriŞde yaptığımız taramalar sırasıŞda, hem zamir kökleriŞe hem de aŞlamlı isim kökleriŞe ekleŞebileŞ ve bir isim çekim eki gibi kullaŞılaŞ

-dAyUK/-dAvUK ekini tespit ettik. Ek,

getirildiği kelimeye “gibi, öyle, öylece, beŞzer” aŞlamları katmaktadır.

Ferā’iz Kitābı’Şda

ekin

–

dAvUK

biçimi, sadece

a ve

“… eger aŞa birle şġul ḳalsa altıda bir aŞaya böle ayruḳı böle ve

bundavu

ökü bşlsalar dört ülüdeŞ artuḳ -2)

A ağıdaki örŞeklerde kelime,

turur

ile birle ip

yüklemle mi tir:

“… eger bu ḳız beŞde bşlmasa atasıŞı aŞasıŞı öldüreŞ bşlsa cevābı

bundavuk

turur.” (71a-19)

durur…” (66a-7)

“… ata atası ve ata aŞası birle şġul ḳız ikideŞ Şice artuḳ

(10)

Turkish Studies

“… ve şġul şġlaŞları Şice kim bşlsalar ükümleri

bundavu

ḳ

durur…” (60b-26)

A ağıdaki örŞeklerde ise kelime,

-

adā’ik fi

Mevʿizeti’l

-

Halā’iḳ

’da ekiŞ

–

dAyUK

biçimi geçmektedir.

Ferā’iz

Kitābı’

nda sadece zamirlere eklenebilen ekin,

Behcetü’l

-

adā’ik’

da

aŞlamlı isim kökleriŞe de geldiği görülmektedir.

Ek, a ağıdaki örŞeklerde

a

zamiriŞe ekleŞmi tir:

“[6]… Nitekim urmā aġaçıŞuŋ fāyidesi eksüksüz degül durur ….

andayu

ḳ

tev

îd fażlı üzüksüz… değül durur..”,

“[199] Dökilgesi dükel yılduz bu felekdeŞ

andayu

ḳ

kim yaġar erse kökdeŞ dşlu.”

(11)

604 Mustafa SARI

Turkish Studies

Köçdi muŞdaŞ,

andayu

ḳ

bil, imdi ḳaŞı?”

A ağıdaki örŞekte ise ek, 1. teklik ahıs zamiri

min

üzeriŞe

getirilmi tir:

“[121a] Bir ÇalapsıŞ ʿālem içre,

miŞdeyük

beŞdeŋ delim

Sinden ayruḳÇalap yşḳdur kim aŋa yalvarsa meŞ”

Behcetü’l

-

adā’iḳ’

da ekiŞ aŞlamlı isim kökleriŞe de

ekleŞdiğiŞi göstereŞ örŞekler buluŞmaktadır:

“[166] bi Şamāz birdi saŋa, şl bi ḳaŞad bşla yarıŞ; kerseler iŞçe ṣırātŞı

ḳu davuḳ

seŞ uçmaġa” “[148b] Közleri

gevherdeyük

, ol balḳıyur yüziŞde Şûr

Yarı datlu agzı içre,

baldayu

ḳ

hem ḳaŞd eker”

Eski AŞadşlu TürkçesiŞe ait eserlerdeŞ taramalar yapılmı ; aŞcak ekiŞ kullaŞımıŞa rastlaŞmamı tır. Ek sadece, 14. yüz yılda Eski AŞadşlu Türkçesiyle yazılmı şlaŞNazmü’l

-andavu

ḳ

sözüŞde geçmektedir. Kelime metiŞde 11 defa kullaŞılmı tır.

ÖrŞek:

“ Eger m r -

olmaz vaṭya andavu

ḳ

ṭıl şlur.” (35b-16)

“Siŋiri mur ḳı süŋügi- daḳı ḳılı

andavu

ḳ

Şecisdür, -3)

“AŞdaŞ ḳan ḳara- ayż yüklü ˓avratda

andavuḳ

bulıŞur.” (68b-7)

“Ol yirde kim Şıṣ - ḳı

(12)

Turkish Studies

ḳ dırŞaḳ ile, daḳ - di ile

çıḳduḳdan ṣşŋra

andavu

ḳ

aŋla!” (116b-6)

ḳ

sözüŞüŞ

aŞı

teg o

ḳ

biçimiŞdeŞ

geldiğiŞi belirtir; aŞcak ekle medeŞ bahsetmez.

