Neke psihološke karakteristike kao protektivni,
odnosno rizični faktori za pojavu poremećaja ponašanja
Jasminka Marković¹, Jelena Srdanović-Maraš¹, Valentina Šobot¹, Svetlana Ivanović-Kovačević¹ i Slađana Martinović- Mitrović2
1 Centar za dečiju i adolescentnu psihijatriju, Institut za psihijatriju, KC Vojvodine, Novi Sad, Srbija
2 Klinika za bolesti zavisnosti, Institut za psihijatriju, KC Vojvodine, Novi Sad, Srbija2
Ovim istraživanjem obuhvaćeno je 30 parova braće uzrasta od 12 do 18 godina, karakterističnih po tome što jedan od braće ima poremećaj ponašanja a drugi ovaj poremećaj nema. Cilj rada je da se utvrde razlike u psihološkim karakteristikama braće s obzirom na lokus kontrole, strategije suočavanja sa stresom, kompetenciju i probleme u sferi emocionalnog funkcionisanja. Utvrđeno je da se ispitanici razlikuju po većini ispitivanih varijabli. Ovi rezultati su potvrda dosadašnjih nalaza inostranih istraživanja na uzorku naše populacije, sa izuzetkom nalaza koji se tiču strategija za suočavanje sa stresom: religiozno ponašanje koje se nije pokazalo kao protektivan faktor i izbegavanje konfrontacije i povlačenje koje se jeste pokazalo kao protektivan faktor. Dobijeni rezultati govore u prilog važnosti individualnih psiholoških karakteristika za pojavu poremećaja ponašanja i imaju implikacije kako u terapijskom tako i u preventivnom radu sa adolescentima.
Ključne reči: poremećaj ponašanja, adolescenti, lokus kontrole, suočavanje sa stresom.
Prema ICD–10 (Klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja) (SZO, 1992), poremećaje ponašanja karakteriše ponavljano i trajno prisustvo obrazaca antisocijalnog, agresivnog i izazivačkog ponašanja. Primeri ponašanja na kojima se zasniva dijagnoza uključuju preterane tuče i zastrašivanja, surovost prema drugim ljudima ili životinjama, žestoku destruktivnost prema imovini, podmetanje požara, krađe, ponavljano laganje, izostajanje iz škole i bežanje od kuće, neobično teški i česti napadi besa, prkosno provokativno ponašanje i stalnu naznačenu neposlušnost. Svaka od navedenih kategorija, ako je naglašena, dovoljna je za dijagnozu. Izolovane antisocijalne ili kriminalne radnje nisu same po sebi osnova za dijagnozu, koja podrazumeva trajnije obrasce ponašanja (SZO, 1992).
Venar poremećaj ponašanja smatra psihološkim izrazom za antisocijalno ponašanje i insistira na jasnoj distinkciji u odnosu na delinkvenciju (Wenar, 2003). Delinkvencija predstavlja pravni izraz koji uključuje prestupe koji bi se smatrali kriminalom u slučaju da ih izvrši odrasla osoba (npr. krađe i ubistva), kao i ponašanja koja se smatraju zabranjenim u dečjem, ali ne i u odraslom dobu (zloupotreba alkohola, vožnja automobila, bežanje od kuće). Ovi poslednji poznati su pod nazivom „statusni prestupi“. Deca koja imaju dijagnozu poremećaja ponašanja mogu, ali i ne moraju svojim ponašanjem kršiti zakon. Krađa je uvek protivzakonita, dok laganje ne predstavlja delinkventno ponašanje sem u slučaju sudskog procesa pod zakletvom. Veći deo različitih oblika antisocijalnog ponašanja se zapravo i ne detektuje. U odnosu na tu činjenicu antisocijalno ponašanje može biti podeljeno na nedelinkventno, nedetektovano delinkventno i delikventno ponašanje. Većina antisocijalnog ponašanja ranog detinjstva ostaje u okvirima porodice ili škole i ne smatra se delinkvencijom. Osim toga, postoje zabranjene aktivnosti, kao što je upotreba psihoaktivnih supstanci koje mogu da izazovu neobična ponašanja kod određenih adolescenata ali ne predstavljaju psihopatološke fenomene (Frick, 2006).
Pod pojmom antisocijalno ponašanje podrazumeva se ozbiljnije habitualno, društveno neprihvatljivo i problematično ponašanje. U tom kontekstu ovaj pojam obuhvata bihejvioralne modele koji uključuju direktno oštećujuće i povređujuće akte usmerene protiv drugih (Radulović i Radovanović, 2007). Njega treba razlikovati od pojma antisocijalni poremećaj ličnosti koji predstavlja dijagnostičku kategoriju primarno rezervisanu za odrasle koji su ispoljavali poremećaje ponašanja kao deca i/ili kao adolescenti i nastavljaju sa ozbiljnim kršenjem zakona i na odraslom uzrastu (ranije su označavani kao psihopate).
Prevalenca poremećaja ponašanja. Prevalenca ovog poremećaja je, zavisno
od strogosti korišćenih kriterijuma, od 4% – 10% (Muntz, Hutchings, Edwards, Hounsome, & O’Ceilleachair, 2004). U DSM-IV se navodi prevalenca od 6–10% za dečake i 2–9% za devojčice (APA, 2000). Prema Luisu (Lewis, 2004), prevalencu poremećaja je skoro nemoguće utvrditi i to iz više razloga: dijagnostički kriterijumi nisu ujednačeni i razlikuju se od područja do područja, znatno su se menjali tokom poslednjih 20 godina, a simptomi poremećaja se razlikuju u odnosu na razvojni stadijum deteta. Najzad, kao poslednji razlog, navodi se neujednačenost baza podataka u različitim studijama. U našoj sredini, koliko je autorima ovog rada poznato, nema validnih epidemioloških studija koje se odnose na prevalencu poremećaja ponašanja.
Rizični faktori. Multikauzalnost je karakteristika ovog kompleksnog poremećaja,
faktori rizika (npr. komplikacije pri porođaju, hiperaktivnost, teškoće povezane sa temperamentom) i porodični faktori rizika (npr. kriminalno ili antisocijalno ponašanje roditelja, zloupotreba supstanci). Kako dete raste i integriše se u zajednicu sve je veći uticaj faktora rizika vezanih za uticaj vršnjaka, škole i zajednice u celini.
