Tema 12.- As cidades e os procesos de urbanización. 1.- Que se entende por cidade?

Tema 12.- As cidades e os procesos de urbanización.

O poboamento ou hábitat é o conxunto de asentamentos resultantes do proceso de ocupación do

espazo pola poboación. Segundo os seus caracteres diferenciamos entre poboamento rural e

poboamento urbano.

1.1.- O poboamento rural e urbano.

POBOAMENTO

RURAL

URBANO

Criterios

diferenciadores

• demográficos

• morfolóxicos

• económicos

• sociolóxicos

poblamiento intercalar

1.2.- O concepto de cidade.

Caracteres demográficos

< 10 000 habitantes

baixa densidade de poboación

elevada densidade de poboación

> 10 000 habitantes

Caracteres morfolóxicos

vivendas baixas, rúas estreitas,

servizos e infraestruturas limitados...

vivendas en altura, rúas anchas, avenidas,

abundancia de servizos e infraestruturas...

Caracteres económicos

predominio das actividades do

sector primario

predominio das actividades do

sector terciario

Caracteres sociolóxicos

formas de vida máis simples

sociedade máis homoxénea

relacións máis estreitas

formas de vida máis complexas

sociedade máis heteroxénea

predomina o individualismo

criterio asentamentos rurais cidades

tamaño

• en España considéranse núcleos rurais os de menos de 10.000 habitantes. Clasifícanse como estritamente rurais os inferiores a 2.000 habitantes, e semiurbanos aqueles que teñen entre 2.000 e 10.000 habitantes

• o nº mínimo de habitantes para que un núcleo de poboación se considere unha cidade varía moito segundo os países; en España clasifícase como cidade toda concentración de máis de 10.000 habitantes; en EUA, máis de 2.500...

densidade de poboación

• densidade de poboación inferior

• os núcleos rurais poden ter poboamento disperso, concentrado ou intercalar

• densidade de poboación superior: vive moita xente nun espazo relativamente pouco extenso

• as cidades teñen, por definición, un poboamento concentrado

morfoloxía

• rúas estreitas ou simples camiños, predominio de casas baixas unifamiliares

• reducida actividade comercial, limitada circulación de persoas e vehículos, rede de comunicacións máis difusa, escaseza ou carencia de servizos públicos e locais de ocio

• zonas verdes naturais

• amplas avenidas, predominio das vivendas colectivas desenvolvidas en altura sobre as vivendas unifamiliares

• intensa actividade comercial, alto índice de circulación de persoas e vehículos, densa rede de comunicacións, variedade de servizos de todo tipo: saúde, educación... • zonas verdes creadas ou mantidas artificialmente

(parques) actividade

económica

• predominio das actividades agropecuarias (agricultura e gandaría)

• os asentamentos rurais dependen, nun alto grao, da industria e os servizos da cidade

• predominio das actividades secundarias (industria) e sobre todo terciarias (servizos)

• As cidades centralizan os fluxos de persoas, de produtos, de capitais e de ideas

formas de vida

• simples: importancia das relacións familiares e sociais • maior conciencia de grupo entre os seus habitantes, os

lazos de parentesco e de veciñanza son máis fortes • os valores e os hábitos de traballo están máis

condicionados polas tradicións e os costumes • sociedade máis homoxénea e pechada

• menores posibilidades de acceso á información, que poden paliarse mediante as TIC

• complexas: disolución das relacións familiares e sociais • predomina o individualismo, relacións máis impersoais

e anónimas, e o problema da soidade é máis grave • os valores, os hábitos de traballo e a utilización do

tempo libre son diferentes

• sociedade máis heteroxénea e aberta

2.- A morfoloxía urbana.

Tipos básicos de planos urbanos

• É a forma, trazado e distribución dos espazos interiores (libres e construídos) dunha cidade.

• Resultado da localización, da orixe e da evolución histórica da cidade.

• Reflíctese no plano: representación gráfica a gran escala da estrutura da cidade.

Irregular

Radiocéntrico

plano irregular

caracteres

• rúas curtas, estreitas, sinuosas, a veces sen saída, con patios interiores, con construcións de formas e tamaños variados... • plano desordenado, confuso, que xera unha sensación de

labirinto...