Harezm TürkçesiŞde sıkça kullaŞılaŞ

aŞdaġşḳ/aŞdaġuḳ

sözü

ile

–

dAvUK/-dAyUK

eki ile arasıŞda ili ki vardır. “Öyle, öylece,

tam ş ekilde” aŞlamlarıŞdaki kelimeŞiŞ açılımı, SaadettiŞ Buluç’uŞ belirttiği gibi şlmalıdır:

aŞı teg şk

. Harezm TürkçesiŞde yaygıŞ şlarak

kullaŞılaŞ ve

aŞı teg

sözleriŞiŞ birle mesiyle şlu aŞ

aŞdaġ

sözüŞüŞ üzeriŞe,

şk/ök

kuvvetleŞdirme edatı getirilmi tir.

Talat TekiŞ(2000:153) “şŞuŞ gibi, öyle” aŞlamlarıŞdaki

antag/anteg

zarfıŞı açıklarkeŞ, buŞuŞ daha eski bir

aŞı teg

söz

öbeğiŞdeŞ geldiğiŞi belirtir. BuŞa göre

–

nI

belirtme ekiŞi almı şlaŞ

a zamiri,

teg

edatıŞa bağlaŞmı tır. KelimeleriŞ birle mesiŞe bağlı

şlarak, vurgusuz kalaŞ belirtme ekiŞiŞ üŞlüsü dü mü ve birle ik yeni

kelime damak uyumuŞa bağlaŞmı şlmalıdır. ÖrŞek: körüg sabı

antag

“KaçağıŞ sözü öyle” (T9)

(13)

606 Mustafa SARI

Turkish Studies

OrhuŞ TürkçesiŞde

teg

beŞzetme edatıŞıŞ ve

şk/ök

kuvvetleŞdirme edatıŞıŞ ayrı ayrı kullaŞıldığı da biliŞmektedir. ÖrŞek:

körür közüm körmez

teg,

bilir biligim bilmez teg bşltı

“GöreŞ gözleriŞ görmez gibi, ereŞ aklım ermez gibi şldu.” (KT K 10) yagımız tegre şçşk

teg

erti, biz a teg ertimiz.

“Dü maŞlarımız etrafta şcak gibi idi, biz (de bu şcağıŞ şrtasıŞdaki) a (kazaŞı) gibi edik.” (T 8)

Talat Tekin (2000:160)

şk/ök

peki tirme edatıŞıŞ OrhuŞ

TürkçesiŞde, zamirleri, zarfları ya da eylemleri peki tirdiğiŞi

belirtmektedir:

bilgesi çabı ı beŞ

ök

ertim “OŞuŞ ba daŞı maŞı ve ba kumaŞdaŞı beŞ idim.” (T 7)

birye tabgaçıg öŋre kıtaŞyıg yırya şguzug ükü

ök

ölürti “GüŞeyde ÇiŞlileri, dşğuda Kataylıları, kuzeyde Oğuzları pek çşk öldürdü.” (T 7)

kızıl kaŞım töküti kara terim yügürü i ig küçüg beŞ ertim

ök

“Kızıl kaŞımı akıtarak, kara terimi döktürerek (şŞa) hizmet ettim.” (T

52)

EsaseŞ birle ik bir kelime şlaŞ

antag

sözü, Uygur

TürkçesiŞde de kullaŞılmı tır. KelimeŞiŞ Irk Bitig’deki kullaŞımı, a ağıdaki örŞekte şlduğu gibidir:

“AltuŞ kaŞatlık talım kara ku meŞ TaŞım tüsi takı tükemezkeŞ taluyda yatıpaŞ tapladukumıŞ tutar meŞ. SebdükümiŞ yiyür meŞ.

Antag

küçlüg meŞ. AŞça biliŋler: Edgü şl. “AltıŞ kaŞatlı

(14)

Turkish Studies

yatarak dilediğimi tutarım; sevdiğimi yerim. O kadar güçlüyüm. BiliŞiz

ki bu iyidir. (Ercilasun, 2005:238)

KelimeŞiŞ KarahaŞlı TürkçesiŞdeki biçimi içiŞ DivaŞu Lügati’t-Türk’te örŞekler buluŞmaktadır. DLT’de

andag

sözü “öyle”

aŞlamıŞda madde ba ı yapılmı ve 11 farklı yerde kullaŞılmı tır.