Individualni faktori rizika. Istraživanja ukazuju da kod hiperaktivne dece,
u odnosu na prosečnu populaciju, postoji veći rizik za razvoj poremećaja ponašanja (Murray & Farrington, 2010). Postoje nalazi koji ukazuju na to da hiperaktivnost u predškolskom uzrastu predstavlja bolji prediktor delinkvencije (na uzrastu od 10 do 13 godina) nego nedostatak prosocijalnog ponašanja i niske anksioznosti (Tremblay et al., 2004). Druga istraživanja, pak, ukazuju da hiperaktivnost vodi u poremećaj ponašanja samo kada se pojavljuje zajedno sa fizičkom agresijom ili opozicionalnim ponašanjem (Farrington, 2000). Drugim rečima, simptomi hiperaktivnosti i impulsivnosti su prediktori ranog nastanka poremećaja ponašanja.
Impulsivnost, problemi sa pažnjom, niži IQ i slabije školsko postignuće mogu biti povezani sa deficitom egzekutivnih funkcija mozga smeštenih u frontalnom režnju. U istraživanjima u kojima su merene egzekutivne funkcije kognitivno-neuropsihološkim testovima utvrđena je jasna povezanost deficita egzekutivnih funkcija i agresivnog ponašanja, i to nezavisno od porodičnih faktora (Blair, Peschardt, Budhani, Mitchell, & Pine, 2006).
Razvoj strategija za suočavanje sa stresom tokom adolescencije od presudnog je značaja za određivanje strategija suočavanja u odraslom dobu. Aktivna strategija suočavanja, kao što je podrška kroz zabavu i sportske aktivnosti, povezana je sa boljim ishodom i boljim prilagođavanjem u kasnijem životu. Strategije zasnovane na lošoj adaptaciji, kao što je eksternalizovanje problema kroz ljutnju, uz sklonost ka prebacivanju odgovornosti na druge, povezane su sa samodestruktivnim ponašanjem, bolestima zavisnosti, kriminalitetom itd. (Johnson, Joon Jang, Larson, & De Li, 2001). U ispitivanju adolescenata sa astmom utvrđeno je da su adolescenti sa dobrom kontrolom astme češće koristili pasivne strategije suočavanja kao što su izbegavanje konfrontacije, povlačenje i oslanjanje na bliske osobe (Nišević, 2004). Sa druge strane, postoje istraživanja koja ukazuju na to da su kod adolescenata ove strategije suočavanja povezane sa depresivnošću i anksioznošću.
ne mogu da utiču na to šta će se dešavati. Postoje nalazi koji ukazuju na to da delinkventi optuženi za nasilje imaju viši skor na spoljašnjem lokusu kontrole od optuženih za krađe bez nasilja (Gudjonsson & Sigurdsson, 2004). Rezultati brojnih istraživanja pokazuju da je unutrašnji lokus kontrole povezan sa boljim školskim uspehom, višim socioekonomskim statusom i dobrom samoprocenom. Neki istraživači su ispitivali i uticaj lokusa kontrole na ishod tretmana kod maloletnih delinkvenata i pokazali da je bolji ishod povezan sa izraženijim unutrašnjim lokusom kontrole. Neki istraživači su uspeh tretmana merili upravo poređenjem skora na lokusu kontrole pre i posle tretmana smatrajući ga dinamičkom varijablom podložnoj promeni (Beech & Hamilton-Giachritsis, 2005; Goodwill, Alison, & Beech, 2009).
Porodični rizični faktori. Pregled referentne literature pokazuje da se kao rizični
u razvoju poremećaja ponašanja izdvajaju sledeći faktori vezani za porodicu: Odgajanje dece. U porodicama sa decom koja imaju poremećaj ponašanja konflikti vezani sa disciplinovanje dece su osam puta češći, pozitivne interakcije su za 50% ređe i češće se (nenamerno) potkrepljuje negativno ponašanje (Bywater et al., 2009).
Roditeljski konflikti. Konfliktni partnerski odnosi utiču na dete trostruko: a) roditelji koji se svađaju obično se ne slažu ni oko vaspitanja dece, pri čemu su njihovi stavovi nedosledni i neusaglašeni, b) detetu nude devijantni model rešavanja problema i c) zbog svakodnevnog stresa i nezadovoljstva u partnerskoj relaciji ovakvi roditelji postaju deci i emocionalno nedostupni (Edwards, Ceilleachair, Bywater, Hughes, & Hutchings, 2007).
Razdvojenost roditelja i jednoroditeljske porodice. U studiji na Novom Zelandu rezultati ukazuju da razdvajanje od roditelja u prvih pet godina života povećava rizik od poremećaja ponašanja sa 15 godina (Ferguson & Horwood, 2002). Psihopatologija roditelja.U mnogim studijama je potvrđeno da je antisocijalni poremećaj ličnosti roditelja najbolji prediktor za razvoj poremećaja ponašanja kod dece (Murray & Farrington, 2010).
Mnogočlane porodice. Istraživanja pokazuju da 9% delinkvenata potiče iz porodica sa jednim detetom, dok 24% dolazi iz porodica sa četvoro i više dece (Murray & Farrington, 2010).
Socioekonomski status. Deca sa poremećajem ponašanja češće dolaze iz porodica sa nižim socioekonomskim statusom koje karakterišu niska primanja, nezaposlenost i neobrazovanost roditelja, kao i loši stambeni uslovi (Lewis, 2004).
nema, imaju brojne porodične faktore rizika kao što su: visok stepen haotičnosti, nizak socioekonomski status, mnogočlanost, loše roditeljske veštine, loš nadzor nad decom, jedan od roditelja upotrebljava psihoaktivne supstance ili ima neki drugi psihijatrijski poremećaj, a među članovima šire porodice postoji devijantno ponašanje (Marković i sar., 2008). Na slične karakteristike porodica mladih delinkventata ukazuje i istraživanje koje je izvela Hrnčićeva (Hrnčić, 2000).