• a cidade creceu de forma espontánea, sen planificación previa vantaxes • conserva edificios de gran valor histórico e artístico (zona _{monumental) ⟹ gran atractivo turístico}

problemas • dificultades para as comunicacións e para o tráfico rodado, e _{para as necesidades da moderna vida urbana}

época

• zonas máis antigas das cidades, especialmente as medievais (cascos históricos)

• característico das cidades musulmás

plano ortogonal

caracteres

• trazado xeométrico: as rúas córtanse perpendicularmente, formando cuadrículas. Adoitan ser amplas, e os edificios son similares en forma e tamaño

• a cidade creceu segundo unha planificación urbanística

vantaxes • plano sinxelo de ampliar, polo que facilita o crecemento _{urbano pola súa doada parcelación}

problemas

• a súa organización espacial non se adapta a calquera topografía

• as rúas perpendiculares crean moitos cruces e non permiten unha circulación fluída, polo que se fai necesario crear eixes diagonais

época

• é o plano máis estendido: usouse ao longo da historia en diferentes culturas

• a súa orixe remóntase ás cidades gregas e romanas

• usouse nas cidades de nova planta de época moderna e nos ensanches das cidades europeas dos séculos XIX e XX

plano radiocéntrico

caracteres

• organízase arredor dun espazo central destacado, do que parten as rúas principais en forma de radios ou eixes

• outras rúas importantes (roldas) comunican estes eixes e formas aneis arredor do centro

vantaxes • facilita as comunicacións entre os espazos periféricos (a _{través dos aneis) e entre estes e o centro (a través dos eixes)}

problemas • a comunicación entre os distintos eixes pode ser lenta e a _{miúdo é obrigado o paso polo centro da cidade}

época

• característica das cidades de orixe medieval nacidas en torno a un centro importante (castelo, igrexa, mercado...) arredor do que se dispuxeron os edificios rodeados de murallas

• o trazado das vías circulares en torno ao centro adoitan corresponder co trazado das sucesivas murallas

plano lineal

caracteres • ten unha forma alongada, organizada en torno a un eixe central (estrada, camiño, ferrocarril, río, a liña de costa...) a partir do cal se construíron edificios e outras vías secundarias vantaxes • simplicidade e sinxeleza do trazado urbano

problemas • conxestión do tráfico en determinados momentos

época

• poboacións que xurdiron en torno a unha vía de comunicación como as cidades do Camiño de Santiago

• cidades xurdidas no século XIX coa expansión do ferrocarril ou como resultado da planificación urbana (as cidades lineais) • o crecemento urbano posterior ocultou o plano lineal inicial

Tipo Caracteres Vantaxes Problemas Época

Ra

diocéntr

ic

o

• núcleo central do que parten rúas radiais cortadas por outras en forma de círculos concéntricos (roldas)

• permite un rápido acceso ao centro da cidade polas vías radiais

• a comunicación entre os distintos eixes é difícil e a miúdo é obrigado o paso polo centro da cidade ⟹ constrúense vías de comunicación que unen os eixes formando círculos concéntricos (roldas)

• cidades de orixe medieval nacidas en torno a un centro importante (castelo, igrexa, mercado...) arredor do que se dispuxeron os edificios rodeados de murallas • os barrios modernos dalgunhas cidades Ir regular

• rúas curtas, estreitas, tortuosas... plano confuso, labiríntico... por efecto do crecemento da cidade de forma desordenada

• a zona vella conserva monumentos históricos de grande interese

• carece de planificación

• dificulta as comunicacións e o tráfico de vehículos

• cidades medievais Europa • cidades musulmás

• algunhas cidades dos países en vías de desenvolvemento

Or

togona

l

• rúas rectas que se cortan perpendicularmente e forman cuadrículas

• forma simple e sinxela

de ampliar • a súa organización espacial non se adapta a calquera topografía

• as rúas perpendiculares non permiten unha circulación fluída, polo que se é necesario crear eixes diagonais

• a súa orixe remóntase ás cidades gregas e romanas • cidades novas de época

moderna

• ensanches das cidades dos s. XIX e XX

Lineal

• dáse naquelas cidades nas que existe un eixe de comunicación principal (río, camiño, estrada ou ferrocarril), que fai que a cidade creza a ambos lados desta vía

• simplicidade e sinxeleza

do trazado urbano • conxestión do tráfico en determinados momentos • cidades do Camiño de Santiago, como Logroño ou Astorga

• a veces este tipo de plano é resultado da planificación urbana (as cidades lineais)

