Parte 1:
Fisiologia Sensorial
José Miguel Meneses de
Almeida
Anadia, 13 de Maio de 2013www.cvbairrada.pt
INTRODU
INTRODU
Ç
Ç
ÃO:
ÃO:
Do Est
Do Est
í
í
mulo ao Reconhecimento
mulo ao Reconhecimento
SENSA
SENSA
Ç
Ç
ÃO
ÃO
DETEC
DETEC
Ç
Ç
ÃO (percep
ÃO (percep
ç
ç
ão)
ão)
Sensa
Sensa
ç
ç
ão
ão
-
-
Detec
Detec
ç
ç
ão
ão
-
-
Identifica
Identifica
ç
ç
ão
ão
Sensa
Sensa
ç
ç
ão
ão
: fen
: fen
ó
ó
meno
meno
mecânico
mecânico
, que decorre
, que decorre
da excita
da excita
ç
ç
ão, p.ex, do nosso nariz, sem que
ão, p.ex, do nosso nariz, sem que
disso tenhamos de estar conscientes (a dormir,
disso tenhamos de estar conscientes (a dormir,
p.ex.)
p.ex.)
Detec
Detec
ç
ç
ão
ão
ou Percep
ou Percep
ç
ç
ão: assinala a
ão: assinala a
presen
presen
ç
ç
a
a
da sensa
da sensa
ç
ç
ão (
ão (
“
“
h
h
á
á
um aroma no ar
um aroma no ar
”
”
).
).
Identifica
Identifica
ç
ç
ão
ão
: d
: d
á
á
um
um
“
“
nome
nome
”
”
a essa
a essa
percep
“
“
Actividades
Actividades
”
”
implicadas na Prova
implicadas na Prova
Detectar <=> Percepcionar
Detectar <=> Percepcionar
Reconhecer <=> Identificar
Reconhecer <=> Identificar
Avaliar <=> Preferir
Avaliar <=> Preferir
Sensa
Sensa
ç
ç
ão
ão
-
-
Detec
Detec
ç
ç
ão
ão
-
-
Identifica
Identifica
ç
ç
ão
ão
Dificuldades
Dificuldades
::Obstru
Obstru
ç
ç
ão nasal
ão nasal
Distrac
Distrac
ç
ç
ões, local não
ões, local não
-
-
adequado
adequado
à
à
prova,
prova,
etc,
etc,
Limiares
Limiares
Limiar de Limiar de PercepPercepççãoão: concentra: concentraçção ão
m
m
í
í
nima
nima
em emque uma substância odor
que uma substância odoríífera fera éé detectadadetectada por (pelo por (pelo menos) metade de um painel de provadores
menos) metade de um painel de provadores
(exercitados): [x]
(exercitados): [x]
Limiar de Limiar de IdentificaIdentificaççãoão ou de ou de ReconhecimentoReconhecimento: : éé o o
n
níível de concentravel de concentraçção ão
m
m
í
í
nima
nima
a partir do qual se a partir do qual se percepciona e identifica uma substância odorpercepciona e identifica uma substância odoríífera fera espec
especíífica: [x+y]fica: [x+y]
Limiar de Preferência: Limiar de Preferência: éé a concentraa concentraçção ão
m
m
á
á
xima
xima
, ,de uma substância odor
de uma substância odoríífera, alfera, aléém da qual a avaliam da qual a avaliaçção ão do produto
do produto éé negativa.[p.ex. defeitos, nos vinhos, q negativa.[p.ex. defeitos, nos vinhos, q abaixo da [z] são positivos]
Limiares de percep
Limiares de percep
ç
ç
ão e de
ão e de
identifica
identifica
ç
ç
ão (um exemplo):
ão (um exemplo):
(adapt. de William (adapt. de WilliamF.Ganong, 1989, Review of Medical Phisiology, 14th ed., Appleton
F.Ganong, 1989, Review of Medical Phisiology, 14th ed., Appleton&Lange e de A. Despopoulos e t al., 1986, Color Atlas of Phisiol&Lange e de A. Despopoulos e t al., 1986, Color Atlas of Phisiology, 3rd. ed, ogy, 3rd. ed, ed. Thieme)
ed. Thieme)
40 microgramas de metanotiol
40 microgramas de metanotiol
(metilmercaptano), conseguem ser detectados
(metilmercaptano), conseguem ser detectados
(
(
“
“
cheira
cheira
-
-
me a qualquer coisa
me a qualquer coisa
”
”
) ainda q. se
) ainda q. se
disperso num volume de 1 milhão de m3 de ar.
disperso num volume de 1 milhão de m3 de ar.