Uticaj braće i sestara. Za većinu dece braća i sestre predstavljaju osobe koje
značajno utiču na njihov život, važan su izvor podrške, zajedništva i zabave, ali i izvor konflikta i negativnog uzora (Criss & Shaw, 2005). Zato ne iznenađuje što se odnosi sa braćom i sestrama smatraju kritičnim kontekstom za razvoj poremećaja ponašanja i delinkvencije. Prema Petersonovoj teoriji postoje dva mehanizma razvoja devijantnog ponašanja tokom interakcije među braćom i sestrama (Patterson, 1986). Prvi mehanizam je modelovanje preko interakcije roditelj-dete koja počiva na prisili, gde dalja interakcija sa braćom i sestrama nudi mogućnost „uvežbavanja“ agresivnog ponašanja kao oblika reaktivne agresije (Criss & Shaw, 2005). Drugi mehanizam je da se konfliktni odnosi među braćom i/ili sestrama prenose i van kuće, čime se povećava mogućnost udruživanja sa vršnjacima koji se slično ponašaju. Postoje brojna istraživanja koja ukazuju na to da su deca koji imaju starijeg brata ili sestru sa poremećajem ponašanja i sama u povećanom riziku za razvoj takvog poremećaja (Brotman et al., 2005; Shivram et al., 2009).
Protektivni faktori. I pored izloženosti brojnim rizičnim faktorima mnoga
deca ne razviju poremećaj ponašanja. Ovo se, između ostalog, pripisuje dejstvu takozvanih protektivnih faktora. Protektivni faktori definišu se kao faktori koji ublažavaju ili poništavaju dejstvo rizičnih faktora. Imajući to u vidu, istraživanje protektivnih faktora koji redukuju rizik poremećaja ponašanja jednako je važno koliko i istraživanje faktora rizika.
Živimo u svetu koji je pun stresa, što utiče na razvoj i formiranje mladih, naročito u aktuelnom kontekstu u kome je podrška porodice i prijatelja sve manja. Ne postoji potpuna zaštita od faktora rizika, niti bi to bilo korisno; izlaganje dece umerenom stresu i primerenim izazovima (tzv. optimalna frustracija) povećava sposobnost ponovnog uspostavljanja ravnoteže i razvija efikasne strategije za rešavanje problema.
navedeni su i nivo aktivnosti, socijalne veštine i inteligencija, afektivna vezanost unutar porodice, postojanje emocionalne podrške i spoljni sistemi podrške kao što su škola, klubovi, crkva, vršnjačke relacije (potkrepljuju kompetenciju) (Aisenberg & Herrenkohl, 2008).
Faktori koji promovišu uspešnu adaptaciju među decom sa kojom se loše postupalo u porodici ispitivani su u nekoliko longitudinalnih istraživanja u kojima su identifikovani faktori na nivou individue, porodice ili šire zajednice koji deluju kao protektivni faktori. Rezilijentna deca su se odlikovala sledećim karakteristikama: visoka ego-kontola i ego-rezilijentnost, visoka samoporocena, nadprosečna inteligencija i sklonost da se uspeh smatra sopstvenom zaslugom (unutrašnji lokus kontrole) (Betancourt & Khan, 2008; Fraser & Pakenham, 2009). Sposobnost adaptacije i fleksibilnost, empatija i briga za druge, sposobnost rešavanja problema i planiranje budućnosti takođe su protektivni faktori koji u rizičnom okruženju sprečavaju nastanak poremećaja.
Re-Grant, Tomas, Oford i Bojl ispitivali su faktore koji doprinose zaštiti od razvoja poremećaja ponašanja unutar rizičnih okolnosti. Kao protektivne faktore oni navode viši nivo inteligencije, dobre socijalne veštine, dobar temperament, radne navike vezane za školske obaveze, dobru kompetentnost i van škole i dobre relacije sa odraslima (Rae-Grant, Thomas, Offord, & Boyle, 1989).
Ranije pomenuto istraživanje porodičnog funkcionisanja adolescenata, pored iznetih rizičnih faktora, ukazuje i na to da ove porodice karakterišu i funkcionalna kohezivnost, nizak stepen rigidnosti, prosečna učestalost konflikata, prosečan obrazovni nivo roditelja. Sve ove činioce možemo smatrati protektivnim porodičnim faktorima koji su doprineli da se poremećaj ponašanja nije razvio kod oba brata (Marković i sar., 2008).
CILJEVI ISTRAŽIVANJA
Polazna osnova za ovo istraživanje potiče iz kliničkog rada sa adolescentima sa poremećajem ponašanja koji imaju braću koja nemaju poremećaj ponašanja. Postavljena su dva istraživačka pitanja: kakve su karakteristike porodica iz kojih potiču ovi adolescneti i kako se braća međusobno razlikuju u odnosu na individualne psihološke karakteristike? Prvi deo istraživanja koji se odnosi na porodične karakteristike je objavljen ranije (Marković i sar., 2008).
Veliki broj istraživanja ukazuje na to da su adolescenti sa poremećajem ponašanja skloniji spoljašnjem lokusu kontrole, češće imaju probleme pažnje i koriste manje uspešne strategije za suočavanje sa stresom (Farrington, 1990; Langdon & Talbot, 2006). Problem ovog istraživanja može se sažeti u sledeće pitanje: razlikuju li se međusobno adolescenti sa poremećajem ponašanja i njihova braća bez poremećaja ponašanja u odnosu na obrasce suočavanja sa stresom, lokus kontrole i neke osobine ličnosti.
Osnovni cilj ovog istraživanja je da se utvrde razlike u strategijama suočavanja sa stresom između adolescenata sa poremećajem ponašanja i njihove braće bez poremećaja ponašanja. Drugi cilj je da se utvrde razlike u njihovim individualnim karakteristikama (lokus kontrole, sklonost ka internalizaciji, problemi sa pažnjom). Iako su nalazi dosadašnjih istraživanja konzistentni, potrebno je potvrditi ih i na našem uzorku. Za razliku od drugih istraživanja u kojima su ispitivani individualni protektivni faktori, u ovom istraživanju imamo „kontrolnu grupu“ – braću bez poremećaja ponašanja. Iz perspektive psihološke teorije i prakse utvrđivanje veze između pomenutih varijabli moglo bi da se shvati i kao polazište za razmatranje dinamičkog odnosa individualnih i porodičnih rizičnih/protektivnih faktora. Najzad, očekujemo da nam rezultati ovog istraživanja ponude jasnije smernice kako u praktičnom radu, tako i u izradi preventivnih programa.