3.- As funcións urbanas. función militar

función política e administrativa

Santiago de Compostela - Parlamento de Galicia

Santiago de Compostela - Xunta de Galicia

Bruxelas – Sede da Comisión Europea Brasilia, capital de Brasil

Nova York – sede da ONU

función económica: industria

Bilbao – actividade industrial na década de 1970

función económica: finanzas

Londres: The City, o distrito financeiro

Frankfurt: sede do Banco Central Europeo

función económica: tecnoloxía

función relixiosa

A Meca (Arabia Saudí), peregrinación Xerusalén (Israel), lugares sagrados

Universidade de Oxford (Inglaterra)

4.- Tipoloxía e xerarquía mundial das cidades. 4.1.- A explosión urbana.

Evolución da poboación urbana

(Fonte: ONU)

ano 1950 ano 1975 ano 2007 ano 2025

Poboación

urbana urbanización taxa de Poboación urbana urbanización taxa de Poboación urbana urbanización taxa de Poboación urbana urbanización taxa de [millóns de persoas] [% de poboación urbana] [millóns de persoas] [% de poboación urbana] [millóns de persoas] [% de poboación urbana] [millóns de persoas] [% de poboación urbana] Mundo 738 29,1 1.518 37,3 3.293 49,4 4.585 57,2 Países desenvolvidos 428 52,5 701 67 911 74,4 995 79 Países subdesenvolvidos 310 18 817 27 2.382 43,8 3.590 53,2 África 33 14,5 107 25,7 373 38,7 658 47,2 Asia 237 16,8 574 24 1.645 40,8 2.440 51,1 Europa 281 51,2 444 65,7 528 72,2 545 76,2 América Latina e Caribe 69 41,4 198 61,1 448 78,3 575 83,5 América do Norte 110 63,9 180 73,8 275 81,3 337 85,7 Oceanía 8 62 15 71,5 24 70,5 30 71,9

4.2.- As aglomeracións urbanas.

área

metropolitana

• fórmase polo crecemento dunha gran cidade (“metrópole") que enlaza cun conxunto de núcleos urbanos menores próximos a ela (“cidades satélite”)

• entre elas establécese unha densa trama de relacións económicas e sociais (traballo, lecer, compras, estudos...)

• a metrópole subministra emprego e servizos á área metropolitana

• as cidades satélite proporcionan man de obra e albergan actividades económicas propias da cidade central

conurbación

• área urbanizada continua formada por dúas ou más cidades de categoría semellante que crecen paralelamente e unen as súas áreas metropolitanas

• aparentemente son unha soa cidade, pero cada unha mantén a súa independencia funcional e dinámica (administración, servizos sanitarios, servizos educativos...)

rexión urbana • conurbación formada por varias cidades dispersas, pero relativamente próximas, de tamaños _{similares, conectadas entre si, de forma que o espazo urbanizado forma unha rexión}

megalópole

• aglomeración urbana de enormes dimensións, que se estende ao longo de centos de km • composta por cidades de distintos tamaños enlazadas nun conxunto urbano case continuo • fórmase polo crecemento simultáneo de conurbacións próximas cuxas áreas de influencia

conurbación Randstad

5.- As paisaxes urbanas.

Cidades dos países ricos Cidades dos países pobres

estrutura (espazo urbano)

• ordenada; está formada por:

✓ centro urbano:

- zona histórica en Europa

- CBD nos países novos desenvolvidos

✓ periferia próxima: o espazo totalmente

construído

✓ periferia afastada: parte externa da cidade

• máis desordenada:

✓ centro histórico ou cidade colonial

✓ periferia próxima: contraste entre barrios

modernos (residencia de clases altas) e extensas áreas de urbanización espontánea (chabolas, favelas...)

✓ periferia afastada: vivendas da poboación

agraria

tendencia de crecemento

• estancamento e perda da densidade de poboación:

✓ parte dos habitantes trasládanse a vivir aos

arredores ou a cidades medianas ⟹

✓ crecemento das áreas metropolitanas e das

conurbacións

• pásase das cidades compactas ás cidades difusas • cidades moi urbanizadas, con altos niveis de

desenvolvemento tecnolóxico, moitos medios de transportes e grandes infraestruturas

• experimentaron un extraordinario crecemento desde mediados do século XX

• son enormes aglomeracións urbanas, que concentran moita poboación, sobre todo as cidades dos países menos desenvolvidos do Sur

problemas sociais

• desigualdade social:

✓ concentración de determinadas minorías en

barrios degradados con altos niveis de conflitividade (

guetos

• maior desigualdade social e extensión da pobreza:

✓ amplas zonas de vivendas insalubres

contrastan con áreas residenciais de luxo

✓ a maioría da poboación carece dos servizos

Estrutura urbana dunha cidade europea.