Aproximadamente 50 vezes esta concentra
Aproximadamente 50 vezes esta concentra
ç
ç
ão
ão
é
é
o que ser
o que ser
á
á
necess
necess
á
á
rio para
rio para
identificar
identificar
o
o
aroma.
aroma.
Estas concentra
Estas concentra
ç
ç
ões dependem da
ões dependem da
humidade
humidade
e
e
da
da
temperatura
temperatura
do ar e variam conforme a
do ar e variam conforme a
substância
substância
.
.
Metanotiol
Metanotiol
CH3
CH3
-
-
OH
OH
(metanol) (metanol)+ H2S = CH3
+ H2S = CH3
-
-
SH
SH
(metanotiol)(metanotiol)Odor a:
Odor a:
Diferentes
LD
LD
’
’
s
s
–
–
porquê? .
porquê? .
Chemical structure and human Chemical structure and human perceptual
perceptual thresholdthreshold for 12 for 12 common
common odorantsodorants. .
Molecules perceived at low Molecules perceived at low concentrations are more lipid
concentrations are more lipid- -soluble, whereas those with
soluble, whereas those with
higher
higher thresholdsthresholds are more are more water
water--soluble. (After Pelosi, soluble. (After Pelosi, 1994.)
1994.)
From: From: Olfactory Perception in Olfactory Perception in Humans
Humans CopyrightCopyright ©© 2001, 2001, Sinauer Associates, Inc.
Odores diferentes
Odores diferentes
CH3
CH3
-
-
CH2
CH2
-
-
O
O
H
H
etanol
etanol
“á
“á
lcool
lcool
”
”
CH3
CH3
-
-
CH2
CH2
-
-
S
S
H
H
etanotiol
etanotiol
Cheiro a cebola podre;Cheiro a cebola podre; “
“ ffóósforosforo””=S; =S; ““marcadormarcador”” de gde gááss
2 compostos qu
2 compostos qu
í
í
micos diferentes =>
micos diferentes =>
≠
≠
LD
LD
’
’
s
s
Visão
Visão
Visão:
Visão:
Azul
Azul
: não
: não
é
é
cor
cor
alimentar
alimentar
.
.
*Corantes
*Corantes
alimentares:
alimentares:
Limão:Amarelo; Limão:Amarelo; Mentol:Verde. Mentol:Verde.
R
R
ó
ó
tulo e copo
tulo e copo
influenciam
influenciam
julgamento
julgamento
Pode induzir em
Pode induzir em
erro
erro
;
;
Faz parte do
Faz parte do
“
“
gosto
gosto
”
”
Ausência de cor
Ausência de cor
“
“
deforma
deforma
“
“
o
o
sabor
Visão:
Visão:
A cor frequentemente afecta a percep
A cor frequentemente afecta a percep
ç
ç
ão
ão
do gosto
do gosto
(Williams et al., 1984) (Williams et al., 1984)no caso dos vinhos tintos a
no caso dos vinhos tintos a
qualidade
qualidade
e intensidade
e intensidade
do seu gosto
do seu gosto
é
é
frequentemente associada
frequentemente associada
à
à
sua
sua
intensidade de
intensidade de
cor
cor
(Iland et al., 1993) (Iland et al., 1993)e
e
tonalidade
tonalidade
(Sommers e Evans, 1974, Bucelli et al., 1993). (Sommers e Evans, 1974, Bucelli et al., 1993).
Visão: eliminar preconceitos
Visão: eliminar preconceitos
Vinho em copos de
Vinho em copos de
vidro preto:
vidro preto:
para despistar
para despistar
influência da cor e
influência da cor e
tonalidade sobre a
tonalidade sobre a
aprecia
Os sabores:
Os sabores:
põem
põem
-
-
nos alerta com a comida (alterada)
nos alerta com a comida (alterada)
e avisa
e avisa
-
-
nos para (alguns) venenos, at
nos para (alguns) venenos, at
é
é
porque na maioria estes acusam amargor;
porque na maioria estes acusam amargor;
o limite de detec
o limite de detec
ç
ç
ão para o amargo
ão para o amargo
é
é
muito baixo
muito baixo
(baixa concentra
Os
Os
–
–
seis
seis
-
-
Sabores
Sabores
Desde hDesde háá umas dumas déécadas para ccadas para cáá reconhecemreconhecem--se como se como
sendo 6 as sensa
sendo 6 as sensaçções bões báásicas do sabor:sicas do sabor: 1.