Metod
Uzorak i procedura. Istraživanje je sprovedeno u Centru za dečju i adolescentnu psihijatriju, Instituta za psihijatriju KC Vojvodine u Novom Sadu, od marta 2006. godine do decembra 2007. godine. Uzorak je obuhvatio 60 ispitanika, podeljenih u dve grupe od po 30 ispitanika:
• Prva grupa: adolescenti muškog pola sa dijagnozom poremećaja ponašanja uzrasta od 12–18 godina. Žive sa jednim ili oba roditelja. Imaju brata koji nema dijagnozu poremećaja ponašanja;
• Druga grupa: braća adolescenata iz prve grupe koji nemaju dijagnozu poremećaja ponašanja, niti ispunjavaju ICD–10 kriterijume za druga mentalna oboljenja, a uzrasta su od 12 do 18 godina.
Dijagnoza poremećaja ponašanja postavljena je na osnovu kliničkog intervjua i važećih dijagnostičkih kriterijuma po ICD–10. Ispitanici koji su zadovoljili kriterijume za uključivanje u istraživanje i njihovi roditeljima dali su pismeni pristanak za učešće u istraživanju. Pre davanja pismene saglasnosti roditelji i adolescenti su pročitali infomacioni list o istraživanju.
Instrumenti
Strukturirani upitnik koji je konstruisan specijalno za potrebe istraživanja obuhvata sociodemografske karakteristike i podatke koji se odnose na karakteristike porodice i roditelja. Ovaj upitnik popunjavao je istraživač (kliničar) na osnovu podataka iz istorije bolesti ili polikliničkog kartona, kao i intervjua sa roditeljima i decom. U ovom radu nisu korišćeni podaci iz ovog upitnika koji se odnose na porodično funkcionisanje jer su obrađeni i objavljeni u radu istih autora (Marković i sar., 2008)
Upitnik za samoprocenu mladih od 11 do 18 godina (Achenbach & Rescorla, 2001)1. U pitanju je skala za procenu ponašanja i emocionalnog funkcionisanja koju popunjava sam adolescent. Popunjavanje skale zahteva veštinu čitanja na nivou petog razreda osnovne škole i mentalni uzrast od najmanje 10 godina. Upitnik daje deskriptivne standardizovane podatke normirane na velikom reprezentativnom uzorku, a podaci su podeljeni u niz empirijski zasnovanih skala. Na ovaj način omogućeno je utvrđivanje emocionalnih problema i problema ponašanja adolescenata i poređenje adolescenata sa adolescentima istog uzrasta i pola, kao i sa rezultatima dobijenim na drugim skalama procene. Upitnik sadrži dva dela:
skalu kompetencije (odnosi se na socijalnu kompetenciju i uključuje skalu aktivnosti i skalu društvenosti) i skalu problema. Skala problema sadrži 112 ajtema koji se grupišu u 8 sindrom skala: socijalno povlačenje, somatske žalbe, anksioznost i depresivnost, socijalni problemi, problemi sa mišljenjem, problemi sa pažnjom, delinkventno ponašanje i agresivno ponašanje. Na svako pitanje postoje tri ponuđena odgovora: 0-nije tačno, 1-donekle tačno, 2– potpuno tačno. Za potrebe istraživanja statistički su obrađeni rezultati na skali kompetencije, skalama internalizacije (zbir skorova na prve tri sindrom skale) i sindrom skali 6 (problemi sa pažnjom). Skale eksternalizacije (zbir skorova na skali 7 i 8) nisu uzete u statističku obradu kako ne bi došlo do preklapanja varijabli (poremećaj ponašanja kao nezavisna varijabla i sindrom skala delinkventno ponašanje i agresivno ponašanje koje u stvari predstavljaju simptome poremećaja ponašanja). Skala nije standardizovana na našoj populaciji.
Upitnik za procenu stategija suočavanja sa stresom (Patterson & McCubbin, 1987). Ovim upitnikom se procenjuje kako se adolescent ponaša u određenim situacijama. Ponašanja su svrstana u 12 kategorija: pražnjenjeosećanja, izbegavanje neprijatnosti, razvoj samopouzdanja i optimizma, razvoj socijalne podrške, rešavanje porodičnih problema, izbegavanje problema, traženje duhovne pomoći, investiranje u bliske prijatelje, smisao za humor, traženje profesionalne pomoći, angažovanje u drugim aktivnostima i relaksacija. Upitnik je predviđen je za uzrast od 11–18 godina i ispunjava ga sam adolescent. Sastoji se od 54 pitanja, pri čemu je na svako ponuđeno pet odgovora: 1-nikada, 2-retko, 3-ponekad, 4-često i 5-uvek. Sabira se ukupan broj poena, pri čemu veći rezultati ukazuju na bolje strategije suočavanja sa problemima. Ovaj upitnik su popunjavali braća i sestre iz obe pomenute grupe.
S obzirom da je upitnik multidimenzionalan jer meri više načina za prevladavanje stresa, za potrebe ovog istraživanja koristili smo faktorizaciju koju je uradila Niševićeva na uzorku učenika osnovnih i srednjih škola iz Novog Sada (Nišević, 2004).2 Niševićeva je izdvojila pet faktora, tj. različitih strategija suočavanja sa stresom: izbegavanje konfrontacije i povlačenje (pouzdanost, procenjivana na osnovu metode analize stavki, na ovoj subskali iznosila je Cronbach λ=,73), eksternalizacija problema i zloupotreba supstanci (Cronbach λ=,77), oslanjanje na bliske osobe i razvijanje optimizma (Cronbach λ=,78), razvijanje socijalne podrške kroz zabavne i sportske aktivnosti (Cronbach λ=,79), traženje duhovne i verske podrške (Cronbach λ=,69). I ovde u statističku obradu nismo uključili strategiju eksternalizacija problema i zloupotreba suspstanci zbog preklapanja sa nezavisnom varijablom poremećaj ponašanja.
Skala lokusa kontrole(Nowicki & Strickland, 1973). Skala je namenjena proceni verovanja u mogućnost kontrole događaja, kako u spoljašnjoj sredini, tako i na planu unutrašnjih dešavanja. Drugim rečima, meri stepen uverenja da su svakodnevna dešavanja rezultat sopstvenog ponašanja (unutrašnji lokus kontrole) odnosno posledica sudbine, slučajnosti (spoljašnji lokus kontrole). Koristi se za ispitivanje osoba uzrasta od 7 do 18 godina i sadrži 40 pitanja koja popunjava sam adolescent. Odgovara se sa «da» ili «ne» i svaki odgovor u korist spoljašnjeg lokusa boduje se jednim poenom. Rezultat testa je u rangu od 0 (unutrašnji lokus kontrole) do 40 (spoljašnji lokus kontrole). Pouzdanost skale na uzorku naših adolescenata iznosila je Cronbach λ=,71. Skala nije standardizovana na našoj populaciji.