Estrutura urbana dunha cidade de Norteamérica.

6.- O espazo urbano en España. O sistema urbano español

nivel habitantes trazos exemplos

metrópoles

nacionais 1.500.000 máis de

• centro dunha extensa área metropolitana • influencia nacional e internacional

• sede das principais institucións públicas e de grandes empresas • densa rede de comunicacións

• gran vitalidade cultural, económica e política

Madrid e Barcelona

metrópoles

rexionais a 1.500.000 de 500.000

• centro dunha extensa rexión

• cidades grandes e ben comunicadas

* contan con funcións diversificadas e especializadas * manteñen intensas relacións coas metrópoles nacionais

Valencia, Sevilla, Málaga e Zaragoza

metrópoles

subrexionais de 200.000 a 500.000

• teñen servizos especializados: universidades, hospitais... * áreas metropolitanas pequenas

* influencia subrexional ou rexional nas CC. AA. uniprovinciais

A Coruña, Vigo Bilbao, Murcia, Valladolid... cidades medianas [ou centros subrexionais] de 50.000 a 200.000

• a > son capitais de provincia non incluídas nos niveis anteriores * funcións menos diversificadas: céntranse en servizos

comerciais, administrativos e sociais exercen influencia no entorno provincial

Santander, Pamplona,

Cádiz...

capitais

comarcais de 10.000 a 50.000

* funcións escasas e pouco especializadas

• dotadas de equipamentos e infraestruturas básicas (educación, sanidade...)

• inflúen nas localidades da súa redonda (

bisbarra

Astorga, Betanzos...

eixe metrópole nacional metrópoles rexionais metrópoles subrexionais _{ou ciudades medianas} centros subrexionais

atlántico - - A Coruña _Vigo

Ferrol Santiago Lugo Pontevedra Ourense cantábrico - Oviedo Xixón Bilbao Vitoria Avilés León Santander Burgos Pamplona San Sebastián val do Ebro - Zaragoza Vitoria _Bilbao Logroño Lleida

Tarragona

mediterráneo Barcelona Valencia

Alacante Elxe Murcia Cartaxena Palma de Mallorca Castellón Tarragona Lleida Xirona

andaluz - _Málaga Sevilla Córdoba Granada Xerez da Fronteira Huelva Cádiz Alxeciras Xaén Almería Ceuta - Melilla

7.- Os problemas ambientais das cidades.

problema causas consecuencias

contaminación atmosférica e

acústica

• gran concentración de habitantes nun terreo moi extenso ⟹ masivos movementos pendulares

• emisión de gases contaminantes procedentes do fume dos vehículos e das fábricas

• ruídos procedentes de: vehículos, industrias, obras públicas, actividades molestas, actitudes incívicas...

• enfermidades respiratorias • enfermidades auditivas

• problemas psicolóxicos (neuroses)

acumulación e xestión dos residuos sólidos

urbanos

• consumo masivo dos cidadáns

• carencia ou insuficiencia dos orzamentos e das infraestruturas de tratamento dos residuos

• malos olores

• contaminación do subsolo

• proliferación de ratas e insectos que poden transmitir enfermidades

consumo de enerxía non renovable

• calefacción, climatización, transportes públicos e

privados... • contribúe ao aumento da contaminación

escaseza de vexetación

• destrución da vexetación para construír

• exceso de edificación en detrimento de parques, áreas forestais e zonas de recreo

• empeora a contaminación do aire

• pode alterar as temperaturas e modificar o clima local

escaseza de auga potable

• incremento da poboación urbana

• consumo excesivo de auga • dificultades de subministro • incremento do prezo

• desigualdades sociais no acceso á auga contaminación da

auga

• vertidos de augas residuais e refugallos industriais sen tratar

• inadecuada separación entre redes de auga potable e canalizacións de augas residuais

• pode causar graves enfermidades

infecciosas, que provocan a morte (máis de 5 millóns de persoas cada ano)