1. Doce: aDoce: açúçúcares; cares; áálcoollcool
2.
2. ÁÁcido: cido: ÁÁc. Tartc. Tartáárico (rico (““duroduro””), ), ÁÁc. Mc. Máálico (lico (““vegetalvegetal””), ),
Á
Ác. Cc. Cíítrico (trico (““frescofresco””);); 3.
3. Salgado: NaCl (Salgado: NaCl (““sal das cozinhassal das cozinhas””))
4.
4. Amargo: Quinino; CafeAmargo: Quinino; Cafeíína; Taninos das grana; Taninos das graíínhas.nhas.
5.
5. Umami: glutamato de sUmami: glutamato de sóódio, molho de soja.dio, molho de soja.
6.
Solu
Solu
ç
ç
ões para sabores
ões para sabores
(ISO3972:1991)(ISO3972:1991)
Sabor Substância de Sabor Substância de
referência Concentra
referência Concentraçção (g/l)ão (g/l)
Á
Á
cido:
cido:
Á
Á
cido C
cido C
í
í
trico
trico
cristalizado(mono
cristalizado(mono
hidratado): 1,20 g/L
hidratado): 1,20 g/L
Amargo:
Amargo:
Cafe
Cafe
í
í
na
na
cristalizada (mono
cristalizada (mono
hidratada): 0,54 g/L
hidratada): 0,54 g/L
Salgado:
Salgado:
Cloreto de
Cloreto de
S
Só
ó
dio
dio
(anidro): 4,00
(anidro): 4,00
g/L
g/L
Doce:
Doce:
Sacarose
Sacarose
24 g/L
24 g/L
Umami:
Umami:
Glutamato
Glutamato
monos
monos
ó
ó
dico
dico
,
,
C5H8NNaO4.H2O:
C5H8NNaO4.H2O:
2,00 g/L
2,00 g/L
Met
Met
á
á
lico: Hepta
lico: Hepta
hidrato de
hidrato de
Sulfato de
Sulfato de
Ferro
O Sabor do Vinho
O Sabor do Vinho
(cont.)
(cont.)
Sensa
Sensa
ç
ç
ões
ões
T
T
á
á
cteis
cteis
:
:
Adstringência (pex. dos taninos
Adstringência (pex. dos taninos
polimerizados, das pel
polimerizados, das pel
í
í
culas);
culas);
Sensa
Sensa
ç
ç
ões
ões
T
T
é
é
rmicas
rmicas
:
:
Quente, Frio e sensa
Quente, Frio e sensa
ç
ç
ão de
ão de
“
“
Frescura
Frescura
”
”
,
,
(p.ex. mentol)
“
“
SECURA
SECURA
”
”
e ADSTRINGÊNCIA
e ADSTRINGÊNCIA
dos taninos
dos taninos
Quando os taninos e as prote
Quando os taninos e as prote
í
í
nas da saliva
nas da saliva
se encontram na boca formam
se encontram na boca formam
agregados não
agregados não
-
-
sol
sol
ú
ú
veis
veis
que
que
precipitam e promovem alguma
precipitam e promovem alguma
fric
fric
ç
ç
ão
ão
desagrad
desagrad
á
á
vel.
vel.
Perde
Perde
-
-
se tamb
se tamb
é
é
m a
m a
lubrifica
lubrifica
ç
ç
ão
ão
, por
, por
causa da precipita
causa da precipita
ç
ç
ão das prote
ão das prote
í
í
nas da
nas da
saliva e esta perde
ADSTRINGÊNCIA
ADSTRINGÊNCIA
provocada pelos taninos
provocada pelos taninos
Adstringência:
Adstringência:
coagula
coagula
ç
ç
ão
ão
das prote
das prote
í
í
nas
nas
e glucoprote
e glucoprote
í
í
nas da saliva, com os taninos
nas da saliva, com os taninos
do vinho.
do vinho.
Adstringência:
Adstringência:
constri
constri
ç
ç
ão
ão
dos
dos
tecidos
tecidos
(da
(da
mucosa
mucosa
bucal)
bucal)
Adstringência d
Adstringência d
á
á
, contudo,
, contudo,
volume
volume
ao
ao
vinho.
