1 ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΗΜΑ
ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ
Διδάσκων: Δημήτρης Πατέλης, Επίκουρος Καθηγητής XANIA 20092 Θεματικές ενότητες. Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος………....σελ. 3 Α. Ζητήματα Ιστορίας της Φιλοσοφίας………σελ. 4. Βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας (Φ. Βώρου), Υλισμός, Συνοπτική αναδρομή στην Ιστορία της φιλοσοφίας (Φ. Βώρου)-7, Λόγος 14, Διαλεκτική (Ε. Μπιτσάκη)-15, Ανθρωπολογισμός, Ανθρωπομορφισμός29, Ανθρωποκεντρισμός, Διαφωτισμός 30 , Διαφωτισμός νεολληνικός (Φ. Βώρου) 33, Χέγκελ-56, Μαρξ.-64. Γκομπινό 69, Λογικός θετικισμός, η «σύγχρονη» μορφή του θετικισμού70, Χυδαίος υλισμός, Φουκογιάμα. Β. Βασικές φιλοσοφικές κατηγορίες και νόμοι της διαλεκτικής …………. σελ. 73. 1Ζητήματα «αντικειμενικής λογικής»……….σελ. 73. Ποιότητα και ποσότητα, Μέτρο, πεπερασμένο, Πέρασμα των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές, Άλμα, μέρος και όλο, πράγμα, κίνηση, αυτοκίνηση, εξέλιξη, ανάπτυξη, αυτοπροσδιορισμός. Αυτοανάπτυξη, ουσία και φαινόμενο, περιεχόμενο και μορφή, φαινομενικότητα, αιτιότητα, αιτιοκρατία, στατιστικοί και δυναμικοί νόμοι, αντίφαση διαλεκτική, άρση, πραγματικότητα. 2. Ζητήματα θεωρίας της γνώσης και λογικής («Υποκειμενικής λογικής») σελ. 94 Υποκείμενο, Αντικείμενο, Αντικειμενισμός, Αντικειμενική πραγματικότητα, Αντανάκλαση, Ενατένιση, Γνωστική διαδικασία, Γνώση, Εξωτερικό και εσωτερικό, Πρακτική, Αγνωστικισμός, Ιστορικό και λογικό, Εμπειρικό και θεωρητικό, Αναγωγισμός, Σύγκριση, Πλάνη, Αντινομία, Δογματισμός και αναθεωρητισμός, Διαλεκτική λογική. Γ. Ζητήματα κοινωνικής Φιλοσοφίας… σελ. 116. Κοινωνική Φιλοσοφία, Άνθρωπος, Ανάγκες, Κοινωνία, Εργασία, Σκοπός, Σκοπιμότητα, Αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, Δραστηριότητα, Δημιουργικότητα, Ικανότητες , Ιδιοκτησία, Συμφέρον κοινωνικό, Τάξεις κατεστημένες, Τάξεις κοινωνικές, - πάλη των τάξεων, Περί πολέμου, Βάση και εποικοδόμημα, εξουσία, ιεραρχία, Χειραγώγηση, Αυθεντία, Γραφειοκρατία, Δημοκρατία, Αυθόρμητο, Φετιχισμός, Υποκειμενικός παράγοντας στην ιστορία, Επανάσταση κοινωνική, Επαναστατική κατάσταση, Αντεπανάσταση, -Το φαινόμενο της Αλλοτρίωσης… σελ. 158. -Τα παράδοξα της αξιοπρέπειας ... (Β. Α. Βαζιούλιν)...σελ. 161. ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΩΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΑ ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ.σελ.165. Εισαγωγή.Η θέση και ο ρόλος της εκπαίδευσης στην κοινωνική ολότητα. Παιδεία και κοινωνική συνείδηση. Παιδεία και προσωπικότητα. Για την ιστορική διάσταση της εκπαίδευσης. Κεφαλαιοκρατία και εκπαίδευση. Περί αξιών. Κοινωνία και εκπαίδευση στο χορό των αξιολογήσεων. «Αξιοκρατία» και «Ίσες ευκαιρίες». Γραφειοκρατική ιεραρχία, αξιολόγηση και παραμορφώσεις γνωστικών υποκειμένων και αντικειμένων. Εκπαίδευση και προσφορά – ζήτηση εργασιακής δύναμης επί κεφαλαιοκρατίας.Καθολικός χαρακτήρας της ερευνητικής δραστηριότητας: αντιφάσεις της κεφαλαιοκρατίας και χεραφετητικές δυνατότητες της παιδείας. Η αγωγή των ολόπλευρα αναπτυσσόμενων προσωπικοτήτων ως επαναστατικός στρατηγικός στόχος. Πρότυπα και προσωπεία. Επιστήμονας και αγοραία ήθη…..203. -Το κοινωνικό συνειδέναι και οι μορφές του. Η θρησκεία ως μορφή κοινωνικής συνείδησης.σ. 207. Ψυχισμός, εργασιακή διαμεσολάβηση, σύμβολα & συνείδηση-208. Το ειδέναι (γνώση) και οι νοητικές μορφές του: διάνοια και λόγος-210. Το συνειδέναι και οι μορφές του-214. Η ιδιοτυπία της φιλοσοφίας. Η επιστημονική φιλοσοφία -217. Πηγές της θρησκευτικής ανάγκης & του θρησκευτικού βιώματος -221. Από τη μαγεία και τη μυθολογία στη θρησκεία & τη φιλοσοφική – επιστημονική θεώρηση -227. Αλλοτρίωση, ιδιώτευση & αναζήτηση «σωτηρίας» -230. Παράρτημα. Κοινωνικές σχέσεις, τάξεις πολιτισμικές ταυτότητες και εθνικό ζήτημα…σελ. 235. Δικαιοσύνη και προοπτικές ενοποίησης της ανθρωπότητας………..σελ. 242. ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΤΕΙΑΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ... σελ. 251. Δημοκρατία και διαλεκτική υποκειμενικού παράγοντα-αντικειμενικών όρων στη Λογική της Ιστορίας.σελ. 262.