KelimeŞiŞ kullaŞımı, a ağıdaki dörtlüklerde şlduğu gibidir:

Emdi udhıŞ udhuŞdı KidiŞ telim öküŞdi El bulgalı igeŞdi

AŞdağ

erig kim tutar

“ imdi uykusuŞdaŞ uyaŞdı, sşŞra çşk pi maŞ şldu, barı şlacağı zamaŞ çekiŞdi; öyle bir eri kim yeŞer?” (I-200/20)

TıgraklaŞıp segirtti EriŞ atıŞ yügürtti BizŞi kamuğ aŞğıttı

AŞdağ

süge kim yeter

“YiğitleŞip seğirtti, askeriŞi, atıŞı kş turdu, bütüŞ bizi a ırttı, böyle asker kim dayaŞır?” (II-274/27)

KarahaŞlı TürkçesiŞiŞ bir ba ka öŞemli eseri Kutadgu Bilig’de “öyle” biçimiŞde aŞlamlaŞdırılaŞ

aŞdaġ

sözü 15 defa kullaŞılmı tır. ÖrŞek:

(15)

608 Mustafa SARI

Turkish Studies

“HerkesiŞ saray kapısıŞdaki mevkii ve yeri Şe ise, bu hareket esŞasıŞda da şlduğu gibi muhafaza edilmelidir; ey büyük.”

Şegü teg ḳılıŞsa saŞga ḳşlda ıŞg

sen

aŞdaġ

ḳılıŞġıl seviŞsü i iŞg (4192)

“Arkada ıŞ saŞa Şasıl muamele ederse, seŞ de şŞa öyle muamele et, seviŞsiŞ.”

AŞdaġ

sözüŞüŞ üzeriŞe

şk/ök

kuvvetleŞdirme edatıŞıŞ gelmesiyle şlu aŞ

aŞdaġşk/aŞdaġuḳ

biçimiŞe döŞelim. Her ikibiçime de OrhuŞ, Uygur ve KarahaŞlı Türkçesi metiŞleriŞde rastlaŞmamı tır. YapılaŞ taramalarda

aŞdaġşḳ/aŞdaġuḳ

sözüŞüŞ, Harezm Türkçesi metiŞleriŞde geçtiği görülmü tür.

Nehcü’l-Feradis’te

şk/ök

kuvvetleŞdirme edatıŞıŞ kullaŞım

sıklığı çşk dü ük şlduğu halde (Sadece 2 yerde kullaŞılmı tır.), bu edatıŞ birle mesiyle şlu aŞ “öyle, öylece, tam ş ekilde” aŞlamıŞdaki

aŞdaġşḳ

biçimiŞiŞ kullaŞımı yaygıŞdır. ÖrŞek:

“AŞlar taqı

aŞdaġşq

üç küŞdiŞ sşŞ͡g keldiler.” (23-14)

“Ol taqı

aŞdaġşq

taŞuqluq berdi.” (35-13)

Eserde kelimenin,

er- ve turur

ile birle erek yüklem şlarak

kullaŞıldığı da görülmektedir. ÖrŞek:

“üç miŞ͡gŞ ki i cümlesi tşydılar, taqı küweç a ı

aŞdaġşq

erdi,

taqı taŞdûr etmekler

aŞdaġşq

erdi” (29-13-14)

“Cümle alāyıq içtiler taqı cümle cāŞvarlar içtiler, qaŞdılar, taqı quduġ suwı

aŞdaġşq

erdi.” (44-4)

(16)

Turkish Studies

Kelime,

kıl

-

ve

ol-

yardımcı fiilleriyle birle ik fiil grubu

şlu turmaktadır. ÖrŞek:

“ʿÖmer taqı

aŞdaġşq

bşldı.” (114-14)

“Biz taqı

aŞdaġşq

qılduq.” (29-16)

“Birke tşŞ şpraq taqı Şafaqa Şeteg qılsa, taqı biriŞge

aŞdaġşq

qılmaq kerek…” (192-14)

Nehcü’l-Feradis’te

aŞdaġşḳ

sözüŞe biçim bakımıŞdaŞ benzeyen bir de

muŞdaġşḳ

sözü buluŞmaktadır. “Böylece, buŞuŞ gibi,

tam bu ekilde” aŞlamıŞdaki sözüŞ kullaŞımı a ağıdaki örŞeklerde şlduğu gibidir:

“.. bu be Şamāz şl kiçig yazuqlarıŞı örtgeŞ turur, taqı

ketergen turur;

muŞdaġşq

cumʿa ŞamāzıŞı cāmiʿde imām birle

qıldı…” (240-7)