As
As
“
“
Sensa
Sensa
ç
ç
ões
ões
”
”
do
do
Á
Á
lcool
lcool
(adapt. de Peyanud e Blouin)
(adapt. de Peyanud e Blouin)
Sacarose
Sacarose
g/L
g/L
Á
Á
lcool (ETOH)
lcool (ETOH)
% vol.
% vol.
Sensa
Sensa
(mistura)
(mistura)
ç
ç
ão final
ão final
20
20
4
4
--parece ter o dobro em parece ter o dobro emsacarose
sacarose
--não se sente o não se sente o áálcoollcool (
(áálcool parece doce)lcool parece doce)
20
20
10
10
-- sensasensaçção ão ““queimantequeimante”” do doá
Especificidade (relativa) das
Especificidade (relativa) das
Papilas gustativas
Papilas gustativas
Papilas gustativas = receptores especializados (diferentes), Papilas gustativas = receptores especializados (diferentes), ““reagemreagem”” fisico
“
Localiza
Interac
Interac
ç
ç
ão
ão
dos
dos
sabores
sabores
com a
com a
temperatura
temperatura
:
:
Se
Se
Temperatura
Temperatura
:
:
Doce
Doce
;
;
As Interac
As Interac
ç
ç
ões entre Sabores
ões entre Sabores
(adapt. (adapt.de EP e JB):
de EP e JB):
Sabores A e B
Sabores A e B Resultado Resultado ComentComentáário rio
++ Salgado + Doce
++ Salgado + Doce + Salgado + Salgado doce doce atenuaatenua o salgado o salgado ++ Doce + Salgado
++ Doce + Salgado +++ Doce +++ Doce sal sal acentuaacentua o doce (o doce (“truque do “truque do pasteleiro
pasteleiro””) (!)) (!) ++ Doce + Acidez
++ Doce + Acidez + Doce + Doce acidez modera, acidez modera, atenuaatenua o doce, mas o doce, mas não se anulam (zns difs. da l
não se anulam (zns difs. da lííngua) ngua) ++ Acidez + Doce
++ Acidez + Doce + Á+ Ácido cido doce doce atenuaatenua a acidez, mas não se a acidez, mas não se anulam anulam ++ Adstringência ++ Adstringência + Acidez + Acidez +++ +++ Adstringência
Adstringência acidez acidez
acentua
acentua a adstringênciaa adstringência
++ Acidez ++ Acidez
+ Adstringência + Adstringência
+++ Acidez
+++ Acidez adstringência tambéadstringência também m acentuaacentua a a acidez
acidez ++ Acidez + Amargor
Acidez
Acidez
-
-
Amargor
Amargor
-
-
Adstringência
Adstringência
Acidez
Acidez
e
e
Amargor
Amargor
acentuam
acentuam
-
-
se
se
mutuamente,
mutuamente,
da
da
í
í
a necessidade dos vinhos TINTOS terem
a necessidade dos vinhos TINTOS terem
bom
Adstringência em vinhos
Adstringência em vinhos
Suporta
Suporta
-
-
se melhor uma grande riqueza
se melhor uma grande riqueza
em taninos caso a acidez seja fraca e o
em taninos caso a acidez seja fraca e o
grau alco
grau alco
ó
ó
lico elevado.
lico elevado.
(EP,JB)
Taninos
Taninos
–
–
EtOH
EtOH
-
-
a
a
çú
çú
cares
cares
(EP(EP--JB)JB)Taninos
Taninos
g/L
g/L
Adicionado a
Adicionado a ResultadoResultado
1
1 -- perceppercepçção taninosa ão taninosa imediataimediata
1
1 20 g/L de 20 g/L de sacarose
sacarose
Retarda
Retarda, alguns seg., a sensa, alguns seg., a sensaçção ão
taninosa, mas
taninosa, mas nãonão atenua atenua adstringência final adstringência final 1 1 40 g/L de 40 g/L de sacarose sacarose Retarda
Retarda, alguns seg., a sensa, alguns seg., a sensaçção ão taninosa, e
taninosa, e atenuaatenua adstringência adstringência final final 1 1 EtOHEtOH ( (““alcoolalcool””)) Acentua
Acentua a adstringência, sobretudo a adstringência, sobretudo no final. (!)
no final. (!)