3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος. Εισαγωγή. Αρχικοί ορισμοί. Αναγκαιότητα, ιδιοτυπία και λειτουργίες του φιλοσοφείν. Φιλοσοφία και νεότητα. Πότε, που σε ποιόν και γιατί χρειάζεται η φιλοσοφία. Βασικό ερώτημα της φιλοσοφίας. Ιστορικότητα, αντικειμενικότητα. Σύγκρουση τάσεων. Α. Αναδρομή στην ιστορία της φιλοσοφίας. 1. Προϋποθέσεις της φιλοσοφίας. Μυθολογία και μαγεία. Η μετάβαση στην ταξική κοινωνία. Καταμερισμός εργασίας. Θρησκεία και φιλοσοφική - επιστημονική στάση. 2. Πρωταρχική εμφάνιση της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία της κλασικής αρχαιότητας. Η αυθόρμητη-αφελής διαλεκτική. Φυσική φιλοσοφία και «λόγος». Ελληνιστική - Ρωμαϊκή Φιλοσοφία. Μεσαιωνική υποβάθμιση της φιλοσοφίας σε ρόλο θεραπαινίδας της θρησκείας από το θρησκευτικό δογματισμό. Αναγέννηση. Διαφωτισμός. 3. Η διαμόρφωση της φιλοσοφίας. Η μεταφυσική και το μηχανιστικό κοσμοείδωλο. Ο Διαφωτισμός και κλασική αστική σκέψη. Η διαλεκτική της Γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας. Η ιδεοκρατική διαλεκτική του Χέγκελ ως κορύφωση της διαμόρφωσης του φιλοσοφείν. 4. Η αρχή της ανάπτυξης της φιλοσοφίας. Κ. Μαρξ. Η έναρξη της συνειδητής διαλεκτικής σύνθεσης. 5. Η περίοδος των επιγόνων. Επαναληπτικές αγκυλώσεις και αποδομητικές τάσεις. Υπαρξισμός, Φιλοσοφία της ζωής, Θετικισμός, Πραγματισμός, Νεοεγελιανισμός, Λογικός θετικισμός, Η “γλωσσική στροφή”, η “Μεταμοντέρνα κατάσταση”. Ανορθολογισμός εναντίον ορθολογισμού, αντιεπιστημονισμός εναντίον επιστημονισμού. 6. Σύγχρονες τάσεις και ρεύματα. Η αναγκαιότητα και οι δρόμοι της περαιτέρω ανάπτυξης. Β. Οι βασικές φιλοσοφικές κατηγορίες και οι νόμοι της διαλεκτικής. 1. Ζητήματα θεωρίας της γνώσης Διαλεκτική υποκειμένου – αντικειμένου. Αλληλεπίδραση, αντανάκλαση, αισθαντικότητα, ψυχισμός. Σημεία, σύμβολα, κώδικες, Γλώσσα και σκέψη. Προεπιστημονική και επιστημονική γνώση, εμπειρικό και θεωρητικό, διάνοια και λόγος. Το πρόβλημα της μεθόδου. Η αντιφατικότητα της γνωστικής διαδικασίας. Δημιουργική φαντασία και διαίσθηση. Η διαλεκτική απόλυτης και σχετικής αλήθειας. Δογματισμός και σκεπτικισμός. Θεωρία και πρακτική. 2. Η «αντικειμενική λογική» ως «Οντολογία».. -Το είναι, (ποιόν, ποσόν, μέτρον). Η ουσία (φαινομενικότητα, ταυτότητα, διάκριση, διαφορά, αντίθεση, αντίφαση, μορφή και περιεχόμενο, όρος). Φαινόμενο και πραγματικότητα. -Κατηγορίες και νόμοι της διαλεκτικής. 3.Διαλεκτική λογική ως επιστήμη για την θεωρητική νόηση. Τυπική και διαλεκτική λογική. Γ. Κοινωνική Φιλοσοφία. Η κοινωνία ως οργανικό όλο. Η δομή της κοινωνίας. 1. Η απλούστατη σχέση της κοινωνίας ως διαδικασία. Η διάρθρωση της απλούστατης σχέσης. 2. Η μετάβαση απ’ την απλούστατη σχέση στην ουσία της κοινωνίας. 3. Η ουσία της κοινωνίας. α) Εργασία και παραγωγή ως διαδικασία ανταλλαγής ύλης μεταξύ ανθρώπου και φύσης. β) Σχέσεις παραγωγής (εργασιακές σχέσεις). 4.Το φαινόμενο και η πραγματικότητα της ανθρώπινης κοινωνίας. Η κοινωνική συνείδηση και οι μορφές της. Το εποικοδόμημα. Οι άνθρωποι ως προσωπικότητες. Δ. Η επιστημονική φιλοσοφία ως αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία της εκάστοτε εποχής.
4 Το φιλοσοφείν ως αναστοχαστική διερεύνηση της συσχέτισης μεταξύ είναι και συνειδέναι για τον προσδιορισμό της θέσης, του ρόλου και των προοπτικών του ανθρώπου.
Α. Ζητήματα ιστορίας της φιλοσοφίας.
Bασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας. Η διατύπωση ενός τέτοιου προβλήματος με τόση σαφήνεια και διάκριση (ευκρίνεια) οφείλεται στον Ένγκελς* (Fr. Engels). Η ύπαρξη του όμως και η επίδραση του στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών συστημάτων επισημαίνεται από πολύ νωρίς στον αρχαίο ελληνικό φιλοσοφικά στοχασμό. Συγκεκριμένα, το πρόβλημα διατυπώνεται έτσι: προηγείται η συνείδηση του ανθρώπου ή η υλική υπόσταση (η ψυχή ή το σώμα), η "συνείδηση" ή το "Είναι"; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελεί τη βάση για τη διαμόρφωση κάθε φιλοσοφικού συστήματος. «Οι φιλόσοφοι», έγραψε ο Ένγκελς (Κ. Μαρξ - Φ. Ένγκελς, Άπαντα, τ. 21, σελ. 383), "χωρίστηκαν σε δυο μεγάλα στρατόπεδα, ανάλογα με την απάντηση που έδιναν σ* αυτό το πρόβλημα. Εκείνοι που βεβαίωναν ότι το πνεύμα υπήρχε πριν από τη φύση ... αποτέλεσαν το ιδεαλιστικό στρατόπεδο. Εκείνοι που θεωρούσαν βασική αρχή τη φύση προσχώρησαν στις διάφορες μορφές του υλισμού». Είναι αυτονόητο ότι από την απάντηση που δίνει ένας στοχαστής σ' αυτό το ερώτημα (το βασικό) απορρέουν οι θέσεις του σε πολλά άλλα συναφή και ουσιώδη. Λογουχάρη, για έναν συνεπή υλιστή (που δέχεται ότι η ύλη υπάρχει πριν, ανεξάρτητα και έξω από τη συνείδηση του ανθρώπου) ανάλογη είναι και η αντίληψη του για τη γνώση, ως αντανάκλαση της υλικής πραγματικότητας στη συνείδηση. Οι υλιστές όλων των αιώνων ως προς το φαινόμενο της γνώσης (πηγή, αφετηρία) πρεσβεύουν διάφορες πα-ραλλαγές αισθησιαρχίας (οι αισθήσεις του ανθρώπου δέχονται ερεθίσματα και τα μεταφέρουν στον νου)· δεν υπάρχει γνώση που δεν πέρασε απ' αυτόν το δρόμο (ύλη - αίσθηση -συνείδηση). Αυτή την άποψη βρίσκουμε στον