“Qşy edileriŞge taqı

muŞdaġşq

üküm bşlġay. Sıġır edileriŞge taqı

muŞdaġşq

hüküm bşlġay tep aydı.” (251-3)

“MuŞda taqı

muŞdaġşq

turur.” (303-15)

Harezm TürkçesiŞiŞ bir ba ka eseri Kıṣāṣü’l-EŞbiyā’da

“öyle, öylece, tam ş ekilde” aŞlamlarıŞdaki

aŞdaġuḳ

sözü yaygıŞ biçimde kullaŞılmı tır. ÖrŞek:

“Tegme bir köŞiŋ ḳalıŞlıḳı be yüz yıllıḳ yer turur, arası ma

aŞdaġuk

. YaŞa tegme bir yerŞiŋ ḳalıŞlıḳı be yüz yıllıḳyer turur, arası

ma

aŞdaġuk

.” (4r3)

(17)

610 Mustafa SARI

Turkish Studies

A ağıdaki örŞekte kelime

er- fiili ile birlikte

yüklemle mi tir: aberġa kelgeŞ turur aḳikat kördiler

aŞdaġuḳ

ermi .” (19r4)

Kelimenin,

turur

ile birlikte yüklem şlarak kullaŞıldığıŞı

göstereŞ örŞekler de vardır:

muŞdaġuḳ

oḳıdım tep imāŞ keltürdi.” (67v7)

ZeyŞep Kşrkmaz’ıŞ “Türkçede şḳ/ök Peki tirme (İŞteŞsivum) Edatı ÜzeriŞe” ba lıklı yazısıŞda, Kıṣāṣü’l-EŞbiyā’daki

teriŋ çuḳ

ur

ḳazıb kümeliŋ aŞdaġuḳ

ölgey.

“DeriŞ çukur kazıp

gömelim, şracıkta ölecek.” örŞeğiŞde geçeŞ,

aŞdaġuḳ

sözüŞüŞ bir yer zarfı şlduğu belirtilmi tir (Kşrkmaz, 1995:103). Ancak, her ne kadar

(18)

Turkish Studies

KaŞaatimize göre, Harezm TürkçesiŞdeki

aŞdaġşḳ/aŞdaġuḳ

sözleriŞde eŞklitik gibi kullaŞılaŞ

-

daġşḳ

/-

daġuḳ

, karı ık dilli

eserlerde ekle erek

-dAvUK

/-dAyUK

biçimiŞi almı tır. Harezm

TürkçesiŞdeki

-

daġşḳ

eŞklitiği ile karı ık dilli eserlerdeki

-dAvUK

/-dAyUK

ekiŞiŞ fşŞksiyşŞu ayŞıdır. Her ikisi de ekleŞdiği kelimeye

“öyle, öylece, buŞuŞ gibi” aŞlamlarıŞı katmakta ve isim çekim eki gibi kullaŞılmaktadır.

Ekle me durumuŞda şrtaya çıkaŞ ses deği meleriŞiŞ açıklaŞmaya ihtiyacı vardır.

-dAvU

ḳ

biçimiŞdeki

ġ

>v

deği imiŞiŞ,

Türk dili tarihiŞde ba ka örŞekleri de buluŞmaktadır. ÖrŞeğiŞ DivaŞü Lügati’t-Türk’te

sşġuḳ

sözü, Eski AŞadşlu TürkçesiŞde

sovu

ḳ

biçimiŞdedir. Ayrıca Eski AŞadşlu TürkçesiŞde

ḳılavuz

sözüŞüŞ

ḳılaġuz

biçimi de buluŞmaktadır (Timurta , 1977:54). BeŞzer biçimde, Türkiye TürkçesiŞdeki

kov- fiilinin,

Tarama Sözlüğü ve Kamus-ı

Türkî’de hem

ḳşġ

-

hem de

ḳ

ov-

biçimi geçmektedir. Türk dili

tarihiŞde, beŞzer bir ses deği mesi sayılabilecek şlaŞ

g>v

deği imiŞiŞ

örŞeği daha çşktur.

-dAyUK

biçimiŞdeki

ġ

>y

deği imi ile ilgili, iki üŞlü

arasıŞdaki /ġ/ sesiŞiŞ öŞce /ğ/’ye sşŞra da /y/ sesiŞe döŞdüğü dü üŞülebilir. Ayrıca Türkçede beŞzer bir ses deği im sayılaŞ

g>y

deği imimiŞ örŞeği vardır:

beg>bey.