Reduz
Olfacto e avalia
Olfacto e avalia
ç
ç
ão arom
ão arom
á
á
tica
tica
HHáá um universo de cerca de um universo de cerca de 10 a 100 mil substâncias 10 a 100 mil substâncias
cujo olfacto humano pode distinguir.
cujo olfacto humano pode distinguir.
Todas essas molTodas essas molééculas odorculas odorííferas são molecularmente feras são molecularmente
pequenas e vol
pequenas e volááteisteis.. (Buck, 2004)
O Sistema olfactivo
Sistema Olfactivo: dos Aromas aos Receptores
Sistema Olfactivo: dos Receptores ao Bolbo olfactivo
Sistema Olfactivo: do Bolbo olfactivo ao C
O sentido do olfacto
O sentido do olfacto
(adapt. de William F.Ganong, 1989, Review of Medical Phisiology,
(adapt. de William F.Ganong, 1989, Review of Medical Phisiology,14th ed., Appleton&Lange e de A. Despopoulos e t al., 1986, Col14th ed., Appleton&Lange e de A. Despopoulos e t al., 1986, Color Atlas of or Atlas of
Phisiology, 3rd. ed, ed. Thieme)
Phisiology, 3rd. ed, ed. Thieme)
O O ÓÓrgão do olfacto rgão do olfacto éé o o epitepitéélio olfactivo (mucosa lio olfactivo (mucosa
olfactiva)
olfactiva), situado na parte superior da cavidade nasal., situado na parte superior da cavidade nasal.
Cada receptor olfactivo Cada receptor olfactivo éé um um neurneuróónionio, da, daíí que se que se
costuma dizer que membrana olfactiva
costuma dizer que membrana olfactiva éé o local do o local do nosso corpo em que o sistema nervoso est
nosso corpo em que o sistema nervoso estáá mais perto mais perto do mundo exterior!
do mundo exterior!
As molAs molééculas das substâncias odorculas das substâncias odorííferas são feras são
transportadas pelo ar at
transportadas pelo ar atéé ao epitao epitéélio olfactivo, onde se lio olfactivo, onde se dissolvem na camada de
dissolvem na camada de mucomuco e contactam com os e contactam com os receptores
Sistema olfactivo
Sistema olfactivo
Epit
Narinas
Independentes, separadas pelo septo nasal.
Não comunicam uma com a outra.
2 hemisférios cerebrais; 2 mucosas
olfactivas(2,5 cm
2cada); e 2 bolbos olfactivos.
Acuidades sensoriais distintas dos 2 hemisférios
cerebrais: direito tem maior sensibilidade
olfactiva => narina direita “tem maior
Sistema olfactivo
Sistema olfactivo
Epit
Á
Á
rea da mucosa
rea da mucosa
O Homem
O Homem
é
é
um animal em que o sentido
um animal em que o sentido
do olfacto est
do olfacto est
á
á
relativamente pouco
relativamente pouco
desenvolvido (
desenvolvido (
microsm
microsm
á
á
tico
tico
), ao
), ao
contr
contr
á
á
rio de outros animais
rio de outros animais
(
(
macrosm
macrosm
á
á
ticos
ticos
).
).
No ser humano a
No ser humano a
á
á
rea coberta pela
rea coberta pela
membrana mucosa olfactiva
membrana mucosa olfactiva
é
é
de cerca de
de cerca de
5 cm2
Olfacto e avalia
Olfacto e avalia
ç
ç
ão arom
ão arom
á
á
tica
tica
Sistema olfactivo: refinada Sistema olfactivo: refinada
sensibilidade
sensibilidade
e egrande poder discriminativo:
grande poder discriminativo:
ligeira ligeira
diferen
diferen
ç
ç
a na estrutura de
a na estrutura de
dois compostos
dois compostos
odorodorííferos podem mudar feros podem mudar em muito a percepOdores diferentes
Odores diferentes
CH3
CH3
-
-
CH2
CH2
-
-
O
O
H
H
etanol
etanol
“á
“á
lcool
lcool
”
”
CH3
CH3
-
-
CH2
CH2
-
-
S
S
H
H
etanotiol
etanotiol
Cheiro a cebola
Cheiro a cebola
podre
podre
2 compostos qu
2 compostos qu
í
í
micos diferentes
micos diferentes
(diferente radical qu
Olfacto e avalia
Olfacto e avalia
ç
ç
ão arom
ão arom
á
á
tica
tica
Como
Como
é
é
que o
que o
c
c
é
é
rebro traduz
rebro traduz
esses
esses
diferentes
diferentes
odores
odores
(substâncias (substâncias ququíímicas)micas)
em
em
diferentes
diferentes
percep
Olfacto e avalia
Olfacto e avalia
ç
ç
ão arom
ão arom
á
á
tica
tica
MolMolééculas que têm culas que têm
diferentes estruturas
diferentes estruturas
qu
quíímicas. micas.