Rezultati
Prosečna starost adolescenata sa poremećajem ponašanja je 14,9 godina, a njihove braće bez poremećaja ponašanja je 15,4 godina. U uzorku dece sa poremećajem ponašanja 53% njih su bili stariji u odnosu na svoju
braću bez poremećaja. Naši ispitanici potiču uglavnom iz porodica srednjeg socioekonomskog statusa (53% porodica se tako izjasnilo), onih sa niskim socioekonomskim statusom je 20%, a sa vrlo visokim oko 13%. Sa višim socioekonomskim statusom je znatno manji broj porodica (vrlo dobar status ima oko 10% a odličan svega 3%). Najveći broj dece živi u gradu (63%). Tabela 1 daje deskriptivnu statistiku za sve primenjene upitnike.
Tabela 1. Srednje vrednosti i standardne devijacije po pojedinim dimenzijama skala.
Grupa A.S. S.D.
Lokus kontrole (eksternalizacija) sa poremećajem ponašanja 19.27 2.26 bez poremećaja ponašanja 9.77 3.00
Izbegavanje konfrontacije i povlačenje sa poremećajem ponašanja 28.63 4.36 bez poremećaja ponašanja 36.63 3.16 Oslanjanje na bliske osobe i razvijanje
optimizma
sa poremećajem ponašanja 37.90 6.39 bez poremećaja ponašanja 46.03 6.62 Razvijanje socijalne podrške kroz zabavne
i sportske aktivnosti
sa poremećajem ponašanja 39.10 3.67 bez poremećaja ponašanja 45.80 5.10
Traženje duhovne i verske podrške sa poremećajem ponašanja 6.90 2.99 bez poremećaja ponašanja 7.67 3.45
Kompetencija sa poremećajem ponašanja 11.15 2.87 bez poremećaja ponašanja 15.95 3.02
Internalizacija sa poremećajem ponašanja 10.83 6.05 bez poremećaja ponašanja 18.83 7.42
Problemi sa pažnjom sa poremećajem ponašanja 9.67 3.45 bez poremećaja ponašanja 5.10 3.09
Da bi se proverilo da li postoje razlike između adolescenata sa i bez poremećaja ponašanja s obzirom na strategije suočavanja sa stresom i individualne karakteristike, spovedena je multivarijatna analiza kovarijanse. Pored pripadnosti jednoj od dve grupe kao glavnog prediktora, u analizu su uvršćena još dva prediktora – uzrast i redosled rođenja, kako bi se kontrolisao njihov eventualni efekat na zavisne varijable. U skladu sa očekivanjima, prediktor „poremećaj ponašanja“ jedini je dostigao statističku značajnost. Kontrolne varijable, redosled rođenja i uzrast, nisu dostigle statističku značajnost.
Tabela 2. MANCOVA, značajnost prediktora.
Efekat Wilks’ Lambda F df df greške P poremećaj ponašanja (da/ne) .132 39.310 8 48 .000
uzrast deteta .850 1.062 8 48 .405
red rođenja .905 .628 8 48 .750
Kriterijske varijable: Lokus kontrole, Izbegavanje konfrontacije i povlačenje, Oslanjanje na bliske osobe i razvijanje optimizma, Razvijanje socijalne podrške kroz zabavne i sportske aktivnosti, Traženje duhovne i verske podrške, Internalizacija, Kompentencija, Problemi sa pažnjom
U Tabeli 3 su prikazani univarijatni efekti, gde se vidi da poremećaj ponašanja predstavlja značajan prediktor za sve varijable osim Traženja duhovne i verske podrške.
Tabela 3. MANCOVA, univarijatni efekti prediktora.
Kriterijum Prediktor df SS MS F P ß
Lokus kontrole
uzrast 1 10.37 10.37 1.45 .23 -.12 poremećaj ponašanja 1 1367.99 1367.99 191.07 .00 .89 red rođenja 1 .11 .11 .01 .90 -.01 red rođenja * poremećaj 1 1.36 1.36 .19 .66 .04
Izbegavanje konfrontacije i povlačenje
uzrast 1 7.82 7.82 .54 .46 .11 poremećaj ponašanja 1 967.71 967.71 67.24 .00 -.74 red rođenja 1 23.51 23.51 1.63 .21 -.12 red rođenja * poremećaj 1 2.25 2.25 .16 .69 -.06 Oslanjanje na
bliske osobe i razvijanje optimizma
uzrast 1 32.65 32.65 .75 .39 -.16 poremećaj ponašanja 1 952.83 952.83 21.93 .00 -.53 red rođenja 1 43.96 43.96 1.01 .32 -.12 red rođenja * poremećaj 1 36.92 36.92 .85 .36 .16 Razvijanje
socijalne podrške kroz zabavne i sportske aktivnosti
uzrast 1 6.51 6.51 .32 .57 .10 poremećaj ponašanja 1 689.61 689.61 33.96 .00 -.62 red rođenja 1 3.35 3.35 .17 .69 -.05 red rođenja * poremećaj 1 .14 .14 .01 .93 .01
Traženje duhovne i verske podrške
uzrast 1 9.55 9.55 .90 .35 -.20 poremećaj ponašanja 1 7.91 7.91 .74 .39 -.11 red rođenja 1 .16 .16 .02 .90 -.02 red rođenja * poremećaj 1 16.60 16.60 1.56 .22 .26
Kompentencija
uzrast 1 4.12 4.12 .48 .49 -.11 poremećaj ponašanja 1 325.46 325.46 38.17 .00 -.62 red rođenja 1 24.80 24.80 2.91 .09 -.18 red rođenja * poremećaj 1 .20 .20 .02 .88 -.02
Internalizacija
uzrast 1 46.76 46.76 .99 .32 -.19 poremećaj ponašanja 1 902.03 902.03 19.05 .00 -.50 red rođenja 1 25.40 25.40 .54 .47 -.09 red rođenja * poremećaj 1 24.46 24.46 .52 .48 .13
Problemi sa pažnjom
uzrast 1 11.21 11.21 1.03 .31 -.18 poremećaj ponašanja 1 328.93 328.93 3.33 .00 .60
Dobijeni rezultati pokazuju da postoji značajna razlika između dve grupe ispitanika na skoro svim ispitivanim dimenzijama. Ispitanici koji imaju poremećaj ponašanja imaju statistički značajno više rezultate na skali lokusa kontrole nego njihova braća bez poremećaja. Kada su u pitanju strategije suočavanja sa stresom, ispitanici sa poremećajem ponašanja imaju statistički značajno niže skorove na subskalama izbegavanje konfrontacije i povlačenje, oslanjanje na bliske osobe i razvijanje optimizma i socijalna podršku kroz zabavne i sportske aktivnosti. Razlika je značajna i na merenim dimenzijama Upitnika za samoprocenu adolescenata uzrasta od 11 do 18 godina, tako da ispitanici sa poremećajem ponašanja imaju statistički značajno više skorove na subskali problemi sa pažnjom, a njihova braća bez poremećaja ponašanja imaju statistički značajno više skorove na subskalama kompetencija i internalizovani problemi. Jedina dimenzija gde nema značajne razlike među ispitanicima je subdimenzija Upitnika za procenu strategija za suočavanje sa stresom: traženje duhovne, verske podrške.