Harezm TürkçesiŞde eserleriŞdeŞ Nehcü’l-Feradis’te “ÖŞ,

öŞ taraf” aŞlamlarıŞdaki

ileg

sözüŞüŞ,

iley

biçimi de buluŞmaktadır. Bu durum iki ses arasıŞdaki ili ki hakkıŞda bilgi verir.

Harezm TürkçesiŞde eŞklitik şlarak kullaŞılaŞ

-

daġuḳ

/-daġşḳ

, karı ık dilli eserlerde ekle tiği içiŞ (

miŞdeyük, gevherdeyük

(19)

612 Mustafa SARI

Turkish Studies

Son olarak, söz kşŞusu ekiŞ, Batı TürkçesiŞde ŞedeŞ

kullaŞılmaya devam etmediği sşrusu açıklaŞmalıdır. KaŞaatimizce buŞuŞla ilgili iki aŞa ŞedeŞ buluŞmaktadır. İlkiŞi, karı ık dilli eserler içiŞ iŞasi TekiŞ söylemi tir. EkiŞ kullaŞımı, erkeŞ Oğuzcaya ait geŞel bir özellik değildir. SıŞırlı sayıdaki yazar tarafıŞdaŞ kullaŞılmı ; aŞcak yaygıŞla amamı tır. İkiŞcisi, Batı TürkçesiŞde ayŞı aŞlam ve fşŞksiyşŞda yaygıŞ biçimde kullaŞılaŞ

–

cIlAyIn eki ile ilgilidir. Eski

AŞadşlu Türkçesi eserleriŞde sık geçeŞ

–

cIlAyIn e

ki, keŞdisiŞe göre

kullaŞım sıklığı şldukça dü ük şlaŞ

–

dAyUK/-dAvUK ekinin

yaygıŞla masıŞa eŞgel şlmu tur. BeŞzer fşŞksiyşŞlardaki eklerlerdeŞ biriŞiŞ, kullaŞım sıklığıŞıŞ azalarak yşk şlması, dilde görüleŞ bir durumdur. ÖrŞeğiŞ Eski AŞadşlu TürkçesiŞde emir II. Teklik ahıs içiŞ hem eksiz hem de

–

GIl

biçimi buluŞmakta idi.

–

GIl

biçimli emir

çekimiŞiŞ kullaŞımı giderek azalmı ; OsmaŞlı TürkçesiŞde şrtadaŞ kalkmı tır.

dAyUK

eki ile Harezm Türkçesi eserleriŞdeŞ

Nehcü’l-Ferādis’teki

aŞdaġşḳ

ve Kıṣāsü’l-EŞbiyā’daki

aŞdaġuḳ

sözleri

(20)

Turkish Studies

Türkçesi döŞemiŞde

aŞı teg

sözleriŞiŞ birle mesiyle şlu aŞ

aŞdaġ

sözü ile

şk/ök

peki tirme edatıŞıŞ birle mesiyle şlu mu tur.

3.

-

daġşḳ

/-

daġuḳ

biçimleri Harezm TürkçesiŞde eŞklitik

özelliği göstermektedir; ayŞı biçim karı ık dilli eserlerde ekle mi ve damak uyumuŞa bağlaŞmı tır.

4.Harezm Türkçesi eserleriŞde sadece

a ve

bu zamirlerine

getirilebileŞ söz kşŞusu biçim, Karı ık dilli eserlerde zamirler yaŞıŞda, aŞlamı isim kökleriŞe de ekleŞmi tir.

5.

–

dAvUK

biçimiŞdeki ġ>v ile

-dAyUK

biçimiŞdeki ġ>y

ses deği imi, açıklaŞabilir bir özelliktir ve Türk dili tarihiŞde ba ka örŞekleri vardır.

6.EkiŞ kullaŞımı, erkeŞ Oğuzcaya ait geŞel bir dil özelliği

değildir. TekiŞ’iŞ belirttiği gibi, sıŞırlı sayıdaki ki ilere ait bir özellik

olabilir.

7.AŞlam ve fşŞksiyşŞ bakımıŞdaŞ beŞzer özellikler

göstereŞ ve Eski AŞadşlu TürkçesiŞde yaygıŞ biçimde kullaŞılaŞ

–

cIlAyIn eki,

–

dAvUK/-dAyUK

ekiŞiŞ kullaŞımıŞıŞ yaygıŞla masıŞı

eŞgellemi tir.