Δημόκριτο*, στον Επίκουρο*, στον Τζων Λοκ* (John Locke) ("nihil in inteitectu quod non prius fuerit in sensu"). Και οι ιδεαλιστές όλων των ε-ποχών (που προϋποθέτουν αθανασία της ψυχής, προΰπαρξη συνείδησης, που εγκαθίσταται στο θνητό σώμα) ερμηνεύουν το φαινόμενο της γνώσης με κάποια παραλλαγή προΰπαρξης μορφών γνώσης στην ψυχή'- συνείδηση, προτού αυτή "φυλακιστεί" στο φθαρτό σώμα για μια πρόσκαιρη "φιλοξενία". Ο Πλάτων* δημιούργησε τη θεωρία της "ανάμνησης"* (η αιώνια ψυχή, όταν εγκαθίσταται στο φθαρτό σώμα, παίρνει αφορμή από τις αισθήσεις για να θυμηθεί εικόνες που είχε αντικρίσει κατά την προηγούμενη, ασώματη, ύπαρξη της). Ο Ντεκάρτ* (Descartes) εισηγήθηκε τη θεωρία περί "έμφυτων ιδεών", που προϋπάρχουν στη συνείδηση πριν αυτή εγκατασταθεί στο θνητό σωμό ("ideae innatae", π.χ. χώρος, χρόνος και άλλες). Από τη θέση που παίρνουν οι φιλόσοφοι στο βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας εξαρτώνται και οι αντιλήψεις τους για τη μεταφυσική, ακόμη και σε εποχές που δεν είχε καθιερωθεί η αντιδιαστολή ιδεαλισμού - υλισμού. Ο Δημόκριτος, λ.χ-, που είχε βασική θέση ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο από άτομα και κενό ("ετεή δε άτομα και κενόν"), ειρωνευόταν ως μυθοπλασίες και ψεύδη όσα ισχυρίζονταν άλλοι περί ζωής μετά θάνατον: «ένιοι θνητής φύσεως διάλυσιν ουκ ειδότες... τον της βιοτής χρόνον εν ταραχαίς και φόβοις ταλαιπωρεουσι, ψεύδεα περί του μετά την τελευτήν μυθοπλα-στέοντες χρόνου» (Στ. 297). Η μεταφυσική του είναι συνειδητή5 απόρροια της βασικής παραδοχής. Και ο Επίκουρος*, συνεπής υλιστής, διακηρύσσει με έμφαση: "ο θάνατος ουδέν προς ημάς", γιατί όσο υπάρχουμε εμείς δεν υπάρχει με μας ο θάνατος, και όταν έλθει εκείνος δεν υπάρχουμε εμείς για να τον αισθανθούμε. Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά καιρούς οι φιλόσοφοι διατύπωσαν διαφορετικά ή πρόβαλαν διαφορετικά το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας. Λογουχάρη, για τη σχολαστική φιλοσοφία του Μεσαίωνα βασικό πρόβλημα ήταν η αντιδικία ανάμεσα στον "Νομιναλισμό"* (ή Ονοματοκρατία), που δεχόταν ότι οι καθολικές έννοιες δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα αλλά μόνο στη νόηση, και τον "Ρεαλισμό"*, που υποστήριζε ότι οι γενικές κατηγορίες - έννοιες έχουν υπόσταση αντικειμενική. Αλλά και αυτή η αντιδικία ουσιαστικά στην ίδια βάση καταλήγει: παραδοχή υλιστική (το όνομα είναι παράγωγο του νου) ή ιδεαλιστική (το όνομα έχει υπόσταση αντικειμενική, όπως η πλατωνική ιδέα). Η ίδια αντιδικία είχε περάσει στον βυζαντινό φιλοσοφικό στοχασμό (βλ. λ.χ. το λ. Βλεμμύδης Νικηφόρος). Τη θέση του διαλεκτικού υλισμού* απέναντι στο βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας από την πλευρά του νεοελληνικού στοχασμού έχει εύστοχα, νομίζω, διατυπώσει ο Δημήτρης Γληνός* στην "Εισαγωγή" του στον Σοφιστή (σελ. 52): «ο διαλεκτικός υλισμός ("δυναμικός ρεαλισμός" έγραφε τότε -το 1940-- για να αποφύγει τη λογοκρισία) αναγνωρίζει την ύπαρξη και την πρωταρχικότητα στο εξωϋποκειμενικό "Είναι", για να το κα-τακτήσει με τον νου, καθοδηγημένον από την πράξη». Στον τομέα του ιστορικού υλισμού*,την ίδια αυτή θέση ο Μαρξ* διατύπωσε λακωνικά: «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, αλλά αντίθετα, το κοινωνικό τους Είναι καθορίζει τη συνείδηση τους».
Βίβλιογρ..; The Fundamentals of Marxist - Lewnisf Philosophy (Progress Publishers, Moscow, σελ. 17-24).-Fr. Engels, Ο Λουδοβίκος Φουερμπαχ MI то
τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας. Φ.Κ.Βώρος Υλισμός (λατ. materialismus). To αντίθετο προς τον ιδεαλισμό* (ιδεοκρατία, πνευματοκρατία) βασικό ρεύμα της φιλοσοφίας*, το οποίο θεωρεί ως πρωτεύον το Είναι* έναντι της συνείδησης*, την ύλη* έναντι του πνεύματος*. Σε αντιδιαστολή με τον ιδεαλισμό ανάγει τελικά όλα τα όντα, τα φαινόμενα και τις διαδι-κασίες στην ύλη, η σχέση της οποίας προς τη συνείδηση θεωρείται πρωταρχική, θεμελιώδης και καθοριστική. Κατ' αυτό τον τρόπο ο υλισμός απαντά στο «βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας»*. Παρά την τρέχουσα σημασία του όρου και την υιοθέτηση από ορισμένους υλιστές απόψεων του ηδονισμού, του εγωισμού και της χρησιμοθηρίας*, ο υλισμός δεν πρέπει να ανάγεται στις παραπάνω θεωρήσεις και στάσεις. Ο υλισμός γεννήθηκε μαζί με τον φιλοσοφικό στοχασμό ως τάση εξήγησης του κόσμου* με φυσικό τρόπο, σε αντιδιαστολή με τις θρησκευτικές-μυθολογικές και μυστικιστικές δοξασίες και τις ερμηνείες του κόσμου ως αποτελέσματος επίδρασης υπερφυσικών δυνάμεων. Γι' αυτό συνδέεται στενά με την πίστη στην ανθρώπινη γνώση*, με την "επιστημονική εικόνα του κόσμου"* και με την προσπάθεια κατανόησης της φύσης* και της κοινωνίας* έτσι όπως αυτές υφίστανται αφ' εαυτές. Σε αντιδιαστολή με τον εγγενή συντηρητισμό του φιλοσοφικού και θρησκευτικού ιδεαλισμού, ο υλισμός (όπως δείχνει η ιστορία της φιλοσοφίας*), συνιστά κατά κανόνα πνευματική έκφραση των επιδιώξεων ανερχόμενων κοινωνικών τάξεων, στρωμάτων και κινημάτων (χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι κάθε υλισμός είναι προοδευτικός).
6 Ο υλισμός και ο αντίπαλος του, ο ιδεαλισμός, απορρέουν σε τελευταία ανάλυση από τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας*, από την "αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας"*. Η τελευταία δεν ανέκυψε αμέσως με την εμφάνιση της ανθρωπότητας. Οδηγείται στην κλασική, στην πλέον ανεπτυγμένη μορφή της επί κεφαλαιοκρατιας*, οπότε δημιουργούνται και οι δυνατότητες επιστημονικής συνειδητοποίησης της μέσω της επιστημονικής θεώρησης της ιστορίας στα πλαίσια της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας*. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός ότι η πρώτη σαφής και ευκρινής διατύπωση του βασικού προβλήματος της φιλοσοφίας, βάσει του οποίου οριοθετούνται ρητά οι δυο κύριες φιλοσοφικές παραδόσεις (υλισμός και ιδεαλισμός), πραγματοποιείται στα τέλη του 19ου αιώνα (βλ. Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας), δεδομένου ότι τότε ακριβώς (επί ώριμης κεφαλαιοκρατίας) το εν λόγω πρόβλημα συνιστά κατ' εξοχήν πρόβλημα - αντίφαση* και θα συνιστά πρόβλημα όσο η παραπάνω αντίθεση (μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας) δεν αίρεται (βλ. άρση). Ο συγκρητισμός που χαρακτηρίζει τις πρώτες βαθμίδες της ανάπτυξης της κοινωνίας και των μορφών κοινωνικής συνείδησης αντανακλάται και στις ιδιοτυπίες των πρώτων υλιστικών αντιλήψεων και της ασαφούς (συχνά δυσδιάκριτης) οριοθέτησης τους έναντι του ιδεαλισμού. Οι πρώτες σχετικά συστηματικές υλιστικές αντιλήψεις γεννήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα (6ος αϊ. π.Χ.), μέσα από προσπάθειες αναγωγής του συνόλου των όντων* και των φαινομένων* σε μια αφετηριακή και αρχέγονη ύλη, με τη βοήθεια της οποίας επιχειρούσαν να εξηγήσουν τον κόσμο μέσα από τον ίδιο τον εαυτό του. Έχουμε λοιπόν το ύδωρ (Θαλής*), το άπειρον (Αναξίμανδρος*), τον αέρα (Αναξιμένης*), το "πυρ αείζωον" (Ηράκλειτος*) κ.λπ,, τα οποία δεν μπορούν να εκλαμβάνονται ως καθαρά υλιστικού χαρακτήρα φιλοσοφικές αρχές, δεδομένου ότι χαρακτηρίζονται έντονα από στοιχεία ανιμιστικά και ανθρωπομορφικά (βλ. ανιμισμός, ανθρωπομορφισμός). Έχουμε εδώ μια πρώτη αφελή μορφή υλιστικού μονισμού, νατουραλιστικού χαρακτήρα και αυθόρμητης διαλεκτικής*, που εξετάζει τον κόσμο ως διαρκώς κινούμενο και μεταβαλλόμενο ενιαίο όλο. Η διαπάλη μεταξύ υλισμού και ιδεαλισμού εκφράστηκε και μέσω της σύγκρουσης της κατεύθυνσης του Δημοκρίτου* με την κατεύθυνση του Πλάτωνα*. Κατά τον Μεσαίωνα, ενώ κυριαρχούσε η θρησκεία, η διαπάλη αυτή εκφράζεται συγκαλυμμένα στο πεδίο της θεολογίας*, μέσω της σύγκρουσης μεταξύ νομιναλισμού* και ρεαλισμού*. Ο πρώτος θεωρούσε υπαρκτά μόνο τα συγκεκριμένα πράγματα, τα οποία απλώς κατονομάζουν οι γενικές έννοιες. Η περαιτέρω ανάπτυξη του υλισμού συνδέεται με τις ανερχόμενες κεφαλαιοκρατικές σχέσεις ως πνευματική έκφραση των προο-δευτικών επιδιώξεων της προοδευτικής και επαναστατικής τότε "αστικής τάξης" στον αγώνα της εναντίον της φεουδαρχίας και της ιδεολογίας της, του θρησκευτικού μυστικισμού και της μεταφυσικής (βλ. αστική επανά-σταση). Ο υλισμός αυτός απηχούσε και την ορμητική ανάπτυξη των φυσικών επιστημών μέσω της εμπειρικής γνώσης (βλ. ιταλική 'φυσική φιλοσοφία", Α. ντα Βίντσι, Μπρούνο* κ.ά.). Όμως, στον βαθμό που μεταξύ των επιστημών υπερτερεί η μηχανική (ως αποτέλεσμα της κυρίαρχης τότε τεχνικής* και της κατ' εξοχήν μηχανικής επενέργειας στο αντικείμενο της παραγωγής μέσω μηχανικών εργαλείων-μηχανών), αλλά και λόγω της ιδιοτυπίας της κοινωνικής συνείδησης*, η οποία είναι δέσμια των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων (βλ. φετιχισμός, αλλοτρίωση), ο υλισμός της εποχής είναι κατ' εξοχήν μηχανιστικός και μεταφυσικός. Εδώ η φύση εξετάζεται ως ομοιογενής και πλήρως υπαγόμενη στους νόμους
7
της μηχανικής, απορρίπτονται οι ποιοτικές διαφορές οι οποίες ανάγονται σε ποσοτικές, η κίνηση* εξετάζεται ως μηχανική μετατόπιση, ο χώρος* και ο χρόνος* αποσπώνται από την ύλη και υποστασιοποιούνται κ,λπ. (βλ. J. Ο. Lamettrie, Ρ. Η. D. Hofbach, L. A. Helvotius, D. Didevot κ.ά.). Η συνεπής αντιθρηοκευτική-αντιφεουδαρχική κατεύθυνση ωθεί στην ελευθεροφροσύνη, στον αθεϊσμό*, είτε σε πανθεϊστική μορφή υλιστικές αντιλήψεις (π.χ. Σπινόζα*). Η ανώτερη μορφή προμαρξισπκού υλισμού απαντάται στον υλιστικό ανθρωπολογισμό* του Φόυερμπαχ* και του Τσερνισέφσκι*, καθώς και στη φιλοσοφία των ρώσων επαναστατών δημοκρατών. Ο κατ' εξοχήν μηχανιστικός χαρακτήρας αυτού του υλισμού τον οδηγεί σε ιδεαλιστικές θέσεις αναφορικά με την κοινωνία*, ενώ ο ενατενιστικός προσανατολισμός του τον καθιστά ανίκανο να αναπτύξει την ενεργητική πλευρά (την οποία αναπτύσσει αφηρημένα ιδεοκρατικά ο ιδεαλισμός). Ο "διαλεκτικός"* και "ιστορικός υλισμός"* των Κ. Μαρξ* και Φ. Ένγκελς* (βλ. μαρξισμός) αίρει τις ανεπάρκειες τις προμαρξιστικής φιλοσοφίας (υλιστικής και ιδεαλιστικής), αναδεικνύοντας τις ταξικές και γνωσιολογικές πηγές της, και αναβαθμίζει τις βασικότερες θεωρητικές κατακτήσεις τους, επαναστατικοποιώντας τη φιλοσοφία (και την κοινωνική θεωρία) και θεμελιώνοντας φιλοσοφικά την επαναστατική πρακτική*. Η μετέπειτα αστική υλιστική φιλοσοφία υποβαθμίζεται με τον "χυδαίο υλισμό** στις διάφορες μορφές οικονομικού, γεωγραφικού και "ε-πιστημονικού υλισμού"*, στις οποίες στην καλύτερη περίπτωση επαναδιατυπώνονται προμαρξιστικές θέσεις. Η περαιτέρω ανάπτυξη επίλυση της γενεσιουργού βάσης της αντιπαλότητας υλισμού και ιδεαλισμού (της αντίθεσης χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας), θα άρει και τη σημασία του οριοθετικού χαρακτήρα βασικού προβλήματος της φιλοσοφίας, το οποίο, από την οπτική της ώριμης αταξικής κοινωνίας, θα πάψει να συνιστά πρόβλημα. Η προοπτική αυτή της άρσης της αντιπαλότητας υλισμού-ιδεαλισμού, μέσω της άρσης του ιστορικού υλισμού, ξεκινά με το εγχείρημα της "Λογικής της ιστορίας"*. Βλ. επίσης: αισΒηοιαρχία, εμπειρισμός, διαλεκτική, διαφωτισμός, μαρξισμός, κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός. Βιβλιογρ.: Ε- Zeiler - W. Nestte, ιστορία της αρχαίαςΕλληνικής Φιλοσοφίας. Αθήνα, 1992.- A. S. Bogonwtof, ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής'Φιλοσοφίας, εκδ. Εφμός, Αθήνα, 1995.· Φ. Σατελέ (επιμ.), Ιστορώ της φιλοσοφίας. εκδ. Γνώση. - Π. Κονδύλης, Ο νεοελληνικός διαφωτισμ6ς. θεμέλιο, Αθήνα, 1987.- Χ. Θεοδωρίδης, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Αθήνα, 1955.
Συνοπτική αναδρομή στην
Ιστορία της φιλοσοφίας.
Ιστορία της φιλοσοφίας είναι η καταγραφή, ανάλυση και ερμηνεία (για τους λόγους γένεσης) των φιλοσοφικών ιδεών. Ξεκινώντας από τη θέση ότι η φιλοσοφία αρχικά περιλάμβανε όλους τους στοχασμούς για τον άνθρωπο, τη φύση, την κοινωνία και αργότερα περιορίστηκε σε ό,τι ονομάζουμε Γνωσιολογία, Ηθική, Μεταφυσική και Αισθητική (βλέπε αυτά τα τέσσερα λήμματα), μπορούμε και εκ των υστέρων να καταγράψουμε την εμφάνιση και εξέλιξη όλων των ιδεών που εντάσσονται σε αυτά τα πλαίσια. Μπορούμε όμως ταυτόχρονα να θέτουμε το ερώτημα: "πώς" και "γιατί" γεννήθηκαν εκείνες οι φιλοσοφικές ιδέες σε κείνη την εποχή / κοινωνία (εξήγηση ιστορική), τι ακριβώς σήμαιναν τότε για κείνους που τις8 διατύπωσαν (ανάλυση και ερμηνεία), πόσο έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση του φιλοσοφικού στοχασμού (αξιολόγηση ιστορική). Γιατί οι "ιδέες" δεν είναι τυχαία παράγωγα της ψυχικής - διανοητικής δραστηριότητας του ανθρώπου' γεννιούνται στη σκέψη ως απάντηση σε ερεθίσματα, ανάγκες, προβλήματα της ζωής, ως αντανάκλαση των συνθηκών ζωής και κοινωνικής πραγματικότητας, όπως θα δούμε παρακάτω· χωρίς βέβαια να αποκλείονται οι περιπτώσεις καθαρά διανοητικής προσπάθειας ορισμένων ισχυρών διανοιών, που πρόσφεραν ιδέες περισσότερες ή υψηλότερες και ευγενέστερες από εκείνες που απαιτούσε ή ενέπνεε η πραγματικότητα· γιατί είναι κι αυτό ένα γνώρισμα των ιδεών: οικοδομούνται πάνω απ’ την πραγματικότητα, πέρα από τις δυνατότητες του ιστορικού ανθρώπου, ως μακρινοί φάροι πλοήγησης, ως ιδεώδη* ή ιδανικά*. Πάντως, "Ιστορίες Φιλοσοφίας", κυρίως με το νόημα καταγραφής και ανάλυσης των ιδεών, άρχισαν να διαφαίνονται πρώτα ευκαιριακά, στα πλαίσια παρουσίασης προσωπικών ιδεών, αργότερα συστηματικά, ως αποκλειστική επιδίωξη: ιστορία φιλοσοφικών ιδεών. Στην πρώτη κατηγορία μπορεί κανείς να μνημονεύσει κυριότατα τον Αριστοτέλη*, που συνήθιζε να αναφέρεται με ακρίβεια και πληρότητα στην ιστορία των φιλοσοφικών προβλημάτων με τα οποία καταπιανόταν και διέσωσε έτσι πολλά αποσπάσματα από τον στοχασμό των Προσωκρατικών* και των Σοφιστών*. Στη δεύτερη κατηγορία έχουμε συγγραφείς που άφησαν σπουδαία συγράμματα ιστορίας των φιλοσόφων και των ιδεών τους: 1) Διογένης Λαέρτιος, Sf oi και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκι-μησάντων (βιβλία δέκα), έργο των αρχών του 3ου αϊ. μ.Χ. 2) Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειοι Υποτυπώσεις (βιβλία 2), Προς Μαθηματικούς ή Λογικούς (βιβλία 2), Προς Φυσικούς (βιβλία 2), Προς Ηθικούς (βιβλίο 1), Προς Γραμματικούς (βιβλία 3), εργάτου β' μισού του 2ου αιώνα μ.Χ. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι με τα ιστορικά αυτά έργα κλείνει η ρωμαλέα φάση φιλοσοφικής δημιουργίας της ελληνικής αρχαιότητας. Γενικότερα όμως στην Ιστορία της Φιλοσοφίας μπορούμε να καταγράψουμε τις εξής περιόδους, από την αρχαία Ανατολή ως τη σημερινή, παγκόσμια πια, κίνηση φιλοσοφικών ιδεών: Ανατολική Φιλοσοφία (κυρίως κινεζική και ινδική), Ελληνορωμαϊκή περίοδο της Δυτικής Φιλοσοφίας, Μεσαιωνική περίοδο (και φιλοσοφία των Αράβων), Περίοδο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, Φιλοσοφία Σύγχρονη (19ος και 20ός αιώνες). Μέσα από την Ιστορία της Φιλοσοφίας έχουν προκύψει και κάποια συμπεράσματα αυτοανάλυσης: α. Οι φιλοσοφικές ιδέες γεννιούνται από τις κοινωνικές συνθήκες που βιώνουν και εκφράζουν οι μεγάλοι και γνήσιοι στοχαστές· αυτό θα το διαπιστώσουμε παρακάτω αναλύοντας λ.χ. το πώς διαμορφώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα η φάση που είναι γνωστή ως μετάβαση "από τον Μύθο στον Λόγο"· πώς αργότερα ο Ιουστινιανός έφτασε στην απόφαση να κλείσει τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας· πώς διαμορφώθηκε στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα ο "Διαφωτισμός"* κ.λπ., κ.λπ. β. Παράλληλα ταξινομήθηκαν τα κύρια προβλήματα της Φιλοσοφίας και καθιερώθηκαν οι κύριοι κλάδοι της: "Λογική", ως εισαγωγικό γύμνασμα για την ακρίβεια των εννοιών, την ορθότητα των κρίσεων, την ευστάθεια των συλλογισμών "Γνωσιολογία", "Ηθική", "Αισθητική", "Μεταφυσική", ως κλάδοι που ασχολούνται, αντίστοιχα, με το φαινόμενο της γνώσης, το γεγονός της πράξης, τη συγκινησιακή στάση απέναντι στο ωραίο, την
9 απορία μπροστά σε ό,τι είναι απρόσιτο, πέρα από τα φυσικά όρια του ανθρώπου. γ. Όσα αντικείμενα της ψυχοδιανοητικής προσπάθειας του ανθρώπου δεν εμπίπτουν στους παραπάνω γενικούς κλάδους, αλλά αποτελούν ειδικούς τομείς έρευνας, αυτονομήθηκαν ως ειδικές "επιστήμες"* (σύνολα γνώσεων ομοειδών μεθοδικά ταξινομημένων), π.χ. ιστορία, φυσική, ιατρική κ.λπ. δ. Σε πολλές όμως από τις ειδικές επιστήμες αναγνωρίζεται ότι η αυστηρή εννοιολογική -συλλογιστική μεθοδολογία, που διαμόρφωσε η φιλοσοφία, αποτελεί εργαλείο μοναδικό και για την επιστημονική έρευνα, όταν αυτή επιχειρεί αυτοανατομία, ανάλυση του τρόπου με τον οποίο εργάζεται. Σε αυτό το επίπεδο αυτοσυνειδησίας ο επιστημονικός λόγος αφήνει το αντικείμενο του (π.