DISKUSIJA
Ovim istraživanjem je potvrđeno da postoje razlike u nekim individualnim karakteristikama između adolescenata sa poremećajem ponašanja i njihove braće bez poremećaja ponašanja. Individualne karakteristike koje se mogu smatrati protektivnim faktorima za pojavu poremećaja ponašanja su unutrašnji lokus kontrole, sklonost ka internalizaciji, viši stepen aktivnosti i društvenosti, odsustvo problema pažnje, a na planu strategija za suočavanje sa stresom izdvajaju se oslanjanje na bliske osobe i razvijanje optimizma, socijalna podrška kroz zabavu i sportske aktivnosti i izbegavanje konfrontacije i povlačenje. Uzrast i red rođenja nisu značajno povezani sa poremećajem ponašanja. Ovim istraživanjem su potvrđeni dosadašnji nalazi o rizičnim/protektivnim faktorima za pojavu poremećaja ponašanja, sa izuzetkom nalaza koji se odnosi na traženje duhovne i verske podrške kao strategije za suočavanje sa stresom, koja se nije pokazala kao protektivni faktor i nalaza da je izbegavanje konfrontacije i povlačenje strategija koja se pokazala kao protektivan faktor.
u uslovima brojnih rizičnih faktora sa kojima su se suočavali adolescenti u našem istraživanju, a da u uobičajenim okolnostima povlačenje sigurno nije poželjan mehanizam suočavanja. Traženje duhovne i verske podrške kao način suočavanja sa stresom nije strategija po kojoj se ove dve grupe adolescenata razlikuju, mada se religiozno ponašanje, u drugim istraživanjima pokazalo kao protektivan faktor u rizičnim ponašanjima među mladima, naročito kod zloupotrebe psihoaktivnih supstanci (Josephson & Dell, 2004). I ovaj nalaz je moguće objasniti karakteristikama porodičnog funkcionisanja ovih adolescenata, ovaj put protektivnim faktorom kohezivnosti koja se definiše kao emocionalna bliskost (privrženost) članova porodice. Upravo zbog tog osećanja sigurnosti i bliskosti unutar porodice adolescenti se manje oslanjaju na religiozno ponašanje kao strategiju prevladavanja.
U pomenutom istraživanju Niševićeva (2004) je ispitivala psihološke karakteristike adolescenata sa astmom, pri čemu je (između ostalih) koristila i Upitnik za procenu strategija za suočavanje sa stresom i Skalu lokusa kontrole koje smo i mi koristili u ovom istraživanju. U njenom istraživanju se opisuje i kontrolni uzorak zdravih adolescenata (41 adolescent iz istog geografskog područja, sličnih godina i socijalno-ekonomskog statusa kao i naši ispitanici), te je zanimljivo poređenje ove kontrolne grupe sa našim uzorkom. Dobijene razlike u strategijama suočavanja između adolescenata koji imaju poremećaj ponašanja i kontrolne grupe su očekivane: kontrolna grupa više koristi sve strategije suočavanja. Zanimljivo je i poređenje kontrolne grupe sa grupom braće bez poremećaja ponašanja koji imaju više skorove u svim strategijama suočavanja. Sveukupan skor na Skali za procenu strategija za suočavanje sa stresom je, takođe, najviši za grupu braće bez poremećaja ponašanja, dok po ovoj kvantitativnoj meri suočavanja ne postoji bitna razlika između adolescenata sa poremećajem ponašanja i kontrolne grupe zdravih adolescenata (razlika je ovde kvalitativna). Naime, u poređenju sa kontrolnom grupom rezilijentnost adolescenata koji potiču iz rizičnih porodica i koji imaju braću sa poremećajem ponašanja, ogleda se u izrazitijoj upotrebi gotovo svih strategija za suočavanje sa stresom, a naročito strategija izbegavanje konfrontacije i povlačenje i traženje podrške od prijatelja. Ovaj nalaz ukazuje na važnost ovih strategija za suočavanje sa stresom kao protektivnih faktora u poremećajima ponašanja kod adolescenata koji rastu u averzivnom okruženju.
Upitnik za samoprocenu mladih uzrasta od 11 do 18 godina dao je očekivane statističke razlike koje ukazuju na to da su za adolescente sa poremećajem ponašanja karakteristični problemi sa pažnjom, dok su njihova braća bez poremećaja sklonija problemima internalizacije i imaju bolju kompetenciju. Ovi rezultati su u skladu sa pomenutim rezultatima na Upitniku za procenu strategija suočavanja sa stresom, gde se adolescenti bez poremećaja ponašanja karakterišu povlačenjem i izbegavanjem konfrontacije, oslanjanjem na bliske osobe i uključivanjem u sportske i druge aktivnosti. U odnosu na skalu kompetencije koja meri nivo aktivnosti i društvenosti adolescenata, obe grupe ispitanika imaju skorove koji su u granicama prosečnih vrednosti. Međutim, adolescenti bez poremećaja ponašanja mnogo su aktivniji i društveniji od svoje braće, što ove osobine izdvaja kao protektivni faktor poremećaja ponašanja, ali i mnogih drugih telesnih i psihičkih poremećaja. Ovo istraživanje potvrđuje i da su problemi sa pažnjom bitna karakteristika adolescenata sa poremećajem ponašanja, kao i nalaze o komorbiditetu ova dva poremećaja koji u nekim istraživanjima idu čak i do 70%. Često se u kliničkom radu ovim problemima pažnje ne posvećuje dovoljno vremena jer je problematično ponašanje ono što dominira kliničkom slikom i maskira druge probleme, tako da problemi sa pažnjom ostaju neprepoznati, pa samim tim ne dobiju odgovarajući tretman, naročito u adolescentnoj populaciji. Ovom problemu doprinosi i zabluda da su hiperkinetski poremećaj i poremećaj pažnje «bolest» male dece. Danas je brojnim istraživanjima dokazano da hiperkinetski poremećaj ima kontinuitet i u odraslom dobu i da je važno uočiti simptome ovog poremećaja i pravovremeno započeti tretman (Lahey et al., 2007).
Uzrast i redosled rođenja nisu se pokazali značajnim varijablama za pojavu poremećaja ponašanja, mada je u ranijem istraživanju prvorođenje izdvojeno kao faktor rezilijentnosti (Werner, 2004).
Imajući u vidu pomenutu multikauzalost poremećaja ponašanja, tretman ovog poremećaja je kompleksan i skup, a ishod često neizvestan. Sa druge strane, ishodi poremećaja u vidu antisocijalnog poremećaja ličnosti, kriminaliteta, zloupotrebe supstanci koji su izvesni kod čak 50% dece i adolescenata sa poremećajem ponašanja zabrinjavajući su kako za pojedince sa poremećajem, tako i za širu zajednicu (Lynam & Gudonis, 2005). Upravo je zbog toga prevencija ovog poremećaja od izuzetnog značaja.
korisna za praćenje efikasnosti tretmana adolescenata sa poremećajem ponašanja. Istraživanje ukazuje i na to da su problemi sa pažnjom često „nevidljivi“ pratioci poremećaja ponašanja, ali se mogu smatrati i rizičnim faktorom za pojavu ovog poremećaja i zato je potrebno posebno naglasiti važnost prepoznavanja i tremana poremećaja pažnje. Značaj ovog istraživanja je i u pokušaju da se akcenat stavi na protektivne faktore i rezilijentne snage. Ovo je delimično i učinjeno samim naporom da se nađe uzorak porodica sa brojnim rizičnim faktorima koje i pored toga imaju zdrave adolescente, kao i ispitivanjem individulanih psiholoških karakteristika tih rezilijentnih adolescenata. Na kraju, rano prepoznavanje porodica u riziku i rad sa ovim porodicama u vidu treninga roditeljstva i/ ili porodičnog savetovanja, trebalo bi da bude osnova preventivnih programa poremećaja ponašanja.
Nedostatak ovog istraživanja je relativno mali uzorak od 60 adolescenata. Osim toga, korisno bi bilo uključiti i kontrolnu grupu adolescenata bez poremećaja, čime bi se izdvojile varijable rezilijentnosti braće bez poremećaja u odnosu na rizične faktore šire zajednice. Nedostaje i kontrolna grupa porodica sa decom koja nemaju poremećaj ponašanja, čime bi se izdvojile varijable rezilijentnosti porodica u odnosu na rizične faktore šire zajednice, kao i grupa porodica u kojima više dece imaju poremećaj ponašanja kako bi se identifikovale sličnosti i razlike u odnosu na porodice u kojima jedno dete ima, a drugo nema poremećaj ponašanja.
ZAKLJUČAK
Osnovni nalaz istraživanja je da postoje značajne razlike u nekim individualnim karakteristikama dece koja imaju poremećaj ponašanja i njihove braće koja nemaju poremećaj. Ove razlike u individualnim karakteristikama braće predstavljaju individualne protektivne, odnosno rizične faktore za razvoj poremećaja ponašanja u uslovima brojnih porodičnih rizičnih faktora.
Individualni protektivni faktori za razvoj poremećaja ponašanja su unutrašnji lokus kontrole, dobre strategije za suočavanje sa problemima (u vidu oslanjanja na bliske osobe i razvijanje optimizma, socijalna podršku kroz zabavu i sportske aktivnosti i izbegavanje konfrontacije i povlačenje), viša kompetencija i sklonost ka internalizaciji.
Individualni rizični faktori za razvoj poremećaja ponašanja su spoljašnji lokus kontrole, niža kompetencija i problemi sa pažnjom.
koji imaju braću sa poremećajem ponašanja ali i brojne porodične faktore rizika. Dobijeni rezultati imaju implikacije kako za terapijski, tako i za preventivni rad sa adolescentima.
LITERATURA
Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont, Research Center for Children,Youth, and Families.
Aisenberg, E., & Herrenkohl, T. (2008). Community violence in context: risk and resilience in children and families. Journal of Interpersonal Violence, 23(3), 296–315.
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders,
4th edition, text Revised. Washington, DC: American Psychiatric Publishing Inc. 2000. Beech, A. R., & Hamilton-Giachritsis, C. E. (2005). Relationship between therapeutic climate
and treatment outcome in group-based sexual offender treatment programs. Sex Abuse, 17(2), 127–140.
Betancourt, T. S., & Khan, K. T. (2008). The mental health of children affected by armed conflict: protective processes and pathways to resilience. International Review of Psychiatry, 20(3), 317–328.
Blair, R. J., Peschardt, K. S., Budhani, S., Mitchell, D. G., & Pine, D. S. (2006). The development of psychopathy. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(3–4), 262– 276.
Brotman, L. M., Dawson-McClure, S., Gouley, K. K., McGuire, K., Burraston, B., & Bank, L. (2005). Older siblings benefit from a family-based preventive intervention for preschoolers at risk for conduct problems. Journal of Family Psychology, 19(4), 581–591.
Bywater, T., Hutchings, J., Daley, D., Whitaker, C., Yeo, S. T., Jones, K., et al. (2009). Long term effectiveness of a parenting intervention for children at risk of developing conduct disorder. British Journal of Psychiatry, 195(4), 318–324.
Cicchetti, D., & Lynch, M. (1993). Toward an ecological/transactional model of community violence and child maltreatment: consequences for children’s development. Psychiatry, 56(1), 96–118.
Criss, M. M., & Shaw, D. S. (2005). Sibling relationships as contexts for delinquency training in low-income families. Journal of Family Psychology, 19(4), 592–600.
Edwards, R. T., Ceilleachair, A., Bywater, T., Hughes, D. A., & Hutchings, J. (2007). Parenting programme for parents of children at risk of developing conduct disorder: cost effectiveness analysis. BMJ, 334(7595), 682.
Farrington, D. P. (1990). Implications of criminal career research for the prevention of offending. Journal of Adolescence, 13(2), 93–113.
Farrington, D. P. (2000). Psychosocial predictors of adult antisocial personality and adult convictions. Behavioral Sciences and the Law, 18(5), 605–622.
Fraser, E., & Pakenham, K. I. (2009). Resilience in children of parents with mental illness: relations between mental health literacy, social connectedness and coping, and both adjustment and caregiving. Psychology, Health and Medicine, 14(5), 573–584.
Frick, P. J. (2006). Developmental pathways to conduct disorder. Child Psychiatric Clinics of North America, 15(2), 311–331.
Gudjonsson, G. H., & Sigurdsson, J. F. (2004). Motivation for offending and personality.
Legal and Criminological Psychology, 9, 69–82.
Hrnčić, J. H. (2000). Porodice mladih: Poređenje delinkvenata i klijenata institucija mentalnog zdravlja. Psihologija, 33(3–4), 455–470.
Johnson, B. R., Joon Jang, S., Larson, D. A., & De Li, S. (2001). Does adolescent religious commitment matter? A reexamination of the effects of religiosity on delinquency. Journal of Research in Crime and Delinquency, 38, 22–44.
Josephson, A. M., & Dell, M. L. (2004). Religion and spirituality in child and adolescent psychiatry: a new frontier. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 13(1), 1–15.
Lahey, B. B., Hartung, C. M., Loney, J., Pelham, W. E., Chronis, A. M., & Lee, S. S. (2007). Are there sex differences in the predictive validity of DSM-IV ADHD among younger children? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 36(2), 113–126.
Langdon, P. E., & Talbot, T. J. (2006). Locus of control and sex offenders with an intellectual disability. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology,
50(4), 391–401.
Lewis, M. D. (2004). Trouble ahead: predicting antisocial trajectories with dynamic systems concepts and methods. Journal of Abnormal Child Psychology, 32(6), 665–671.
Lynam, D. R., & Gudonis, L. (2005). The development of psychopathy. Annual Review of Clinical Psychology,1, 381–407.
Marković, J., Mitrović, D., Ivanović-Kovačević, S., Šobot, V., i Srdanović, J. (2008). Karakteristike porodične strukture i komunikacija u porodicama sa decom sa poremećajem ponašanja. Aktuelnosti iz neurologije, psihijatrije i graničnih područja, 16(3–4), 24–31. Muntz, R., Hutchings, J., Edwards, R. T., Hounsome, B., & O’Ceilleachair, A. (2004).
Economic evaluation of treatments for children with severe behavioural problems. The
Journal of Mental Health Policy and Economics, 7(4), 177–189.
Murray, J., & Farrington, D. P. (2010). Risk factors for conduct disorder and delinquency: key findings from longitudinal studies. Canadian Journal of Psychiatry, 55(10), 633–642. Nišević, S. (2004). Psihološke karakteristike adolescenata sa astmom. Magistarski rad. Novi
Sad: Filozofski fakultet.
Nowicki, S., & Strickland, B. A. (1973). Locus of control scale for children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42, 148–155.
Patterson, G. R. (1986). Performance models for antisocial boys. American Psychologist, 41, 432–444.
Patterson, J. M., & McCubbin, H. I. (1987). Adolescent coping orientation for problem experiences. In H. I. McCubbin & A. I. Thompson (Eds.), Family Assessment Inventories
(pp. 226–243). Madison, WI: University of Wisconsin.
Radulović, D. M., i Radovanović, D. (2007). Psihološke karakteristike dece i adolescenata sa poremećajem u ponašanju. Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja,
26(1–2), 203–218.
Rae-Grant, N., Thomas, B. H., Offord, D. R., & Boyle, M. H. (1989). Risk, protective factors, and the prevalence of behavioral and emotional disorders in children and adolescents.
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 28(2), 262–268. Shivram, R., Bankart, J., Meltzer, H., Ford, T., Vostanis, P., & Goodman, R. (2009). Service
utilization by children with conduct disorders: findings from the 2004 Great Britain child mental health survey. Eur Child Adolesc Psychiatry, 18(9), 555–563.
Tremblay, R. E., Nagin, D. S., Seguin, J. R., Zoccolillo, M., Zelazo, P. D., Boivin, M., Pérusse, D., & Jape, C. (2004). Physical aggression during early childhood: trajectories and predictors. Pediatrics,114(1), e43–50.
Wenar, C. (2003). Razvojna psihopatologija i psihijatrija od dojenačke dobi do adolescencije. Zagreb: Naklada Slap.
Werner, E. E. (2004). Journeys from childhood to midlife: risk, resilience, and recovery.
Pediatrics, 114(2), 492.
Some individual psychological characteristics as protective or risk
factors for occurrence of conduct disorder
Jasminka Marković¹, Jelena Srdanović-Maraš¹, Valentina Šobot¹, Svetlana Ivanović-Kovačević¹ and Slađana Martinović- Mitrović2
1 Center for Child and Adolescent Psychiatry, Institute for Psychiatry, Clinical Center of Vojvodina, Novi Sad, Serbia
2 Clinic for Substance Abuse, Institute for Psychiatry, Clinical Center of Vojvodina, Novi Sad, Serbia
Our study included 30 pairs of siblings aged 12–18 years; one sibling with and one without conduct disorder in each pair. The aim of the study was to assess individual characteristics of those siblings, i.e. to determine differences in psychological characteristics of the siblings with regard to locus of control, stress coping strategies and frequency and structure of behavioral problems and emotions. The results suggested significant differences in individual characteristics of children with conduct disorder and their healthy siblings. These results mainly confirm previous results of foreign research on a sample of our population. Exception of findings was related to strategies for coping with stress: religious behavior that didn’t turn out as a protective factor and avoiding confrontation and withdrawal which are shown as a protective factor.These results suggest the importance of individual psychological characteristics for the occurrence of conduct disorders and have implications in therapy and in preventive work with adolescents.