Essas Essas estruturas estruturas
diferentes são diferentes são interpretadas como interpretadas como cheiros diferentes cheiros diferentes (Buck, 2004). (Buck, 2004).
Identifica
Identifica
ç
ç
ão
ão
diferentes receptores estimulados (aromas ou concentra
diferentes receptores estimulados (aromas ou concentraçções diferentes) ões diferentes) =>=> diferente padrão de reconhecimento do aroma => diferente identif
diferente padrão de reconhecimento do aroma => diferente identificaicaççãoão
Neur
Habitua
Habitua
ç
ç
ão/Intensidade
ão/Intensidade
(adapt. de William F.Ganong, (adapt. de William F.Ganong, 1989, Review of Medical Phisiology, 14th ed., Appleton&Lange e d1989, Review of Medical Phisiology, 14th ed., Appleton&Lange e de A. Despopoulos e t al., 1986, Color Atlas of e A. Despopoulos e t al., 1986, Color Atlas of Phisiology, 3rd. ed, ed. Thieme)
Phisiology, 3rd. ed, ed. Thieme)
O O óórgão olfactivo tem uma capacidade de rgão olfactivo tem uma capacidade de
adapta
adaptaçção/habituaão/habituaççãoão grande: passados 3 minutos grande: passados 3 minutos apenas, j
apenas, jáá não se consegue cheirar mais o octanol, não se consegue cheirar mais o octanol, p.ex., mesmo em concentra
p.ex., mesmo em concentraçção 100 vezes superior ao ão 100 vezes superior ao seu limite de detec
seu limite de detecçção (LD). ão (LD).
Separar as inalaSeparar as inalaçções cerca de 30 a 60 seg. ões cerca de 30 a 60 seg.
(restabelecimento de sensibilidade).
(restabelecimento de sensibilidade).
O O óórgão olfactivo descrimina mal rgão olfactivo descrimina mal diferendiferençças de as de
intensidade
intensidade aromaromáática: a concentratica: a concentraçção de um odor ão de um odor
pode ser modificada em cerca de 30% sem que isso seja
pode ser modificada em cerca de 30% sem que isso seja
detectado, ao contr
detectado, ao contráário da visão que descrimina 1% de rio da visão que descrimina 1% de varia
Sensibilidade olfactiva vs. Idade
(ter contudo, em consideração, os factores formação e treino)
Normal decline in olfactory
sensitivity with age. The ability to identify 80 common odorants
declines markedly between 20 and 70 years of age. (After Murphy, 1986.)
The ability to identify odors
normally decreases with age. If otherwise healthy subjects are challenged to identify a large battery of common odorants, people between 20 and 40 years of age can typically identify about 50–75% of the odors, whereas those between 50 and 70 correctly identify only about 30–45%
Sabor
Sabor
e
e
Olfacto
Olfacto
fim da parte 1
fim da parte 1
AnAnóósmia e Agueusiasmia e Agueusia ((ausênciaausência dos sentidos do olfacto e do dos sentidos do olfacto e do gosto).
gosto).
NeurNeuróónios receptores olfactivos e papilas regeneramnios receptores olfactivos e papilas regeneram--se.se.
O gosto e o olfacto são sentidos de O gosto e o olfacto são sentidos de alertaalerta. [Estes] sentidos . [Estes] sentidos transformam
transformam realidades frealidades fíísicosico--ququíímicasmicas em fenem fenóómenos menos interiores, mas comunic
interiores, mas comunicááveis (EP; JB)veis (EP; JB)
De uma maneira geral, os limites de detecDe uma maneira geral, os limites de detecçção de substâncias que ão de substâncias que têm a ver com o
têm a ver com o sabor são muito superioressabor são muito superiores aos das substâncias aos das substâncias que detectamos ao n
que detectamos ao níível olfactivo.vel olfactivo.