χ. τα ιστορικά γεγονότα ή τα φυσικά φαινόμενα) και στρέφεται προς τον εαυτό του, όχι πια για ν' ανακαλύψει τους "νόμους" των φαινομένων ή να διατυπώσει "γενικεύσεις" για την ιστορική εξέλιξη, αλλά για να στοχαστεί πώς ο ίδιος ο λόγος (ο νους) λει-τουργεί για να διατυπώνει νόμους και γενικεύσεις που αναφέρονται στη φύση, στην κοινωνία, στον άνθρωπο, στη συνείδηση του. Έτσι διαμορφώνονται κλάδοι φιλοσοφίας αντίστοιχοι: λ.χ. "Φιλοσοφία της Φυσικής Επιστήμης", "Φιλοσοφία της Ιστορίας", "Φιλοσοφία των Μα-θηματικών", "Φιλοσοφία της Γλώσσας" (βλέπε τα αντίστοιχα λήμματα) κ.λπ. Στις περιπτώσεις αυτές η ονομαστική (φιλοσοφία) σημαίνει "φι-λοσοφική μεθοδολογία" και η γενική (της ιστορίας ή της φυσικής επιστήμης ή της γλώσσας ή άλλη) δηλώνει το ειδικό πεδίο έρευνας όπου προτείνεται ή εκφράζεται η πρόθεση να εφαρμοστεί ο φιλοσοφικός τρόπος σκέψης (εννοιολογικό οικοδόμημα, συλλογιστική δομή, γενική θεώρηση) για τον έλεγχο των μεθόδων, των συμπερασμάτων, των γενικεύσεων, των εκτιμήσεων / αξιολογήσεων. Μόνο η "Φιλοσοφία της Ζωής"* και η "Φιλοσοφία του Ανθρώπου"* μπορούν να θεωρηθούν φιλοσοφικές θεωρήσεις που αναφέρονται γενικά στην ανθρώπινη φύση και την ανθρώπινη υπόσταση, αντίστοιχα, με στοιχεία από τους βασικούς κλάδους: γνωσιολογίας, ηθικής, μεταφυσικής, αισθητικής. Ιστορικές περίοδοι της Φιλοσοφίας: Α. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ α. Κινέζικη φιλοσοφία. Από τον 8ο αϊ. π.Χ. εμφανίστηκε ο πρώτος φιλοσοφικός στοχασμός με κύριο αίτημα την καταγραφή και ανάλυση των πέντε πηγών (ή στοιχείων) των όντων και φαινομένων: νερού, φωτιάς, ξύλου, μετάλλου και γης. Αυτά τα πέντε στοιχεία δημιουργούν όλη την ποικιλία των όντων και φαινομένων. Παράλληλα οι Κινέζοι στοχαστές αναζητούσαν τις πηγές (δυνάμεις) που προκαλούν την κίνηση και τη μεταβολή (/ Τσινγκ' λεγόταν το βιβλίο των Μεταβολών). Μέσα από αυτούς τους προβληματισμούς και διαλογισμούς διαμορφώθηκαν δυο αντίπαλες φιλοσοφικές σχολές: ο "Κονφουκιανισμός"* και ο "Ταοισμός"*. Ο Ταοισμός υμνούσε τη "φυσικότητα" του ανθρώπου, την αυθορμησία ή πηγαιότητα της συμπεριφοράς του, την αταραξία του ανθρώπου ο οποίος αφιερώνεται στην αναζήτηση της "μακράς ζωής και του αιώνιου οράματος" (στο όνομα του Lao Tzu). O Κονφουκιανισμός θεωρούσε υπέρτατο αγαθό τον αληθινό "ανθρωπισμό" του ανθρώπου, την πνευματική καλλιέργεια· επιδίωκε την ηθικοποίηση του ανθρώπου, την εναρμόνιση της ζωής του προς την ομορφιά και τάξη του σύμπαντος. Αργότερα, κατά τον Μεσαίωνα, ισχυρό φιλοσοφικό ρεύμα υπήρξε ο Βουδισμός*. Σε νεότερους χρόνους ο "Νεοκονφουκιανασμός" προσεγγίζει ή αναπτύσσει τρόπους σκέψης παράλληλους προς τη δυτική φιλοσοφία* και επιστήμη. (Βιβλιο-γραφία: Δ. Βελισσαρόπουλόυ, Ιστορία της Κινεζικής Φιλοσοφίας, 2 τόμοι, εκδ. "Δωδώνη", 1981).
10 β. Ινδική φιλοσοφία. Οι απαρχές της ινδικής φιλοσοφίας είναι χρονικά οι αρχαιότερες που γνωρίζουμε· ανάγονται στο β' μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. Από τότε ως σήμερα οι ειδικοί με-λετητές διακρίνουν τέσσερεις μεγάλες περιόδους της ινδικής φιλοσοφίας: (1) τη βεδική περίοδο, που θα μας απασχολήσει παρακάτω, (2) την κλασική ή βραχμανική περίοδο (από τον 6ο αϊ. π.Χ. ως τον 10ο αϊ. μ.Χ.), (3) τη μετακλασική περίοδο (ως τον 18ο αϊ. μ.Χ.) και (4) τη νεότερη και σύγχρονη ινδική φιλοσοφία. Τα πρώτα δείγματα φιλοσοφικής σκέψης, ανά μικτά με θρησκευτικές δοξασίες, περιλαμβάνονται στις Βέδες*. Φιλοσοφικά και θρησκευτικά σχόλια στις Βέδες αποτελούν οι Ουπανισά-δες*. Μέσα από τα κείμενα αυτά αναδύονται η ιδέα της ενότητας του παγκόσμιου πνεύματος με την ατομική ψυχή και η ιδέα της αθανασίας της ψυχής διαμέσου μετενσαρκώσεων σύμφωνα με τον νόμο του Κάρμα* (ανταπόδοσης). Όλη η ινδική φιλοσοφία στρέφεται γύρω από τις Βέδες, που άλλοι αναγνωρίζουν την αυθεντικότητα τους (οι ορθόδοξοι) και άλλοι την απορρίπτουν (οι μη ορθόδοξοι). Οι φιλοσοφικές θέσεις τους ποικίλλουν από ακραίες ιδεαλιστικές ως ακραίες υλιστικές,
Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Οι ιστορικές περιστάσεις που γνώρισαν οι Έλληνες –πρώτα στις αποικίες των μικρασιατικών και νοτιοίταλικών παραλίων- τους βοήθησαν για να επιζητήσουν μια "λογική" κατανόηση του κόσμου παραμερίζοντας προηγούμενες "μυθολογικές" απόψεις. Έτσι έκαναν ένα σημαντικό βήμα προς τη θεμελίωση του επιστημονικού λόγου και του φιλοσοφικού στοχασμού. Αυτή τη φάση χαρακτήρισε επιγραμματικά ο W. Nestle* με τον τίτλο του έργου του: VonMythos zum Logos(Munchen, 1942). Κύριο ή πρώτο πρόβλημα που διατύπωσαν εκείνοι οι στοχαστές ήταν: ποια η "αρχή των όντων" και φαινομένων (το νερό; ο αγέρας; η φωτιά; το άπειρο; Θαλής*. Αναξίμανδρος*. Ηράκλειτος*. Αναξιμένης* αντίστοιχα). Πάντως εκείνη η εποχή των "φυσιολόγων", όπως έχουν επονομαστεί, έληξε με τη διατύπωση δυο σημαντικών επιστημονικών αρχών: (1) "Ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπό ανάγκης", όλα έχουν μια "αιτία" (Λεύκιππος*) και (2) Η ύλη είναι η μόνη πραγματικότητα και τελευταία υποδιαίρεση της άτμητη είναι το άτομο (εισηγητής και κύριος εκφραστής του αρχαίου και πηγαίου "υλισμού" ο Δημόκριτος* από τα Άβδηρα). Από το β' μισό του 5ου αιώνα π.Χ. οι Σοφιστές* στρέφονται σε αλλά προβλήματα, της κοινωνίας και του ανθρώπου· εισάγουν την "ανθρωπολογική" περίοδο της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Κάποια δείγματα των ασχολιών τους: (1) "Ο νόμος συνθήκη και -καθάπερ έφη Λυκόφρων ο σοφιστής- εγγυητής αλλήλοις των δικαίων". (2) "Ελευθέρους αφήκε παντός θεός, ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν" (Αλκιδάμας*. ο πρώτος θεωρητικός κατά της δουλείας). (3) "Περί θεών ουκ έχω ειδέναι, ούτε ότι εισίν ούτε ότι ουκ εισίν πολλά γαρ τα κωλύοντα, τα τε άλλα και βραχύς ων ο βίος του ανθρώπου" (Πρωταγόρας*, ο νηφάλιος σκεπτικιστής - αθεϊστής). Όλη η παραπάνω φιλοσοφική διαδρομή (που περιλαμβάνει και τους πρώτους Πυθαγόρειους*, τον Παρμενίδη*, τον Ζήνωνα*, τον Εμπεδοκλή*, τον Αναξαγόρα*) ονομάζεται "προ-Σωκρατική", επειδή οι ιστορικοί της φιλοσοφίας θαμπώθηκαν από την αποκαλυπτική και αινιγματική μορφή του Σωκράτη* (470 π.Χ. - 399 π.Χ.). Ουσιαστικά ο Σωκράτης συνέχιζε την "ανθρωπολογική" τάση του φιλοσοφικού στοχασμού και πρόβαλε, όπως και οι σοφιστές, τη λατρεία του "λόγου" ("ουδενί άλλω πείθομαι η τω λόγω ος αν μοι λογιζομένω βέλτιστος φαίνηται"), αλλά η μεγάλη συμβολή του στη φιλοσοφία εντοπίζεται στα ακόλουθα: α. Έκανε τη φιλοσοφία (σπουδή για τον άνθρωπο και τη συμπεριφορά του) αντικείμενο σπουδής του καθημερινού ανθρώπου, β. Επινόησε και εφάρμοσε μέθοδο διδασκαλίας της φιλοσοφίας ή μάλλον μέθοδο αφύπνισης της φιλοσοφικής διάθεσης του ανθρώπου· έκανε πράξη καθημερινής επικοινωνίας τον "μαιευτικό διάλογο", και γ. Δίδαξε, με προσωπικό παράδειγμα, το "φιλοσοφικό ήθος" (συνέπεια και ανδρεία), δ. Στα πλαίσια της τυπικής φιλοσοφίας ο Σωκράτης θεωρείται πρώτος εισηγητής της συνειδητής ανάλυσης και του "ορισμού των εννοιών". Η πολύπλευρη προσωπικότητα του Σωκράτη επηρέασε πολλούς που δημιούργησαν σωκρατικές σχολές με ποικίλες κατευθύνσεις και απολήξεις προς τον Κυνισμό*, τον Ηδονασμό*, τη στωικότητα ή τον Σκεπτικισμό*. Ο πιο φημισμένος όμως μαθητής του, ο Πλάτων*, επισκίασε όλους· αξιοποίησε τον 1
Σωκράτη ως συνομιλητή σε φιλοσοφικούς διάλογους και θεμελίωσε τον "αντικειμενικό ιδεαλισμό"* διαμέσου της θεωρίας των "Ιδεών"*, ιδρύοντας και φιλοσοφική σχολή (Ακαδημία*. 386 π.Χ.). Ο μαθητής του Αριστοτέλης* έδωσε την πιο ουσιαστική μορφή στον επιστημονικό και φιλοσοφικό στοχασμό, ενώ ταυτόχρονα κωδικογράφησε τον τρόπο έκφρασης του ανθρώπινου στοχασμού με τα λεγόμενα "Λογικά" συγγράμματα του (για τις έννοιες*, τις κρίσεις*, τους συλλογισμούς*). Έγινε ταυτόχρονα ο θεμελιωτής ειδικών κλάδων της φιλοσοφίας, π.χ. Πολιτικής Φιλοσοφίας* (τα Πολιτικά'του), Ηθικής* Φιλοσοφίας (τα Ηθικά Νικομάχεια'), Φιλοσοφίας της Τέχνης* (Ποιητική"), Φιλοσοφίας της Παιδείας - Εκπαίδευσης (τα δύο τελευταία βιβλία των Πολιτικών). Τα τελευταία βήματα της ελληνικής φιλοσοφίας έγιναν προς την κατεύθυνση αναζήτησης της ψυχικής "γαλήνης" (Στωικισμός*, με πρώτο εισηγητή τον Ζήνωνα* από το Κίτιο της Κύπρου), της απόλαυσης και "αταραξίας" (Επικουρισμός*, με πρώτο εισηγητή τον Επίκουρο* από τη Σάμο), της απεμπλοκής από το φορτίο της γνώσης (Πυρρώνειος Σκεπτικισμός*), με πρώτο εισηγητή τον Πύρρωνα* από την Ηλεία. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους (2ο αιώνα π.Χ. - 2ο αιώνα μ.Χ.) συνεχίζουν την πορεία τους τα κύρια φιλοσοφικά ρεύματα, με ιδιαίτερη έξαρση του Επικουρισμού (στη ρωμαϊκή παραλλαγή του) καθώς και του Στωικισμού. Αρχίζουν να εμφανίζονται και συμπτώματα κόπωσης του φιλοσοφικού λόγου με τάσεις αναζήτησης γαλήνης στην "πίστη", στη θρησκεία. Ο Πρόκλος* σ' έναν από τους ύμνους του ζητεί από τους θεούς: "Κι έτσι αφήστε με τον κουρασμένο, ν' αράξω στης ευλάβειας το λιμάνι" (Zeller-Nestle, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, μετάφρ. Χαρ. Θεοδωρίδη, εκδ. "Κάλβος", σελ. 425). Ο Β. Ράσελ, στο έργο του Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, έχει γράψει για τον Πλωτίνο* και τη φιλοσοφία του: ο Πλωτίνος είναι ταυτόχρονα τέλος μιας εποχής (του λόγου) και αρχή μιας άλλης εποχής (της πίστης). Βιβλιογρ.: Ε, Zeller - W. Nestle, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, (μετ. Χαρ. Θεοδωρίδη).- Κων. Γε-ωργούλη, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, 2 τόμοι (εκδ. "Παπαδήμας").- Γ. Κορδάτομ. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας,- A. S. Bogomolof, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας (εκδ. Ειρμός, 1995), μετάφρ. Κ. Βώρου,- Φ. Κ. Βώρου, Σύντομη Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, (1982, εκδ. "Γρηγόρη"). Γ. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Με πολλή συντομία μπορεί κανείς να αναφερθεί σε τρεις χωριστούς γεωγραφικούς και θρησκευτικούς χώρους, που διαπλέκονται γύρω από τη Μεσόγειο: Βυζάντιο, Δυτική Ευρώπη, Αραβικό κόσμο από Εγγύς Ανατολή ως Ιβηρική Χερσόνησο. Γενική παρατήρηση είναι ότι κατά τον Μεσαίωνα, ή "Αιώνα της Πίστης", η θρησκεία (και η Πίστη) έχει προβάδισμα σε σύγκριση ή και αντιδιαστολή προς τον φιλοσοφικό λόγο. Έχει χαρακτηριστικά ειπωθεί ότι η φιλοσοφία ήταν " Ancilla Theologiae" ("θεραπαινίδα της θεολογίας"). 1
α. Προκειμένου για το Βυζάντιο σημειώνουμε ότι είναι κληρονόμος / συνεχιστής της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, αλλά είναι τόσο έντονη η θρησκευτική όψη της ζωής εκεί, ώστε ο Ιουστινιανός νομοθέτησε με "Νεαρά" (νέο νόμο) του 529 το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών στην Αθήνα ("Μηδείς εν Αθήναις διδασκέτω φιλοσοφίαν"). Όμως υπήρξε σημαντική η συμβολή του Βυζαντίου στη φιλοσοφία: με τη διατήρηση του αρχαίου φιλοσοφικού λόγου (περιπτώσεις Φωτίου*, Ψελλού*, Βλεμμύδη*, Πληθωνα* και άλλων), με την παραγωγή θρη-σκευτικής / χριστιανικής φιλοσοφίας (π.χ. Θεόδωρος Στουδίτης*, Ησυχαστές* και άλλοι), αρ-γότερα με την προσφορά λογίων φιλοσοφού-ντων στην Ιταλία τον καιρό της Αναγέννησης* (Βασ. Τατάκη, Βυζαντινή Φιλοσοφία). β. Φιλοσοφία των Αράβων. Ο αραβικός κόσμος, που απλώθηκε κατά τον 7ο αιώνα μ.Χ. από τον Περσικό Κόλπο ως τη Μικρασία και κατά μήκος της Β. Αφρικής και αναχαιτίστηκε η εξάπλωση του στην Κωνσταντινούπολη (717) και στο Poitiers της Ιβηρικής χερσονήσου (732), δέχτηκε επιδράσεις από την Ανατολή (τάσεις μυστικής φιλοσοφίας) και από την ελληνική φιλοσοφία (νεοπλατωνισμό* και αριστοτελική φιλοσοφία, κυρίως Λογική* και Μεθοδολογία), αλλά και δημιούργησε πρωτότυπο φιλοσοφικό στοχασμό. Οι πρώτοι μεγάλοι Άραβες στοχαστές που επηρεάστηκαν από τον Αριστοτέλη* ήταν οι
ΑΙ Kindi* και ΑΙ Farabi* που έζησαν τον 8ο και 10ο αιώνα, αντίστοιχα. Ο Avicena* (11ος αϊ.) αποδέχτηκε ακόμη περισσότερο την αριστοτελική θεωρία, ενώ ο Αβερρόης* προσπάθησε να αποσαφηνίσει έννοιες της αριστοτελικής φιλοσοφίας γράφοντας πολλά σχόλια σε έργα του Έλληνα φιλοσόφου. Μεταφράσεις αυτών των συγγραμμάτων στη λατινική γλώσσα έκαναν γνωστό το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη στη Δυτική Ευρώπη, όπου βέβαια είχαν αρχίσει να εμφανίζονται και άλλες μεταφράσεις απευθείας στη λατινική. Έτσι οι Άραβες δημιούργησαν την πρώτη γέφυρα μεταφοράς της ελληνικής φιλοσοφίας, κυρίως του αριστοτελισμού*, στη Δυτική Ευρώπη διαμέσου της Ιβηρικής χερσονήσου. Η γέφυρα αυτή διευρύνθηκε ή επεκτάθηκε προς την ελληνική Ανατολή τους επόμενους αιώνες, όταν στην Ιταλία υπό-φωσκε η Αναγέννηση* και από το Βυζάντιο πύκνωναν οι φυγάδες προς τη Δύση. Βέβαια οι Άραβες συγγραφείς μετέδωσαν και τον δικό τους φιλοσοφικό και επιστημονικό λόγο (π.χ. Άλγεβρα, Αστρονομία κ.λπ.). Βιβλιογρ.: Β. Russell, History of western Philosophy, ch. 10 (Mohammedan Culture and
Philosophy).- Φ. Κ. Βώρου, Δρόμοι Ελληνικής Παιδείας: προς την Ευρώπη, Αθήνα, 1991.-1
Φιλοσοφία (επιμ. Fr. Chatelet, μετ. Κ. Παπαγιώργης, εκδόσεις "Γνώση"), τόμος Α', κεφ. XIII, σελ. 293-320. γ. Ευρωπαϊκή (δυτική) μεσαιωνική φιλοσοφία. Όπως έχει ήδη σημειωθεί η μεσαιωνική φιλοσοφία εργάστηκε, με περισσή έμφαση για ζητήματα μεταφυσικά, στην υπηρεσία της θεολο-γίας (ancilla theologiae)· συχνά αποδίδεται με τον όρο "σχολαστική φιλοσοφία" ή "σχολαστι-κισμός"* (στη δεύτερη περίπτωση με νόημα υποτιμητικό, όπου σχολαστικός σημαίνει ασημαντολόγος και σχολαστικισμός ασημαντολογία). Η ουσία είναι λίγο διαφορετική. 'Οτι κύριο πρόβλημα φιλοσοφικού στοχασμού έγινε η "πίστη" για μία χιλιετία είναι φαινόμενο ιστορικό, που αποδίδεται στην ιστορία με τον όρο "Αιώνας της Πίστης" (λ.χ. αυτός είναι ο τίτλος του 4ου τόμου της Ιστορίας του Πολιτισμού, από τον W. I. Durant). Όμως σε αυτή την κατάληξη οδήγησε η κόπωση του λόγου (βλέπε Φιλοσοφία Ελληνική, στην αρχή αυτού του λήμματος) ύστερα από χίλια χρόνια προσπάθειας και θριάμβου. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδήγησαν δυσμενείς συνθήκες ζωής (ρωμαϊκή κατάρρευση, αβεβαιότητα ζωής, ανάγκη ελπίδας)· σε μια φάση κινδύνων από επιδρομείς διαμορφώθηκε στη λατινογενή δυτική Ευρώπη ως συμπλήρωμα προσευχής:... et libera
nos a furore Normandorum!
Πάντως ο σχολαστικισμός' ονομάστηκε έτσι από την επωνυμία που χρησιμοποιούσαν οι εκφραστές του doctores scolastici. Και χρησιμοποιείται ο όρος περισσότερο για τους τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα (από τον 9ο αιώνα και ύστερα). Για τη χριστιανική φιλοσοφία* των προηγούμενων αιώνων αρμόζει περισσότερο ο όρος "Πατερική φιλοσοφία"*, με κορυφαίο εκφραστή της τον Άγιο Αυγουστίνο*. Το ώριμο πνεύμα του σχολαστικισμού διατύπωσε ο άγιος Ανσελμος* του Canterbury, ή Αόστης, προβάλλοντας ως σύνθημα του στοχασμού του μια πρόταση δανεισμένη από τον Αυγουστίνο: "credo ut inteliigam" (πιστεύω για να κατανοήσω). Χρυσό αιώνα της (ευρωπαϊκής) μεσαιωνικής φιλοσοφίας χαρακτηρίζουν τον 13ο, γιατί τότε: έγιναν γνωστά όλα τα έργα του Αριστοτέλη (ως τότε ήταν γνωστά μόνο τα "Λογικά" του) από μεταφράσεις αραβικές και άλλες, που παραγγέλθηκαν τότε απευθείας (από την ελληνική στη λατινική)· τότε διαμορφώθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια* (αρχικά για την προστασία συντεχνιακών συμφερόντων)· τότε αναδύθηκαν και αναδείχτηκαν μεγάλοι στοχαστές με ποικίλες τάσεις (π.χ. ο Θωμάς Ακινάτης*, ο Αβερρόης*, ο άγγλος R. Bacon*, ο 1