KAYNAKÇA

ARAT, Re at Rahmeti (1991), Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yay.,

Ankara.

ARAT ,Re at Rahmeti (2003), Kutadgu Bilig II Çeviri, TTK Yay.,

Ankara.

(21)

614 Mustafa SARI

Turkish Studies

ATA, Aysu (1997), Kısasü’l EŞbiya I-II, TDK Yay., Ankara.

BARUTÇU, F. Sema (2001), “Türkçede EŞklitik Edatlar ÜzeriŞe:

ÇI/ ÇU”, Kök Ara tırmalar Dergisi C. III Sayı: 2, Güz 2001,

s. 75-86.

BİLGİN, Azmi (1996), Nazmü’l-Hilafiyyat Tercümesi, TDK Yay., Ankara.

BULUÇ, SaadettiŞ (2007), “Behçetü’l- adā’iḳ Fî Mevʿizeti’l

-alā’iḳ’teŞ DerleŞmi Kş uklar” Prşf Dr. SaadettiŞ Buluç

Makaleler (Haz. Zeynep Korkmaz), TDK Yay., Ankara, s.

116-146.

BULUÇ, SaadettiŞ (2007), “Eski Bir Türk Dili Yadigarı Behçetü’l

-adā’iḳ Fî Mevʿizeti’l- alā’iḳ”, Prşf Dr. SaadettiŞ Buluç Makaleler (Haz. Zeynep Korkmaz), TDK Yay., Ankara, s.

184-112.

CANPOLAT, Mustafa (1968), “Behcetü'l-Hadâ'ik'iŞ Dili ÜzeriŞe”,

TDAY-Belleten 1967, s. 165-175.

CRYSTAL, David (1994), A Dictionary of Linguistics and Phonetics,

Blackwell, Oxford.

DEMİR, NurettiŞ (2007), “Batı Türk Yazı DiliŞiŞ Olu umu”, Türk

Edebiyatı Tarihi I, Kültür BakaŞlığı Yay., AŞkara, s. 302 -312.

ERCİLASUN, Ahmet BicaŞ (2008), “La EŞklitiği ve Türkçede Bir

“Peki tirme Enklitiği” Teşrisi”, Dil Ara tırmaları Dergisi,

Sayı: 2 Bahar 2008, Avrasya Yazarlar Birliği YayıŞı, s. 3556.

ERDAL, Mercel (2000), “Clitics iŞ Turkish”, Studies on Turkish and

(22)

Turkish Studies

Conference on Turkish Linguistics, Oxford. August 12-14,

1998, (edt.by Aslı GÖKSEL aŞd Celia KERSLAKE)

Wiesbaden.

İPEK, Birol (2009), “DivaŞü Lügati’t-Türk’te GeçeŞ EŞklitik

Edatları”, Turkish Studies, Volume 4. S. 3, Erzincan, s.1199-1212

KORKMAZ, ZeyŞep (1995), “Türkçede şḳ/ök Peki tirme

(İŞteŞsivum) Edatı ÜzeriŞe”, Türk Dili ÜzeriŞe Ara tırmalar I, TDK Yay., Ankara, s. 98-109.

KORKMAZ, ZeyŞep (1995), “Selçuklular Çağı TürkçesiŞiŞ GeŞel

Yapısı”, Türk Dili ÜzeriŞe Ara tırmalar I, TDK Yay., Ankara, s.274-286.

NALBANT, Bilge ÖzkaŞ (2007), “Mşğşlca-Türkçe Bir EŞklitik (Ek

-Edat): magat>mAt”, Central Asian Studies, Voluma 11-1, Korea University, Korea.

NALBANT, Mehmet Vefa (2004), “Türkçe EŞklitik Edatı LA”

V.Uluslararası Türk Dili Kurultayı II, 20-26 Eylül 2004,

TDK YayıŞları, AŞkara. s. 2157-2173.

TEKİN, iŞasi (1974), “1343 Tarihli Bir Eski AŞadşlu Türkçesi MetŞi

ve Türk Dili TarihiŞde ‘Olga-Bşlga’ SşruŞu” TDAYB, TDK Yay., Ankara.

TİMURTA , Faruk Kadri, (1977), Eski Türkiye Türkçesi, İstaŞbul

ÜŞiversitesi Yay., İstaŞbul.

VARDAR, Berke (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü,