α) Οξεία ηπατίτιδα με πλήρη ανάνηψη β) Χρόνια μη προοδευτική ηπατίτιδα
γ) Χρόνια ηπατίτιδα που μπορεί να εξελιχθεί σε κίρρωση και αργότερα σε ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα
δ) Κεραυνοβόλο ηπατίτιδα με μαζική ηπατική νέκρωση
ε) Ασυμπτωματική κατάσταση φορέως με ή χωρίς προοδευτική νόσο (Εικόνα 19).
Οι διάφορες κλινικές εκφράσεις της λοίμωξης από HBV καθορίζονται από την ισχύ της ανοσοαπόκρισης.
3.5.1 HBV ΚΑΙ ΗΠΑΤΙΤΙΔΑ
Στην οξεία ηπατίτιδα με πλήρη ανάνηψη υπάρχει φυσιολογική ανοσοαπόκριση του ξενιστή που προκαλεί ηπατοκυτταρική βλάβη και ταυτόχρονα εξολοθρεύει τον ιό, ο οποίος βρίσκεται μέσα στα ηπατοκύτταρα.
Στην χρόνια ηπατίτιδα υπάρχει οριακή ανοσοαπόκριση του ξενιστή που αποτυγχάνει να καταστρέψει τον ιό, με αποτέλεσμα τα ηπατοκύτταρα που εκφράζουν ιικά αντιγόνα (HbcAg) να τα διατηρούν στο παρέγχυμά τους οδηγώντας σε συνεχή, χαμηλού βαθμού βλάβη.
Στην κεραυνοβόλο ηπατίτιδα υπάρχει επιταχυνόμενη και υπερβολική ανοσοαπόκριση του ξενιστή που προκαλεί μαζική ηπατοκυτταρική βλάβη και ολική εξολόθρευση του ιού. Έτσι ίσως εξηγείται γιατί οι λίγοι ασθενείς που επιβιώνουν, σπάνια γίνονται χρόνιοι φορείς.
Στην κατάσταση φορέως υπάρχει ολική αποτυχία ανοσοαπόκρισης του ξενιστή με διαιώνιση της ιαιμίας και ελάχιστη ή απούσα ηπατική βλάβη.
3.5.2 HBV ΚΑΙ ΚΙΡΡΩΣΗ
Ο όρος κίρρωση περιγράφει τη νόσο του ήπατος που χαρακτηρίζεται από διάχυτη, προοδευτική ίνωση η οποία κατά κανόνα δεν είναι αντιστρεπτή καθώς και παραγωγή αναγεννητικών όζων.
Φυσιολογικά στο ήπαρ υπάρχει κολλαγόνο στα πυλαία διαστήματα και ελάχιστο στον περικολποειδικό χώρο του Disse και γύρω από τα κεντρικά φλεβίδια (Εικόνα 20).
Κατά την κίρρωση, μεγάλες ποσότητες κολλαγόνου εναποτίθενται στις προαναφερθείσες θέσεις και το γεγονός αυτό είναι υπεύθυνο για τις αιμοδυναμικές διαταραχές που παρατηρούνται.
Σύμφωνα με τις τρέχουσες ενδείξεις, η κύρια πηγή προέλευσης υπερβολικού κολλαγόνου είναι το περικολποειδικό αστεροειδές κύτταρο (παλαιότερα ονομαζόταν κύτταρο του ITO), που φυσιολογικά αποθηκεύει βιταμίνη Α στο ήπαρ.
OΙΟΣ ΤΗΣ ΗΠΑΤΙΤΙΔΑΣ Β(HBV)
Εικόνα 20. Φυσιολογικό ήπαρ και κολλαγόνο
Στην κίρρωση τα κύτταρα αυτά μετατρέπονται σε μυοϊνοβλάστες, οι οποίοι είναι τα κύρια κύτταρα παραγωγής κολλαγόνου στο πάσχον ήπαρ.
Τα ερεθίσματα που προάγουν αυτή τη μετατροπή ποικίλουν ανάλογα με το είδος της κίρρωσης και περιλαμβάνουν (Εικόνα 21):
α) Χρόνια φλεγμονή με παραγωγή φλεγμονωδών κυτοκινών, όπως ο TNF και η IL-1.
β) Παραγωγή κυτοκινών και αυξητικών παραγόντων (TGF-β) από τα κύτταρα Kupffer, τα ηπατοκύτταρα και τα ενδοθηλιακά κύτταρα.
γ) Διάφορες τοξίνες.
Ο TGF-β θεωρείται υπεύθυνος για την ενεργοποίηση του περικολποειδικού αστεροειδούς κυττάρου κατά την κίρρωση μετά από χρόνια ηπατίτιδα Β.
Εικόνα 21. Κιρρωτικό ήπαρ και κολλαγόνο
3.5.3 HBV ΚΑΙ ΠΡΟΝΕΟΠΛΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ
Διάφορες αλλοιώσεις έχουν προταθεί ότι αντιπροσωπεύουν προνεοπλασματικές καταστάσεις στο ανθρώπινο ήπαρ [16, 17]. Αυτές περιλαμβάνουν:
α) Μικρό πρώιμου σταδίου ΗΚΚ ( small early stage HCC)
Αν και μερικά μικρά ΗΚΚ παρουσιάζουν χαρακτήρες κλασσικών ΗΚΚ, τα περισσότερα με διάμετρο μικρότερη του 1,5 εκατοστού είναι ασαφώς οζώδη με μη διακριτά μακροσκοπικά όρια και έχουν ομοιόμορφη κατανομή καλά διαφοροποιημένων καρκινικών κυττάρων. Χαρακτηρίζονται από αυξημένη κυτταρική πυκνότητα με αυξημένο λόγο πυρήνα/κυτταροπλάσματος, ανώμαλο λεπτό δοκιδώδες σχήμα ενώ συχνό είναι το ψευδοαδενικό και κυψελιδικό σχήμα καθώς και η λιπώδης αλλαγή. Διάχυτη λιπώδης αλλαγή είναι παρούσα στο 40% των όγκων με διάμετρο μικρότερη των 2 εκατοστών. Στα όρια του όγκου, τα νεοπλασματικά κύτταρα πολλαπλασιάζονται σαν να αντικαθιστούν τα φυσιολογικά ηπατοκύτταρα (replacing growth) και δεν υπάρχει σχηματισμός
OΙΟΣ ΤΗΣ ΗΠΑΤΙΤΙΔΑΣ Β(HBV)
κάψας. Αυτοί οι μικροί όγκοι αποτελούν πιθανώς το καρκίνωμα in situ ή το μικροδιηθητικό καρκίνωμα του ήπατος. Έχουν την ιδιότητα να προστατεύουν τις ηπατικές δομές όπως οι χοληφόροι σωληνίσκοι, δέχονται αίμα από την πυλαία φλέβα και δεν παρουσιάζουν πρόσληψη του σκιαγραφικού στις αγγειογραφικές εξετάσεις σε αντίθεση με το κλασσικό ΗΚΚ.
Αυτές οι αλλοιώσεις είναι τοπικά θεραπεύσιμες, έχουν ευνοϊκή πρόγνωση και ορίζονται κλινικά ως «πρώιμο ΗΚΚ».
β) Αδενωματώδης υπερπλασία ή δυσπλαστικό οζίδιο
Αυτή η αλλοίωση χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη μεγέθυνση των κιρρωτικών οζιδίων και παρουσιάζει παχιές κυτταρικές δοκίδες. Τα οζίδια εμφανίζουν ατυπία ποικίλου βαθμού αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία κακοήθειας. Μακροσκοπικά οι περισσότερες αλλοιώσεις είναι οζώδεις και είναι σχεδόν αδύνατο να διακριθούν από το καρκίνωμα και τα μεγάλα αναγεννητικά οζίδια.
Μικροσκοπικά χαρακτηρίζονται από μέτρια αύξηση της κυτταρικής πυκνότητας και ήπια ανώμαλο δοκιδώδες σχήμα.
Μερικές φορές αυτά τα οζίδια περιέχουν διακριτές, καλά διαφοροποιημένες εστίες (foci) καρκινικών κυττάρων και για το λόγο αυτό θεωρούνται προκαρκινικές αλλοιώσεις.
γ) Εστιακή ηπατοκυτταρική δυσπλασία
Δυσπλασία από μεγάλα κύτταρα. Χαρακτηρίζεται από κυτταρική μεγέθυνση, πυρηνικό πλειομορφισμό και πολλούς πυρήνες.
Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση με την HBsAg οροθετικότητα. Η παρουσία δυσπλασίας από μεγάλα κύτταρα αποτελεί παράγοντα υψηλού κινδύνου για την ανάπτυξη ΗΚΚ και οι ασθενείς πρέπει να παρακολουθούνται τακτικά με μέτρηση της άλφα-φετοπρωτεΐνης.
Δυσπλασία από μικρά κύτταρα. Χαρακτηρίζεται από αυξημένο λόγο πυρήνα/κυτταροπλάσματος σε αντίθεση με τη δυσπλασία από μεγάλα κύτταρα όπου ο λόγος είναι φυσιολογικός και δεν υπάρχουν πολλοί πυρήνες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αποτελεί την κύρια προκαρκινική αλλοίωση στον άνθρωπο.
3.5.4 HBV ΚΑΙ ΗΠΑΤΟΚΥΤΤΑΡΙΚΟ ΚΑΡΚΙΝΩΜΑ
Η επιδημιολογική συσχέτιση μεταξύ της λοίμωξης από HBV και του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος (ΗΚΚ) είναι επαρκώς τεκμηριωμένη.
Έχει υπολογιστεί ότι ο κίνδυνος να αναπτύξουν ΗΚΚ οι φορείς HBsAg είναι 25-37 φορές μεγαλύτερος σε σχέση με μη προσβεβλημένα από τον ιό άτομα. Τα τελευταία χρόνια γίνεται έντονη συζήτηση για το εάν ο κίνδυνος ανάπτυξης ΗΚΚ επηρεάζεται από το ιικό status του ασθενή, όπως ο γονότυπος του HBV, η παρουσία του HBeAg και η εμφάνιση μεταλλάξεων κατά τη διάρκεια της χρόνιας φλεγμονής.
Πράγματι, έχει αποδειχθεί ότι αυτές οι παράμετροι παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη προς ΗΚΚ της χρόνιας φλεγμονώδους νόσου.
Πρόσφατη έρευνα απέδειξε ότι ασθενείς που ήταν θετικοί για HBsAg αλλά και για HBeAg, είχαν 6 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης ΗΚΚ σε σχέση με ασθενείς θετικούς μόνο για HBsAg.
Πίνακας 1. Γονότυποι και υπότυποι του HBV
OΙΟΣ ΤΗΣ ΗΠΑΤΙΤΙΔΑΣ Β(HBV)
Επτά HBV γονότυποι (A-G) και τέσσερις μείζονες υπότυποι (adw, ayw, adr, ayr) ή εννέα ελάσσονες υπότυποι έχουν απομονωθεί, όπως φαίνεται στον πίνακα 1.
Οι γονότυποι και οι υπότυποι αυτοί έχουν συγκεκριμένες γεωγραφικές κατανομές και σχετίζονται ο καθένας με διαφορετική έκβαση της HBV λοίμωξης. Για παράδειγμα στην Taiwan, ο γονότυπος Β σχετίζεται με την ανάπτυξη ηπατοκυτταρικού καρκινώματος σε νέα μη κιρρωτικά άτομα, ενώ ο C συσχετίζεται και με επιθετικότερη νόσο [14].
Τέλος, η μετάλλαξη Τ1762/Α1764 στον βασικό πυρηνικό (core) υποκινητή σχετίζεται με την εγκατάσταση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος και ίσως αποτελέσει στο μέλλον ισχυρό προγνωστικό δείκτη [15].
Κεφάλαιο 4
Μ
ΗΧΑΝΙΣΜΟΙΚ
ΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝHBV
Είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο HBV δεν έχει άμεση βλαπτική και ογκογενετική επίδραση στο προσβεβλημένο ηπατικό κύτταρο. Η κακοήθης εξαλλαγή εμφανίζεται μετά από μακρά περίοδο χρόνιας ηπατικής νόσου, συχνά σχετιζόμενης με κίρρωση, υποδηλώνοντας τη σημασία της ανοσολογικής απόκρισης του ξενιστή.
Η χρόνια ιογενής ηπατίτιδα οδηγεί σε συνεχή διέγερση του πολλαπλασιασμού των ηπατοκυττάρων, ηπατική ίνωση (κίρρωση) και εμφάνιση γενετικών αλλαγών. Μέσω αδιευκρίνιστων μηχανισμών, σταδιακά αναπτύσσεται ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα. Σε κυτταρικές σειρές, έχει βρεθεί ότι η Χ πρωτεΐνη αυξάνει τα επίπεδα του TGF-β ο οποίος ενεργοποιεί το περικολποειδικό αστεροειδές κύτταρο με αποτέλεσμα την ανάπτυξη ίνωσης [18].
Ο ρόλος της Χ πρωτεΐνης στην ανάπτυξη του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος θα αναλυθεί εκτενώς στη συνέχεια.
4.1 ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ HBV DNA ΣΤΟ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑ ΤΟΥ ΞΕΝΙΣΤΗ
Ο HBV μπορεί να οδηγήσει στην κακοήθη εξαλλαγή μέσω ενσωμάτωσης του HBV DNA στο γονιδίωμα των ηπατικών κυττάρων.
Η ενσωμάτωση αυτή συμβαίνει στα πρώιμα στάδια ανάπτυξης του όγκου και έχει άμεση σχέση με το σχηματισμό προνεοπλασματικών οζιδίων.
Επίσης, μέχρι πρόσφατα εθεωρείτο ότι είναι τυχαία στο γονιδίωμα και πολύ συχνά στοχεύει σε γονίδια που σχετίζονται με την κυτταρική σηματοδότηση και τον έλεγχο της ανάπτυξης. Πιο συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι ενσωματώνεται στο γονίδιο του υποδοχέα β του ρετινοϊκού οξέος (RAR-β) καθώς και στο γονίδιο της ανθρώπινης κυκλίνης Α.
Στον υποδοχέα RAR-β προσδένεται φυσιολογικά η βιταμίνη Α και ρυθμίζεται ο έλεγχος της κυτταρικής ανάπτυξης. Στη δεύτερη περίπτωση προκύπτει η πρωτεΐνη pre-S2/S-cyclin A, η οποία οδηγεί σε αυξημένο κυτταρικό πολλαπλασιασμό [19].
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Είναι, λοιπόν, επαρκώς τεκμηριωμένο ότι η ενσωμάτωση του HBV DNA μπορεί να οδηγήσει σε ανώμαλη μεταγραφή κυτταρικών γονιδίων και κατ’ επέκταση σε καρκινογένεση.
Σε πρόσφατα δημοσιευμένη εργασία, αναλύθηκαν λεπτομερώς τα ανθρώπινα γονίδια στα οποία ενσωματώθηκε το DNA του ιού, χρησιμοποιώντας ιστούς από 50 διαφορετικά ηπατοκυτταρικά καρκινώματα [20].
Τα γονίδια-στόχοι που ανακαλύφθηκαν περιλαμβάνουν γονίδια που ρυθμίζουν την ομοιόσταση του ασβεστίου, γονίδια που κωδικοποιούν την 60s ριβοσωμική υπομονάδα καθώς και τον PDGF. Επίσης, δύο ογκοκατασταλτικά και πέντε γονίδια που συντονίζουν τον έλεγχο της απόπτωσης βρέθηκαν στις θέσεις ενσωμάτωσης. Εκείνο πάντως που προκαλεί εντύπωση είναι ότι σε τρεις περιπτώσεις το ιικό DNA βρέθηκε ενσωματωμένο στο γονίδιο hTERT, κλονίζοντας την άποψη περί τυχαιότητας στη διαδικασία ενσωμάτωσης.
Εικόνα 22.Ανθρώπινα χρωμοσώματα και ενσωμάτωση του HBV
Πίνακας 2. Γονίδια στόχοι της ενσωμάτωσης του HBV DNA
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Στον πίνακα 2 που παρατίθεται, απαριθμούνται λεπτομερώς όλα τα γονίδια-στόχοι, των οποίων και μεταβάλλεται η φυσιολογική λειτουργία.
Στη μελέτη αυτή τονίστηκε ιδιαίτερα πως η ενσωμάτωση περιλάμβανε όλα τα χρωμοσώματα, εκτός από το 13, το Χ και το Υ (Εικόνα 22).
Η ενσωμάτωση του HBV DNA ενισχύει επίσης τη χρωμοσωμιακή αστάθεια μέσω διπλασιασμών, ελλείψεων, ενισχύσεων και μετατοπίσεων. Επίσης προκαλεί γονιδιακή αστάθεια που αντανακλά στην απώλεια αλληλίων (LOH) στα χρωμοσώματα 1q, 4q, 6q, 8p, 9p, 13q, 16p, 16q και 17p καθώς και μεταλλάξεις σε ογκογονίδια (π.χ. myc, fos) και ογκοκατασταλτικά γονίδια (p53, Rb) [15].
Αναλυτικότερα, αναφέρουμε πως LOH στο χρωμόσωμα 17p13 σχετίζεται με μεταλλάξεις στο γονίδιο p53 (ο ρόλος του οποίου στην διαδικασία ογκογένεσης θα σχολιαστεί διεξοδικά στη συνέχεια), ενώ LOH στο χρωμόσωμα 13q προκαλεί έλλειψη του BRCA2 καθώς και του ογκοκατασταλτικού γονιδίου του ρετινοβλαστώματος Rb.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονιστεί ότι στο ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, η πρωτεΐνη Rb αδρανοποιείται από μία άλλη πρωτεΐνη που ονομάζεται γκανκυρίνη (gankyrin) και είναι ομόλογη με την p28 υπομονάδα του 26S πρωτεασωματίου. Η γκανκυρίνη υπερεκφράζεται στο ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα (άγνωστος μηχανισμός), προσδένεται στην Rb και προάγει την αποδόμησή της από το σύμπλεγμα ουβικουιτίνης-πρωτεασωματίου.
LOH στο 6q προκαλεί δυσλειτουργία του γονιδίου M6P/IGFIIR, το οποίο φυσιολογικά ασκεί ογκοκατασταλτική δράση ενεργοποιώντας τον TGF-β και προάγοντας την αποδόμηση του IGF-II, ενός αυξητικού παράγοντα για τα ηπατικά κύτταρα.
Επίσης είναι αποδεδειγμένο ότι LOH στο χρωμόσωμα 16p προκαλεί διαταραχές στο γονίδιο της αξίνης. Το γεγονός αυτό ενισχύει την πυρηνική συσσώρευση της β-κατενίνης με συνέπεια προαγωγή του όγκου. Περισσότερες λεπτομέρειες για το σύμπλεγμα β-κατενίνης, αξίνης, APC και GSK3β αναφέρονται στη συνέχεια.
Στο χρωμόσωμα 16q22.1 εδράζεται το γονίδιο της E-καντχερίνης. Η E-καντχερίνη αποτελεί μεμβρανικό υποδοχέα εξαρτώμενο από το
της αρχιτεκτονικής και της ομοιόστασης του επιθηλιακού ιστού. Η έλλειψη E-καντχερίνης, επίσης, ευνοεί τη συσσώρευση της β-κατενίνης στο κυτταρόπλασμα και στον πυρήνα.
Τέλος, LOH στο χρωμόσωμα 9p21 αδρανοποιεί το γονίδιο CDKN2A.
Το συγκεκριμένο γονίδιο κωδικοποιεί την πρωτεΐνη p16INK4, έναν αναστολέα των CDKs 4 και 6 [21].
4.2 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗ
Η Χ πρωτεΐνη εμπλέκεται στη διαδικασία της ογκογένεσης μέσω των παρακάτω μηχανισμών:
1) H HBx επιδρά στα αποπτωτικά μονοπάτια.
2) Διαντιδρά με μεταγραφικούς παράγοντες όπως NF-κΒ, AP-1, CAMP response element binding protein (CREB), TATA binding protein (TBP) και πολλούς άλλους που θα αναφερθούν εν συνεχεία.
3) Επιδρά στο Nuclear Excision Repair complex.
4) Διαντιδρά με κυτταροπλασματικά μονοπάτια μεταγωγής σήματος (Ras/Raf, SAPK/JNK, JAK/STAT)
5) Ενεργοποιεί την γονιδιακή εκφραση των IGF-IR και VEGF.
6) Σταθεροποιεί τον hypoxia-inducible factor-1a οδηγώντας σε αγγειογένεση.
7) Διαντιδρά με το Wnt μονοπάτι.
8) Επιδρά στη λειτουργία των πρωτεασωματίων.
9) Προκαλεί μεταβολή της δραστικότητας της τελομεράσης επί των τελομερών.
Η Χ πρωτεΐνη, λοιπόν, αποτελεί ένα μόριο με πολλές λειτουργίες (Εικόνα 23), το οποίο ασκεί τη δράση του στη μεταγραφή γονιδίων, στα σηματοδοτικά μονοπάτια, στην αποδόμηση των πρωτεϊνών, στον έλεγχο του κυτταρικού κύκλου-πολλαπλασιασμού καθώς και στην απόπτωση.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Επίσης μπορεί να ασκήσει επίδραση, είτε άμεσα είτε έμμεσα, στον ιικό διπλασιασμό και πολλαπλασιασμό, επηρεάζοντας την εγκατάσταση της λοίμωξης, την παθογένεια από τον HBV και κατ’ επέκταση προάγοντας την καρκινογένεση.
Η HBx βρέθηκε ότι ενισχύει τη μεταγραφή του HBV DNA σε κύτταρα HepG2 καθώς και το διπλασιασμό του. Για τη δράση αυτή, υπεύθυνη είναι η C-τελική περιοχή μεταξυ των αμινοξέων 51-154, χωρίς όμως να έχει εξακριβωθεί ο μηχανισμός [22].
Εικόνα 23. Ο ρόλος της Χ πρωτεΐνης στην καρκινογένεση
4.3 ΑΠΟΠΤΩΣΗ-ΓΕΝΙΚΑ
Η απόπτωση αποτελεί μία μορφή κυτταρικού θανάτου, η οποία επάγεται
που αποδομούν το DNA τους καθώς και τις πυρηνικές και κυτταροπλασματικές πρωτεΐνες τους.
Η απόπτωση, που αρχικά αναγνωρίστηκε στα 1972, συμμετέχει τόσο σε φυσιολογικές καταστάσεις με σκοπό να απομακρύνει ανεπιθύμητα ή δυνητικώς βλαπτικά κύτταρα όσο και σε παθολογικές καταστάσεις ιδιαίτερα όταν έχει προσβληθεί από βλάβη το DNA του κυττάρου.
Αυτός ο προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος διαφέρει μορφολογικά από την κυτταρική νέκρωση στα εξής σημεία :
α) Συρρίκνωση των κυττάρων που αποπίπτουν.
β) Συμπύκνωση της χρωματίνης, η οποία συσσωρεύεται κάτω από την πυρηνική μεμβράνη. Ο πυρήνας μπορεί να σπάσει σε δύο ή περισσότερα τμήματα.
γ) Σχηματισμός των αποπτωτικών σωματίων.
δ) Φαγοκύττωση των αποπτωτικών σωματίων, συνήθως από μακροφάγα. Με το φαινόμενο αυτό δεν αναπτύσσεται φλεγμονή και δεν βλάπτονται τα γειτονικά κύτταρα.
4.3.1 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΑΠΟΠΤΩΣΗΣ
Η εκκίνηση της απόπτωσης διεγείρεται μέσω σημάτων από δύο διακριτά αλλά συγκλίνοντα μονοπάτια, το εξωγενές το οποίο σχετίζεται με υποδοχείς και το ενδογενές ή μιτοχονδριακό. Και τα δύο μονοπάτια συγκλίνουν στην ενεργοποίηση των κασπασών.
Οι κασπάσες (κυστεΐνης-ασπαραγινικού πρωτεάσες) εκφράζονται ως ανενεργά προένζυμα και ενεργοποιούνται με πρωτεολυτική διάσπαση μετά από ένα ερέθισμα που σχετίζεται με τον προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο. Μέχρι στιγμής, έχουν απομονωθεί 14 διαφορετικές κασπάσες [102].
4.3.1α Το εξωγενές μονοπάτι
Στο εξωγενές μονοπάτι η έναρξη του κυτταρικού θανάτου παρατηρείται μετά από την αλληλεπίδραση προσδετών θανάτου (death ligands) με τους υποδοχείς τους στην κυτταρική επιφάνεια.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την πρόσδεση του TNF-a στον TNFR1, του FasL στον CD95/Fas και του TNF-related apoptosis inducing ligand (TRAIL) στον DR 4/5 υποδοχέα.
Η πρόσδεση αυτή εν συνεχεία θα οδηγήσει στην ενεργοποίηση των κασπασών (εικόνα 24).
Εικόνα 24. Το εξωγενές μονοπάτι της απόπτωσης
Εικόνα 25. Το ενδογενές μονοπάτι της απόπτωσης
4.3.1β Το ενδογενές μονοπάτι
Στο ενδογενές μονοπάτι η απόπτωση είναι αποτέλεσμα αυξημένης μιτοχονδριακής διαπερατότητας και απελευθέρωσης προαποπτωτικών μορίων στο κυτταρόπλασμα χωρίς τη συμμετοχή υποδοχέων θανάτου (death receptors).
Από την άλλη μεριά, αυξητικοί παράγοντες και σήματα επιβίωσης (survival signals) διεγείρουν την παραγωγή αντιαποπτωτικών μελών της οικογένειας πρωτεϊνών Bcl-2.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Οι δύο κύριες αντιαποπτωτικές πρωτεΐνες είναι η Bcl-2 και η Bcl-xl που βρίσκονται στις μιτοχονδριακές μεμβράνες. Όταν τα κύτταρα στερούνται σημάτων επιβίωσης ή εκτίθενται σε stress, αυτές οι πρωτεΐνες εξαφανίζονται από την μιτοχονδριακή μεμβράνη και αντικαθίστανται από προαποπτωτικά μέλη της οικογένειας όπως η Bak, η Bax και η Bid.
Με τον τρόπο αυτό αυξάνει η μιτοχονδριακή διαπερατότητα και απελευθερώνονται πρωτεΐνες, όπως το κυτόχρωμα c, ο Apoptosis Inducing Factor (AIF), ο second mitochondrial activator of caspases (SMAG) και η direct inhibitor of apoptosis binding protein with low pI (DIABLO), όπως φαίνεται στην εικόνα 25.
Το κυτόχρωμα c προσδένεται στην πρωτεΐνη Apaf-1 (Apoptosis activating factor-1) και μαζί με την κασπάση-3 σχηματίζουν το σύμπλεγμα (αποπτωσωμάτιο-apoptosome) που ενεργοποιεί την κασπάση 9 (Εικόνα 26).
Εικόνα 26. Ο σχηματισμός του αποπτωσωματίου
Ο AIF προσδένεται και απενεργοποιεί αναστολείς της απόπτωσης.
Σε περιπτώσεις βλάβης του DNA (π.χ. μετά από ακτινοβολία ή χρήση
σημαίνει ότι, όταν οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης του DNA ανεπαρκούν, το κύτταρο οδηγείται σε απόπτωση (Εικόνα 27). Το p53 ενεργοποιεί τις κασπάσες μέσω διέγερσης της παραγωγής προαποπτωτικών πρωτεϊνών, όπως η Bax και η Bak.
Εικόνα 27. Οι πολλαπλές δράσεις του p53
4.3.2 Η ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΗ «Χ» ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΠΤΩΣΗ
Τα δεδομένα για τις δράσεις της HBx στα αποπτωτικά μονοπάτια είναι αντιφατικά. Η αντίφαση μπορεί να προκαλείται από τη χρήση διαφορετικών κυτταρικών σειρών και πειραματικών συστημάτων [23]
Είναι πιθανό ότι η HBx αναστέλλει την απόπτωση νωρίς κατά τη διάρκεια της ηπατοκυτταρικής προσβολής με σκοπό να διευκολύνει τον διπλασιασμό του HBV.
Είναι επίσης πιθανό ότι αργότερα η HBx προάγει την απόπτωση των κυττάρων προκειμένου να διευκολυνθεί η εξάπλωση-διασπορά του ιού, μετά από τη λύση των κυττάρων.
Θεωρείται ότι οι διαφορετικές επιδράσεις της HBx στην απόπτωση οφείλονται σε διαφορετικές συγκεντρώσεις της πρωτεΐνης στα διάφορα στάδια της λοίμωξης. Έχει ακόμη υποτεθεί ότι το αυξημένο ποσοστό απόπτωσης από την HBx θα μπορούσε να ενισχύσει την επαγωγή αυξητικών παραγόντων του ηπατικού κυττάρου. Συνέπεια είναι η ενίσχυση ηπατικής αναγέννησης, δημιουργώντας μία ευρύτερη δεξαμενή
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
νέων μη μολυσμένων κυττάρων, ικανών όμως να μολυνθούν και να πολλαπλασιάσουν τη λοίμωξη.
Πάντως, είτε η διέγερση είτε η αναστολή της απόπτωσης μπορούν να οδηγήσουν σε κακοήθη μετασχηματισμό των ηπατοκυττάρων. Η αναστολή της απόπτωσης έχει ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση μεταλλάξεων, πιθανά ικανών να οδηγήσουν σε καρκινογένεση.
Από την άλλη πλευρά, ο ενισχυμένος αντισταθμιστικός ηπατοκυτταρικός πολλαπλασιασμός σε απόκριση σε προ-αποπτωτικά ερεθίσματα οδηγεί στην επιλογή προκακοήθων κυττάρων.
4.3.2α Δεδομένα που συνηγορούν υπέρ της κατάργησης της απόπτωσης
1. Η HBx με το C-τελικό άκρο της προσδένεται στο C-τελικό άκρο της p53, την απομονώνει στο κυτταρόπλασμα και καταργεί την απόπτωση. Στη μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκαν καλλιέργειες ανθρώπινων ηπατοκυττάρων που μολύνθηκαν με πλασμίδια που έφεραν το γονίδιο Χ του HBV. Επίσης σημαντικό εύρημα είναι η μείωση της έκφρασης του p21, το οποίο φυσιολογικά αναστέλλει τη λειτουργία του συμπλέγματος CD/CDK4, [24] με συνέπεια το κύτταρα να εισέρχεται ανεμπόδιστα στον κυτταρικό κύκλο (Εικόνα 28).
2. H ΗΒx αναστέλλει τη δραστικότητα της κασπάσης 3 σε ινοβλάστες αρουραίου (REV2) και κύτταρα ηπατοκυτταρικού καρκινώματος (HEP). Η κασπάση 3 φυσιολογικά προάγει την απόπτωση μέσω πρωτεολυτικής διάσπασης [poly ADP- πολυμεράσης (PARP)] του DNA. Η ΗΒx δεν δρα στη μετατροπή της προκασπάσης 3 σε ενεργό κασπάση 3. Ο μηχανισμός αδρανοποίησης είναι άγνωστος, αλλά έχει προταθεί ότι η HBx διαταράσσει την ενδοκυττάρια ομοιόσταση του ασβεστίου, που έχει βρεθεί ότι είναι απαραίτητη για τη δράση της κασπάσης 3 [25].
Εικόνα 28. p53 και κυτταρικός κύκλος
3. Το μονοπάτι PI-3K φυσιολογικά αναστέλλει την απόπτωση (Εικόνα 29). Η PI-3K (σύμπλεγμα ετεροδιμερούς με p85 ρυθμιστική και p110 καταλυτική υπομονάδα) ενεργοποιεί την Akt (ser47-threon kinase), η οποία με τη σειρά της φωσφορυλιώνει και αδρανοποιεί την προ-αποπτωτική πρωτεΐνη BAD.
Ο μηχανισμός που προτείνεται είναι η αλληλεπίδραση της Src τυροσινικής κινάσης με την PI-3K υπό την επίδραση της HBx (πρόσδεση της Src στην p85 υπομονάδα της PI-3K), σε κυτταρικές σειρές Hep 3B. Αυτό τεκμηριώθηκε από το γεγονός ότι η χορήγηση αναστολέων της Src κινάσης (Csk και PP2) διέκοψε την επίδραση της HBx στη δραστικότητα της PI-3K [26, 27].
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Εικόνα 29. Συνοπτική απεικόνιση του PI-3K μονοπατιού
4. Η HBx αναστέλλει την απόπτωση που προκαλεί ο TGFβ μέσω ενεργοποίησης και πάλι της PI-3K. Ο TGFβ δρα σε υποδοχείς με ιδιότητες κινάσης σερίνης-θρεονίνης και φωσφορυλιώνει τους ενδοκυττάριους στόχους Smads. Το φωσφορυλιωμένο Smad-1 ή Smad-2 σχηματίζει σταθερό σύμπλοκο με το Smad-4, το οποίο μετατοπίζεται στον πυρήνα και επάγει την απόπτωση (Εικόνα 30).
Στα ηπατοκύτταρα η ινσουλίνη, ο IGF1 και η IL-6 μπλοκάρουν επίσης την TGFβ επαγώμενη απόπτωση. Οι ίδιοι παράγοντες έχει αποδειχθεί ότι ενεργοποιούν την PI-3K και αναστέλλουν την απόπτωση. Η HBx, εκτός από την προαναφερθείσα δράση της στην Src τυροσινική κινάση, ενεργοποιεί την PI-3K και μέσω των παρακάτω μηχανισμών:
α) Διεγείρει την έκφραση IL-6, IGF II (σημαντικός διαμεσολαβητής αύξησης, ανάπτυξης και επιβίωσης), IGF1R [28, 29].
β) Ενεργοποιεί ένα Ras-GTP σύμπλοκο που προσδένεται στην p110 υπομονάδα της PI-3K.
γ) Ενεργοποιεί το Jak-STAT μονοπάτι, με τελικό αποτέλεσμα την ενεργοποίηση της p85 υπομονάδας της PI-3K.
δ) Προσδένεται απευθείας στην p110 υπομονάδα της PI- 3K.
5. H ΗΒx προκαλεί μειωμένη έκφραση της προ-αποπτωτικής πρωτεΐνης Bid, όπως αποκαλύφθηκε σε κύτταρα Hep G2 με RT- PCR και Western Blot. To εύρημα αυτό επιβεβαιώθηκε και σε ανθρώπινους ηπατοκυτταρικούς όγκους με την τεχνική της ανοσοϊστοχημείας. Ο μηχανισμός και εδώ παραμένει άγνωστος [30].
6. Η HBx προκαλεί την υπερέκφραση της survivin στο ΗΚΚ (ανοσοϊστοχημική ανίχνευση). Η απόδειξη ότι η Χ πρωτεΐνη είναι υπεύθυνη για το φαινόμενο αυτό προήλθε από πειράματα σε H7402 κύτταρα ηπατοκυτταρικού καρκινώματος. Η survivin είναι μέλος της οικογένειας πρωτεϊνών IAP (inhibitor of apoptosis) μαζί με τις cIAP1, cIAP2, XIAP, NAP1, pIAP [31] Η survivin σχηματίζει σύμπλεγμα με την Hepatitis B x-interacting protein (HBXIP). Το σχηματιζόμενο σύμπλοκο προσδένεται στην ανενεργό κασπάση 9, αποτρέποντας τη δράση της τελευταίας στον Apaf-1 και καταστέλλοντας την απόπτωση [32].
7. Η HBx προκαλεί υπερέκφραση των αποπτωτικών αναστολέων (IAPs) cIAP1, cIAP2, μέσω αδιευκρίνιστου μηχανισμού [33]
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Αυτό το γεγονός αποδείχτηκε σε κυτταρικές σειρές Hep G2.215 με RT-PCR και Norther Blot.
8. Η HBx, πρόσφατα βρέθηκε ότι διαντιδρά in vitro και in vivo με μία διαμεμβρανική πρωτεάση σερίνης, την Hepsin. Η πρωτεάση αυτή είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη και διατήρηση της φυσιολογικής μορφολογίας των ανθρώπινων ηπατοκυττάρων. Η διαντίδραση της HBx με την Hepsin προάγει τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό και αναστέλλει την απόπτωση. Επίσης, προκαλεί υπερέκφραση του HBeAg που αποτελεί ένδειξη διέγερσης του ιικού διπλασιασμού [34].
4.3.2β Δεδομένα που συνηγορούν υπέρ της επαγωγής της απόπτωσης 1. Η HBx ευαισθητοποιεί τα κύτταρα Chang και HepG2 στην προ-
αποπτωτική δράση χαμηλών δόσεων TNFα. Ο μηχανισμός που ενοχοποιείται είναι η ανώμαλη ρύθμιση του κυτταροπλασματικού μονοπατιού SAPK-JNK[35] που οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής HBx, χωρίς να επηρεάζεται ο υποδοχέας του TNF.
2. O HBV επάγει την απόπτωση στα κύτταρα SMMU-7721. Με άγνωστο μηχανισμό ο HBV υπερεκφράζει-ενεργοποιεί το p53, το οποίο ενεργοποιεί εν συνεχεία το p21 που είναι αναστολέας των CDKs και έτσι επέρχεται απόπτωση (Εικόνα 31) [36]. Στη μελέτη αυτή δεν ξεκαθαρίζεται επαρκώς η συμμετοχή της πρωτεΐνης Χ.
Πάντως προτείνεται μία εντελώς αντίθετη δράση του ιού στο p53 και p21.
Το γεγονός ότι η Χ πρωτεΐνη είχε διαφορετική επίδραση στην έκφραση του p21 γονιδίου, έγινε προσπάθεια να εξηγηθεί σε πρόσφατη ερευνητική εργασία. Αποδείχθηκε ότι οι φυσικές ποικιλομορφίες (natural variants) της HBx είναι υπεύθυνες για τις παρατηρούμενες διαφορές στην έκφραση του CDK αναστολέα p21.
Βρέθηκαν και ταυτοποιήθηκαν οι θέσεις κριτικής σημασίας στην HBx. η θέση Ser-101 υπεύθυνη για την ενεργοποίηση του p21 και η θέση Met-130 υπεύθυνη για την καταστολή του. Η παρουσία στη
Εικόνα 31. Σχέση p53 και απόπτωσης
Η μορφή της Χ πρωτεΐνης που περιέχει την Ser-101 σταθεροποιεί την p53, πιθανότατα προστατεύοντάς την από την αποδόμηση μέσω του MDM2. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται ευκολότερη και η ενεργοποίηση του p21.
Αντιθέτως, η Χ πρωτεΐνη που περιέχει την Met-130 καταστέλλει ισχυρά την έκφραση του p21, αναστέλλοντας τη δράση του κυτταρικού μεταγραφικού παράγοντα Sp1, χωρίς να παρεμβαίνει καθόλου στη λειτουργία του p53.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Συμπερασματικά, η επίδραση της Χ πρωτεΐνης στην έκφραση του p21 εξαρτάται από την ισορροπία μεταξύ των αντίθετων δράσεων και στο λόγο αυτό αποδίδονται και τα διαφορετικά αποτελέσματα στα πειραματικά συστήματα [37].
3. Η HBx φέρει ΒΗ3 περιοχή (μεταξύ των αμινοξέων 116-130) που διαντιδρά μόνο με αντι-αποπτωτικές πρωτεΐνες (Bcl-2, Bcl-xl) των κυτταρικών σειρών HepG2 και προκαλεί απόπτωση που ελέγχθηκε με κυτταρομετρία ροής. Η διαντίδραση παρατηρείται επειδή και αυτές οι πρωτεΐνες φέρουν BH3 περιοχή. Η απόπτωση επιβεβαιώθηκε με τη μέτρηση αυξημένης δραστικότητας της κασπάσης 3 [38].
4. H ΗBx επάγει την απόπτωση σε κυτταρικές σειρές Hep3B αναστέλλοντας την έκφραση της αντι-αποπτωτικής πρωτεΐνης Bcl-xl. Τα συγκεκριμένα κύτταρα δεν εκφράζουν καθόλου Bcl-2, οπότε από τις πρωτεΐνες Bax, Bak, Bid, Bcl-xl, επηρεάστηκε μόνο η έκφραση της τελευταίας, γεγονός που αποδείχθηκε με RT-PCR και Western blot [39].
5. H ΗΒx προκαλεί μείωση του μιτοχονδριακού μεμβρανικού δυναμικού σε κύτταρα HuH7, HepG2. Τοποθετείται μέσω της περιοχής αμινοξέων 68-117 στο μιτοχόνδριο (εσωτερική μεμβράνη) και επάγει δυσλειτουργία του συμπλέγματος των πόρων μετατροπής της διαπερατότητας (permeability transition pore - PTP), χωρίς όμως να προκαλεί απελευθέρωση cyt C και AIF.
Χαρακτηριστικά αναφέρεται η επίδραση της HBx στην πρωτεΐνη HVDAC3 (Human Voltage-Dependent Anion Channel 3), η οποία αποτελεί τμήμα του PTP [40]. Η μείωση του δυναμικού των μιτοχονδρίων σημαίνει αυτομάτως και αδυναμία αναγέννησης του ATP, γεγονός που αναπόφευκτα οδηγεί στον κυτταρικό θάνατο [41].
6. Η HBx σε κυτταρικές σειρές HepG2 διαντιδρά με τον αναστολέα απόπτωσης c-FLIP (αναστέλλει την ενεργοποίηση της προκασπάσης 8) σχηματίζοντας σύμπλοκο και τον αδρανοποιεί (Εικόνα 32) [42].
Εικόνα 32. Αδρανοποίηση του cFLIP από την Χ πρωτεΐνη
7. Η HBx σε κυτταρικές σειρές HepG2 επάγει την έκφραση του γονιδίου FasL. H ΗΒx επάγει την έκφραση και μεταγραφική λειτουργία των zinc finger μεταγραφικών παραγόντων Egr-2 και Egr-3 (Early growth response factor). Οι ως άνω παράγοντες προσδένονται και ενεργοποιούν τον υποκινητή του FasL γονιδίου [43].
4.4 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ NF- κB Ο NF-κΒ (Εικόνα 33) αρχικά ταυτοποιήθηκε ως πυρηνικός παράγοντας ειδικός για τα Β-κύτταρα, προσδενόμενος στη Β θέση του ενισχυτή του γονιδίου που είναι υπεύθυνο για την έκφραση της κ- ελαφράς αλυσίδας των ανοσοσφαιρινών.
Εικόνα 33. Δομή του NF-κΒ
Αργότερα βρέθηκε ότι εκφράζεται σε πολλούς τύπους κυττάρων, όπως το ηπατικό, όπου ρυθμίζει τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό και την επιβίωση
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
κατά τη διάρκεια της αναγέννησης και της ανάπτυξης, ελέγχοντας την έκφραση περισσότερων των 150 γονιδίων.
Ο NF-κΒ ανήκει στην οικογένεια των διμερών μεταγραφικών παραγόντων με υπομονάδες που περιέχουν ένα αμινοτελικό άκρο περίπου 300 αμινοξέων και το οποίο εμφανίζει ομολογία με την v-Rel ογκοπρωτεΐνη, γνωστή και ως Rel ομόλογη περιοχή (RHD). Αυτή η περιοχή εμπλέκεται στην πυρηνική μετακίνηση του παράγοντα, προσδενόμενη σε κΒ αλληλουχίες του DNA (GGGRNNYYCC).
Ο κλασσικός NF-κΒ είναι ένα διμερές, αποτελούμενος από την p50 (NFκB1) και την p65 (RelA) υπομονάδα. Έχουν απομονωθεί κι άλλες υπομονάδες, όπως η c-Rel, η RelB και η p52 (NFκB2).
Σε μη διεγερμένα ηπατοκύτταρα, ο NF-κΒ βρίσκεται απομονωμένος στο κυτταρόπλασμα από μία οικογένεια ανασταλτικών πρωτεϊνών που ονομάζονται ΙκΒs [44].
Ο ΙκΒa, ένα μέλος αυτής της οικογένειας, εμπλέκεται στη ρύθμιση της δραστικότητας του NF-κΒ κατά τον κακοήθη μετασχηματισμό των ηπατοκυττάρων. Άλλα μέλη της οικογένειας αποτελούν ο ΙκΒβ, ο Bcl-3, η p105 και η p100 [45].
Όλοι οι ΙκΒs περιέχουν μία περιοχή με πολλαπλές επαναληπτικές αλληλουχίες αγκυρίνης, που μεσολαβούν στη διαντίδρασή τους με τη Rel υπομονάδα του NF-Κβ.
Είναι τεκμηριωμένο ότι ο NF-κΒ παίζει σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση περισσότερων από 150 γονιδίων, συμπεριλαμβανομένων των μελών της οικογένειας Bcl-2 όπως το Bcl-xl αλλά και αναστολέων της απόπτωσης (IAP1, IAP2, XIAP).
Η σχέση μεταξύ της έκφρασης του HBV και της ενεργοποίησης του NF- κΒ, προήλθε από ερευνητική προσπάθεια του Schneider, η οποία έδειξε ότι η έκφραση της Χ πρωτεΐνης του ιού στα ηπατοκύτταρα προάγει την μεταγραφική ενεργότητα του NF-κΒ.
Ο μηχανισμός που προτείνεται είναι ότι η Χ πρωτεΐνη επάγει την φωσφορυλίωση των κυτταροπλασματικών αναστολέων του NF-κΒ (κυρίως του ΙκΒa αλλά και του p105) [45, 46] πιθανότατα μέσω ενεργοποίησης του ΙκΒ kinase complex (IKK) και μετέπειτα τους οδηγεί
αυτής, ο NF-κΒ αποδεσμεύεται από τους αναστολείς του και μπορεί να ασκήσει τη μεταγραφική του δράση (Εικόνα 34).
Εικόνα 34. Ο μηχανισμός δράσης του NF-κΒ
Οι θέσεις για φωσφορυλίωση του ΙκΒa είναι τα αμινοξέα Ser32 και Ser36.
Πάντως, νεότερες μελέτες σε καλλιέργειες κυττάρων Hela προτείνουν πως για την ενεργοποίηση του NF-κΒ, δεν είναι απαραίτητη η φωσφορυλίωση των αναστολέων του στις προαναφερθείσες θέσεις.
Επιπλέον, έχει αποδειχθεί ότι η Χ πρωτεΐνη διαντιδρά με τον ΙκΒa και τον μετατοπίζει στον πυρήνα, αποτρέποντας έτσι την σύνδεσή του με τον NF-κΒ.
Τέλος, υπάρχουν ισχυρά δεδομένα ότι η Χ πρωτεΐνη μπορεί να ενεργοποιήσει απευθείας τις υπομονάδες του NF-κΒ (p50 και p65), με συνέπεια ισχυρότερη μεταγραφική δραστηριότητα [48].
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
4.5 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ
Έχει αποδειχθεί ότι η Χ πρωτεΐνη είναι ικανή να αλλάζει την έκφραση πολλών γονιδίων, προσδενόμενη στον πυρήνα με μεταγραφικούς παράγοντες, ενώ είναι επιβεβαιωμένο πως δεν προσδένεται απευθείας στο DNA.
4.5.1 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΜΕΤΑΓΡΑΦΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ Η Χ πρωτεΐνη σχετίζεται και
αλληλεπιδρά με πολλούς παράγοντες της βασικής μεταγραφικής μηχανής, όπως η TBP, o TFIIB, o TFIIH, η
RPB5 υπομονάδα της RNA
πολυμεράσης ΙΙ.
Η έναρξη της μεταγραφής του DNA προϋποθέτει την ύπαρξη της RNA πολυμεράσης καθώς και των γενικών μεταγραφικών παραγόντων. Η δημιουργία της μεταγραφικής μηχανής απαιτεί τη συναρμολόγηση των γενικών μεταγραφικών παραγόντων σε υποκινητές που χρησιμοποιούνται από την RNA πολυμεράση (Εικόνα 35).
Εικόνα 35. Σχηματική απεικόνιση
της έναρξης της μεταγραφής Η διεργασία της συναρµολόγησης αρχίζει µε την πρόσδεση του γενικού µεταγραφικού παράγοντα TFIID σε µία βραχεία δίκλωνη αλληλουχία του DNA που περιλαµβάνει κυρίως βάσεις Τ και Α. Για το λόγο αυτό, είναι γνωστή ως αλληλουχία ΤΑΤΑ ή «κουτί» ΤΑΤΑ (ΤΑΤΑ box). Μόλις προσδεθεί στο DNA, ο TFIID επιφέρει τοπικά µια δραστική στρέβλωση στο DNA, που λειτουργεί ως ορόσηµο για την επακόλουθη συνάθροιση και άλλων πρωτεϊνών στον υποκινητή. Το "κουτί ΤΑΤΑ" είναι βασικό συστατικό όλων σχεδόν των υποκινητών που χρησιµοποιούνται από την RNA πολυμεpάση ΙΙ. Συνήθως εντοπίζεται 25 νουκλεοτίδια προς τα πάνω πριν από το σηµείο έναρξης της µεταγραφής. Όταν στη συγκεκριµένη θέση του DNA προσδεθεί ο πρώτος γενικός μεταγραφικός
οποίοι, µαζί µε την RNA πολυμεpάση ΙΙ, σχηµατίζουν ένα πλήρες σύμπλοκο έvαρξης της µεταγραφής (Εικόνα 36).
Εικόνα 36. Το σύμπλοκο των μεταγραφικών παραγόντων
Αφότου η RNA πολυμεpάση ΙΙ προσδεθεί στο DNA του υποκινητή ως τµήµα του συμπλόκου έναρξης της µεταγραφής, προκειµένου ν' αρχίσει τη σύνθεση ενός µορίου RΝΑ πρέπει να απελευθερωθεί από το σύµπλοκο των µεταγραφικών παραγόντων. Ένα αποφασιστικό βήµα για την απελευθέρωση είναι η προσθήκη φωσφορικών οµάδων στην RNA πολυμεpάση, η οποία διεκπεραιώνεται από τον γενικό µεταγραφικό παράγοντα TFIIH. Ο TFIIH περιέχει ως υποµονάδα του ένα ένζυµο µε ενεργότητα πρωτεϊνικής κινάσης. Η φωσφορυλίωση θεωρείται ότι βοηθά την πολυµεράση να απεµπλακεί από το σύµπλοκο των µεταγραφικών παραγόντων και έτσι µπορεί ν' αρχίσει τη µεταγραφή. Στη συνέχεια απελευθερώνονται οι γενικοί µεταγραφικοί παράγοντες, οι οποίοι είναι ξανά διαθέσιµοι για την έναρξη ενός νέου γύρου µεταγραφής µαζί µε ένα νέο µόριο RNA πολυμεpάσης [49].
Εκτός από την RNA πολυμεράση ΙΙ που μεταγράφει τον μεγαλύτερο αριθμό γονιδίων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που κωδικοποιούν πρωτεΐνες, στα ευκαρυωτικά κύτταρα απαντώνται και οι RNA
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
πολυμεράσες Ι και ΙΙΙ. Η RNA πολυμεράση Ι μεταγράφει τα περισσότερα γονίδια του ριβοσωμικού RNA (rRNA), ενώ η RNA πολυμεράση ΙΙΙ μεταγράφει γονίδια του μεταφορικού RNA (tRNA), του 5S rRNA καθώς και γονίδια για ορισμένα μικρά δομικά μόρια RNA.
4.5.2 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ, ΜΕΤΑΓΡΑΦΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ RNA ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗ
Η TATA binding protein (TBP) αποτελεί σημαντικό παράγοντα στη μεταφραφή όλων των ευκαρυωτικών γονιδίων και αποτελεί υπομονάδα του γενικού μεταγραφικού παράγοντα TFIID (Εικόνα 37). Η ΤΒΡ χαρακτηριστικά προσδένεται σε υποκινητές γονιδίων που περιέχουν ΤΑΤΑ νουκλεοτιδική αλληλουχία και εν συνεχεία μεταγράφονται από την RNA πολυμεράση ΙΙ (Εικόνα 38) [50].
Εικόνα 37. Η δομή της ΤΒΡ Εικόνα 38. TBP και μεταγραφή
Σε in vitro πειράματα έχει βρεθεί ότι η Χ πρωτεΐνη αλληλεπιδρά με την ΤΒΡ, μέσω διαδικασίας που απαιτεί κατανάλωση ΑΤΡ, και ενισχύει τη μεταγραφική της δράση. Το τμήμα της Χ πρωτεΐνης που αλληλεπιδρά με την ΤΒΡ είναι αυτό που περιλαμβάνεται μεταξύ των αμινοξέων 110-143 [51]. Επίσης έχει αποδειχθεί σε ηπατοκύτταρα αρουραίων ότι η Χ πρωτεΐνη ενεργοποιεί έμμεσα την ΤΒΡ μέσω του Ras σηματοδοτικού μονοπατιού. Όπως φαίνεται και στην Εικόνα 39, η HBx διεγείροντας τον καταρράκτη των MAP κινασών, προκαλεί την ενίσχυση της ενεργότητας
Εικόνα 39. Η επίδραση της Χ πρωτεϊνης στον υποκινητή της ΤΒΡ μέσω της Ras
Επίσης είναι τεκμηριωμένο ότι η HBx ενισχύει in vivo την δραστικότητα και του μεταγραφικού παράγοντα TFIIB, αλληλεπιδρώντας άμεσα μαζί του, μέσω της περιοχής αμινοξέων 102-136 [52, 53].
Εκτός, όμως, από τον προαναφερθέντα μηχανισμό έχει αποδειχθεί ότι η HBx δρα ως μοριακή γέφυρα και συνδέει τον TFIIB με την υπομονάδα 5 της RNA πολυμεράσης ΙΙ (RPB5). Με τον τρόπο αυτό η HBx διευκολύνει την έναρξη της μεταγραφής ιικών και κυτταρικών γονιδίων [53].
Η διαρκής έρευνα στο πεδίο των γενικών μεταγραφικών παραγόντων κατέστησε σαφές ότι η HBx διεγείρει και τον παράγοντα TFIIH, αλληλεπιδρώντας με τις υπομονάδες του [54].
H HBx, επίσης, αλληλεπιδρά άμεσα in vitro και in vivo με τον CREB, ένα μέλος της basic leukine zipper (b-zip) οικογένειας μεταγραφικών παραγόντων.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Η αλληλεπίδραση πιθανότατα συμβαίνει μεταξύ της b-zip περιοχής του CREB, η οποία είναι υπεύθυνη για την πρόσδεσή του στο DNA και συγκεκριμένα στην περιοχή CRE (cAMP response element) και του C- τελικού άκρου της Χ πρωτεΐνης [55, 56]. Αυτή η διαντίδραση αυξάνει τη συγγένεια του CREB για την ειδική θέση σύνδεσής του στο DNA και κατά συνέπεια επηρεάζεται η έκφραση τόσο ιικών όσο και κυτταρικών γονιδίων. Ο μηχανισμός παραμένει άγνωστος.
Εικόνα 40. Η δομή του CREB
Έχει βρεθεί επίσης, σε in vitro πειράματα, ότι παρουσία της Χ πρωτεΐνης, ο παράγοντας CREB προσδένεται στην CRE-like θέση του ενισχυτή του HBV, προκαλώντας κατ’αυτόν τον τρόπο μεταγραφή των ιικών γονιδίων [56, 57].
Εκτός από τον CREB, η HBx αλληλεπιδρά και με άλλους b-zip μεταγραφικούς παράγοντες, όπως ο NF-IL6 (C/EBPβ), ο ICER IIγ και ο ATF3. Οι παράγοντες αυτοί που εκφράζονται ιδιαίτερα στα ηπατικά κύτταρα, διεγείρονται κυρίως από αυξητικούς παράγοντες, κυτταρικό stress και κυτοκίνες και εμπλέκονται στη ρύθμιση της φλεγμονώδους απάντησης οξείας φάσης. Σε ηπατοκύτταρα που έχουν προσβληθεί από τον HBV, η HBx ενισχύει την μεταγραφική τους δραστικότητα, αυξάνοντας την ικανότητά τους να προσδένονται στο DNA [58].
Είναι, επίσης, αποδεδειγμένο ότι η HBx αλληλεπιδρά με την RPB5 υπομονάδα της RNA πολυμεράσης ΙΙ, ενισχύοντας το ρόλο της στη βασική μεταγραφική μηχανή, μέσω της περιοχής αμινοξέων 51-136 [59].
Επιπλέον σε κυτταρικές σειρές έχει βρεθεί ότι η HBx διεγείρει την έκφραση των υποκινητών των RNA πολυμερασών Ι και ΙΙΙ. Το φαινόμενο αυτό διαμεσολαβείται από την αύξηση των επιπέδων της ΤΑΤΑ binding protein (TBP) μέσω του Ras σηματοδοτικού μονοπατιού
Η AP-1 (διμερές που προκύπτει από τη σύνδεση της Jun και Fos πρωτεΐνης), όπως προαναφέρθηκε, διεγείρει τη μεταγραφική της δράση μέσω της επίδρασης της Χ πρωτεΐνης στα κυτταροπλασματικά μονοπάτια μεταγωγής σήματος (Εικόνες 41, 42) [63, 64, 65].
Ωστόσο πρόσφατα αποδείχθηκε ότι η HBx αλληλεπιδρά με την πρωτεΐνη Jab1 (Jun activation domain-binding protein), η οποία εν συνεχεία προσδένεται στην Jun «περιοχή» της AP-1. Συνεπώς η διαντίδραση αυτή ενισχύει τη μεταγραφική δράση της AP-1 [66].
4.6 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ NUCLEOTIDE EXCISION REPAIR COMPLEX
Μεγάλη σημασία στην καρκινογένεση έχει και η διαδικασία της επιδιόρθωσης του DNA με το μηχανισμό της εκτομής των νουκλεοτιδίων (Nucleotide Excision Repair-NER), όπως περιγράφεται στην εικόνα 41.
Εικόνα 41. Ο μηχανισμός NER
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Μέσω του μηχανισμού NER απαλείφονται βλάβες του DNA στον σκελετό σακχάρου-φωσφορικού [67] οι οποίες χαρακτηριστικά είναι:
i) Σχηματισμός διμερών πυριμιδίνης μετά από έκθεση σε υπεριώδη ακτινοβολία (UV). Αυτές οι βλάβες αποτελούν το κύριο πειραματικό μοντέλο για την εκτίμηση της δραστικότητας της NER.
ii) Δημιουργία του AFB1-N7 συμπλόκου μέσω της δράσης της αφλατοξίνης Β1.
Ο μηχανισμός NER αποτελείται από δύο ξεχωριστά αλλά ισχυρώς αλληλοεπικαλυπτόμενα μονοπάτια:
α) Το Transcription-coupled NER (TCNER) το οποίο διορθώνει λάθη αποκλειστικά και μόνο στον μεταγραφόμενο κλώνο του γονιδίου και
β) Το Global NER (GNER) το οποίο διορθώνει λάθη οπουδήποτε, συμπεριλαμβανομένου και του μη μεταγραφόμενου κλώνου του γονιδίου [68].
Τα απαραίτητα βήματα για την επιδιόρθωση του DNA περιλαμβάνουν:
1. Ξετύλιγμα-διάνοιξη του κλώνου μέσω των ελικασών XPB και XPD.
2. Διάσπαση του σκελετού στην περιοχή της βλάβης από ειδική ενδονουκλεάση.
3. Εκτομή της βλάβης από ειδική εξωνουκλεάση.
4. Σύνθεση νέου DNA και σύνδεση μέσω λιγκάσης.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως για την επαρκή και αποτελεσματική δράση του μηχανισμού NER, σημαντικό ρόλο παίζει η λειτουργία του p53, το οποίο φυσιολογικά προσδένεται στις XPB και XPD (υπομονάδες του μεταγραφικού παράγοντα TFIIH), οι οποίες έχουν δράση ελικάσης [69].
Σε πειράματα με κυτταρικές σειρές όπου είχαν προκληθεί βλάβες στο DNA από υπεριώδη ακτινοβολία (UV), μελετήθηκε η επίδραση της HBx.
προσδένεται στις XPB και XPD. Έτσι είναι πιθανό ότι η HBx αδρανοποιεί τον μηχανισμό NER-μέσω δράσης και στα δύο μονοπάτια- [68] καλύπτοντας το C-τελικό άκρο της p53 και επομένως παρεμποδίζει την πρόσδεσή της στις XPB και XPD. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η αδυναμία επιδιόρθωσης των βλαβών του DNA.
Επίσης σε in vitro πειράματα έχει τεκμηριωθεί ότι η HBx προσδένεται απευθείας στις XPB και XPD, καταργώντας τη δράση ελικάσης που έχουν στη διαδικασία επιδιόρθωσης του DNA [70].
Ωστόσο, άλλες έρευνες υποστηρίζουν ότι η HBx προσδενόμενη στον TFIIH διεγείρει τη δραστικότητα ελικάσης και προκαλεί εντονότερη μεταγραφική δραστηριότητα, χωρίς να επηρεάζεται το σύστημα επιδιόρθωσης του DNA [54].
Πολλές μελέτες συμφωνούν ότι η HBx αλληλεπιδρά in vitro και in vivo και με τις πρωτεΐνες επιδιόρθωσης του DNA DDB1 (127 kDa) και DDB2 (48 kDa).
Οι δύο αυτές πρωτεΐνες σχηματίζουν ένα σύμπλοκο το οποίο προσδένεται ισχυρά στο DNA και στον μεταγραφικό παράγοντα E2F1, παίζοντας σπουδαίο ρόλο τόσο στην επιδιόρθωση του DNA όσο και στον έλεγχο του κυτταρικού κύκλου. Υπάρχουν αντικρουόμενα αποτελέσματα όσον αφορά στην επίδραση του συμπλόκου HBx-DDB1- DDB2 στον μηχανισμό NER [23].
Χαρακτηριστικά έχει αναφερθεί ότι η HBx αναστέλλει την ικανότητα των κυττάρων να επιδιορθώσουν τις βλάβες του DNA με αποτέλεσμα συσσώρευση των μεταλλάξεων και τελικά καρκινογένεση [71].
Πάντως είναι βέβαιο ότι ο σχηματισμός συμπλέγματος HBx-DDB1, ευνοεί το διπλασιασμό του ιικού γονιδιώματος με άγνωστο μηχανισμό [72].
4.7 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΚΥΤΤΑΡΟΠΛΑΣΜΑΤΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ
4.7.1 RAS/RAF ΚΑΙ SAPK/JNK ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
Ο όρος «μονοπάτι των MAP(mitogen activated protein) κινασών» είναι γενικός και περιγράφει έναν αριθμό κυτταρικών σηματοδοτικών
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
καταρρακτών που περιλαμβάνουν τη διαδοχική ενεργοποίηση πρωτεϊνικών κινασών.
Εξωκυττάριοι ενεργοποιητές αυτών των μονοπατιών αποτελούν οι αυξητικοί παράγοντες, διάφορα μιτογόνα, κυτοκίνες καθώς και το περιβαλλοντικό stress. Η ενεργοποίηση των υποδοχέων επιφανείας με δραστικότητα τυροσινικής κινάσης (RTK) προκαλεί διμερισμό και αυτοφωσφορυλίωση πολλαπλών τυροσινικών καταλοίπων στην κυτταροπλασματική περιοχή τους. Εν συνεχεία στρατολογούνται και προσκολλώνται στις περιοχές αυτές πρωτεϊνικές κινάσες της οικογένειας Src (Shc, Grb2). Το γεγονός αυτό ευνοεί την πρόσδεση του παράγοντα ανταλλαγής του GTP, Sos (Son of sevenless) στην Grb2(growth-factor- receptor-bound protein 2). Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται η μετατροπή της χαμηλού μοριακού βάρους πρωτεΐνης Ras/GDP σε Ras/GTP, η οποία είναι πολύ σημαντική για την ενεργοποίηση του Ras/Raf/MEK(MAPK/ERK kinase)/ERK(extacellular signal-regulated kinase) μονοπατιού (Εικόνα 44).
Στην διαδικασία αυτή, έχει πολύ μεγάλη σημασία η ενεργοποίηση της κυτταροπλασματικής πρωτεΐνης Raf (μέσω φωσφορυλίωσης στα κατάλοιπα σερίνης που περιέχει) από τη Ras-GTP (Εικόνα 42).
Επιπλέον με ανάλογο τρόπο ενεργοποιείται και το SAPK/JNK (Stress- Activated protein kinases/c-Jun N-terminal kinase) μονοπάτι.
Η ενεργοποίηση αυτών των δύο μονοπατιών προκαλεί ενίσχυση της δράσης των μεταγραφικών παραγόντων (ογκογονιδίων) Myc, Fos, Jun, με αποτέλεσμα αυξημένο κυτταρικό πολλαπλασιασμό. H ενεργοποίηση των δύο τελευταίων ογκογονιδίων έχει επίσης ως αποτέλεσμα την επαγωγή της μεταγραφικής δράσης της AP-1 (Activating Protein 1), όπως διακρίνεται στην εικόνα 43.
HBV
HBX
RB Jun Myc
RB AP-1
Myc
HBXp53
p14ARF
P
P E2F
Ras
HBX HBX
Erk Raf
? Apoptosis ?
Cell cycle arrest ? Hepatocarcinogenesis?
HBV
HBX HBX
RB Jun Myc
RB AP-1
Myc
HBX HBXp53
p14ARF
P
P E2F
Ras Ras
HBX HBX HBX HBX
Erk Raf
? Apoptosis ?
Cell cycle arrest ? Hepatocarcinogenesis?
Εικόνα 43. Χ πρωτεΐνη και Ras/Raf μονοπάτι
H X πρωτεΐνη του ιού της ηπατίτιδας Β έχει βρεθεί ότι ενισχύει την πρόσδεση του GTP στην Ras με συνέπεια την ευκολότερη ενεργοποίηση των σηματοδοτικών καταρρακτών, όπως αποδείχθηκε με πειράματα σε κύτταρα Chang. Ο μηχανισμός είναι άγνωστος [73].Επιπλέον η Χ
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
πρωτεΐνη ενισχύει και τη δημιουργία του συμπλέγματος Shc, Grb2 και Sos, χωρίς όμως να συμμετέχει άμεσα (Εικόνα 44).
Επίσης έχει υποστηριχθεί ότι η Χ πρωτεΐνη προκαλεί αύξηση της κυτταροπλασματικής συγκέντρωσης του ασβεστίου, το οποίο ενεργοποιεί την κινάση εστιακής προσκόλλησης (Focal Adhesion Kinase-FAK) και την πλούσια σε προλίνη τυροσινική κινάση (Pyk2). Αυτές οι κινάσες ενεργοποιούν τις Src κινάσες, οι οποίες με τη σειρά τους δρουν στην εξέλιξη των προαναφερθέντων κυτταροπλασματικών σηματοδοτικών μονοπατιών.
Εικόνα 44. Η δράση της Χ πρωτεΐνης στα κυτταροπλασματικά μονοπάτια μεταγωγής σήματος
Σε πειράματα με επίμυες βρέθηκε ότι περιοχή της Χ πρωτεΐνης που
Επίσης έχει βρεθεί σε διαγονιδιακούς επίμυες, ότι σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση του Raf-1/ERK μονοπατιού παίζουν οι large και middle HBV επιφανειακές πρωτεΐνες που αναφέρονται ως LHBs και MHBs αντίστοιχα. Οι συγκεκριμένες πρωτεΐνες αποτελούν την οικογένεια των preS2 ενεργοποιητικών πρωτεϊνών του HBV. Η ενεργοποιητική τους δράση στην μεταγραφή βασίζεται στην κυτταροπλασματική θέση της preS2 περιοχής. Αρχικά παρατηρείται φωσφορυλίωση μέσω της πρωτεϊνικής κινάσης C (PKC) στη θέση Ser28 των LHBs και MHBs και εν συνεχεία ενεργοποίηση του Raf-1/ERK μονοπατιού με κατάληξη την ενίσχυση της μεταγραφικής δράσης της AP-1 και του NF-κΒ. Ως συνέπεια των ανωτέρω παρατηρήσεων, καταγράφηκε και αύξηση της επίπτωσης του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος στα διαγονιδιακά πειραματόζωα [75, 76, 77].
H πρωτεϊνική κινάση C (PKC), όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία, ενεργοποιείται επίσης από την Χ πρωτεΐνη.
Επιπλέον σε ότι αφορά στο SAPK/JNK μονοπάτι, έχει βρεθεί ότι η Χ πρωτεΐνη ενισχύει τη δράση του μονοπατιού και προστατεύει τα κύτταρα από την απόπτωση που προκαλεί ο παράγοντας Fas [78].
Με τον μηχανισμό αυτό, τα ηπατικά κύτταρα ωθούνται στην κακοήθη εξαλλαγή [79].
4.7.2 JAK/STAT ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ
Τέσσερα μέλη της οικογένειας Jak (Janus kinase) έχουν προσδιοριστεί μέχρι σήμερα, η Jak1, η Jak2, η Jak3 και η Tyk2.
Η συγκεκριμένη οικογένεια έχει δραστικότητα τυροσινικής κινάσης και προκαλεί φωσφορυλίωση ενδοκυττάριων σηματοδοτικών μορίων.
Η πρόσδεση διάφορων κυτοκινών στον υποδοχέα τους οδηγεί μέσω της ενεργοποίησης των Jak στην φωσφορυλίωση τυροσινικών περιοχών της κυτταροπλασματικής περιοχής του υποδοχέα. Η φωσφορυλίωση των υποδοχέων στρατολογεί τις κυτταροπλασματικές STAT (Signal Transducer and Activators of Transcription) πρωτεΐνες μέσω των SH2 περιοχών που διαθέτουν οι τελευταίες. Οι STAT πρωτεΐνες είναι μεταγραφικοί παράγοντες 90-110 kDa που ενεργοποιούνται μετά τη φωσφορυλίωσή τους από τις Jak κινάσες, σχηματίζουν διμερή και
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
μετακινούνται στον πυρήνα, όπου και ασκούν τη μεταγραφική τους δράση (Εικόνα 45).
Εικόνα 45. Η δράση της Χ πρωτεΐνης στο JΑΚ/STAT μονοπάτι
Τα γονίδια που ρυθμίζονται από τη δράση των STAT περιλαμβάνουν το Bcl-xl, cyclin D1, p21, c-myc.
Σε πειράματα σε καλλιέργειες κυττάρων Hepa-X, βρέθηκε ότι η Χ πρωτεΐνη αλληλεπιδρά με την Jak1 (όχι όμως με τα άλλα μέλη της οικογένειας) και οδηγεί στην ενεργοποίηση του Jak1-STAT σηματοδοτικού μονοπατιού. Ο ακριβής μηχανισμός ενεργοποίησης της Jak1 απαιτεί περισσότερη έρευνα [80].
Πάντως έχει προταθεί πως η στενή επαφή της Χ πρωτεΐνης του ιού, και ιδιαίτερα της περιοχής 26-142 αα, [79] με την Jak1 προκαλεί την
Επιπλέον έχει αναφερθεί ότι η ενεργοποίηση του Jak1-STAT μονοπατιού μπορεί να προκληθεί και από την Src κινάση, η οποία ενεργοποιείται από την Χ πρωτεΐνη.
4.8 X ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗ
Η δημιουργία του όγκου, εκτός των άλλων παραγόντων, εξαρτάται και από την αγγειογένεση, τον σχηματισμό δηλαδή νέων αγγείων από τα ήδη προϋπάρχοντα, με σκοπό την επαρκή τροφοδότηση του νεοπλάσματος με οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά (Εικόνα 46).
Εικόνα 46. Η διαδικασία της αγγειογένεσης
Η αγγειογένεση στο ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα χαρακτηρίζεται από τις ίδιες θεμελιώδεις αρχές όπως σε όλους τους συμπαγείς όγκους. Γενετικές αλλαγές καθώς και η τοπική υποξία που αναπτύσσεται προκαλούν την έκκριση διαλυτών αγγειογενετικών παραγόντων οι οποίοι ενεργοποιούν τα ενδοθηλιακά κύτταρα. Η ενεργοποίηση των ενδοθηλιακών κυττάρων οδηγεί στην αυξημένη ενδοθηλιακή διαπερατότητα λόγω καταστροφής των ζωνών πρόσφυσης, αυξημένο πολλαπλασιασμό και πρωτεόλυση του βασικού υμένα μέσω της δράσης των μεταλλοπρωτεϊνασών της εξωκυττάριας ουσίας. Έτσι το επόμενο βήμα είναι η μετανάστευση (migration) των ενδοθηλιακών κυττάρων και ο σχηματισμός νέων
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
αγγείων. Βέβαια πρέπει να τονιστεί πως τα νέα αγγεία που δημιουργούνται κατά την ανάπτυξη του όγκου διαφέρουν από τα φυσιολογικά τόσο δομικά όσο και λειτουργικά. Ενδεικτικά επισημαίνεται πως τα νεοαγγεία του όγκου δεν έχουν πλήρως σχηματισμένο βασικό υμένα και εμφανίζουν ανώμαλο αυλό (Εικόνα 47) [81].
Εικόνα 47. Νεοαγγείωση σε καρκινικά ηπατικά κύτταρα επίμυος (άνω δεξιά)
Πολλές ουσίες με αγγειογενετική δράση έχουν ενοχοποιηθεί στην ανάπτυξη ηπατοκυτταρικού καρκινώματος, όπως ο Vascular Endothelial Growth Factor (VEGF), ο Fibroblast Growth Factor (FGF), οι αγγειοποιητίνες, ο Platelet-Derived Growth Factor (PDGF), ο Placental Growth Factor (PLGF) και ο Transforming Growth Factor (TGF)-β [81, 82].
Η υποξία που παρατηρείται στους αναπτυσσόμενους όγκους οδηγεί στην ενδοκυττάρια αύξηση της συγκέντρωσης του Hypoxia Inducible Factor (HIF)-1(αποτελείται από α και β υπομονάδα) που επάγει εν συνεχεία την έκφραση του VEGF, προσδενόμενος στην HRE περιοχή του υποκινητή του γονιδίου VEGF (περιέχει την αλληλουχία NCGTG).
Στα φυσιολογικά κύτταρα με κανονική οξυγόνωση, η α υπομονάδα του HIF-1 (HIF-1α) είναι εξαιρετικά ασταθής και αποδομείται ταχύτατα από το σύμπλεγμα ουβικουιτίνης-πρωτεασωματίου. Επιπλέον είναι γνωστό ότι η ογκοκατασταλτική πρωτεΐνη von Hippel-Lindau(VHL)
λόγος για τον οποίο δεν παρατηρείται αγγειογένεση σε φυσιολογικά κύτταρα [83].
Στην περίπτωση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος λόγω λοίμωξης από τον HBV, αναδείχθηκε η σημασία της Χ πρωτεΐνης του ιού στην αγγειογένεση, με πειράματα σε καλλιέργειες κυττάρων.
Η Χ πρωτεΐνη με το καρβοξυ-τελικό άκρο της [84] προκαλεί συσσώρευση του HIF-1α αποτρέποντας την αποδόμησή του στα πρωτεασωμάτια και ενισχύει την μεταγραφική του ενεργότητα (αύξηση της έκφρασης του VEGF) μέσω του σηματοδοτικού μονοπατιού των MAP κινασών. Επιπλέον η παρουσία της Χ πρωτεΐνης αναστέλλει την αλληλεπίδραση του HIF-1α με την πρωτεΐνη von Hippel-Lindau (VHL) με συνέπεια ο HIF-1α να μην πρωτεολύεται και να παραμένει ενεργός (Εικόνα 48) [85]. Τέλος έχει τεκμηριωθεί ότι η Χ πρωτεΐνη καταργεί τη δραστικότητα των πρωτεασωματίων μέσω αλληλεπίδρασης με τις υπομονάδες τους.
Εικόνα 48. Ο ρόλος της Χ πρωτεΐνης στην αγγειογένεση
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
4.9 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ WNT ΜΟΝΟΠΑΤΙ
Το σηματοδοτικό μονοπάτι Wnt/β-κατενίνη αρχικά ανακαλύφθηκε μέσω γενετικής ανάλυσης στην ανάπτυξη των φτερών της Drosophila, ενώ εν συνεχεία αποδείχθηκε πως παίζει σημαντικό ρόλο και στην καρκινογένεση.
Η β-κατενίνη, συνδεόμενη με την α-κατενίνη, σε φυσιολογικά κύτταρα συνδέει το προσκολλητικό μόριο της κυτταρικής μεμβράνης Ε- καντχερίνη με την ακτίνη του κυτταροσκελετού.
Η ελεύθερη, όμως, β-κατενίνη προσδένεται σε ένα σύμπλεγμα πρωτεϊνών που αποτελείται από την APC (Adenomatous Polyposis Coli), την αξίνη και την κινάση-3β της συνθάσης του γλυκογόνου (GSK-3β). Μέσω αυτής της πρόσδεσης, η β-κατενίνη φωσφορυλιώνεται στο Ν-τελικό άκρο της και συνδέεται με την πρωτεΐνη β-TrCP, όπου μετά από ουβικουιτινίωση αποδομείται στα πρωτεασωμάτια.
Στην περίπτωση Wnt ερεθίσματος, αυτό προσδένεται σε ένα από τα μέλη της οικογένειας των διαμεμβρανικών υποδοχέων Wnt που αποκαλούνται Frizzled.Το γεγονός αυτό προκαλεί φωσφορυλίωση της κυτταροπλασματικής πρωτεΐνης Dishevelled (Dsh) που προσδένεται στην αξίνη και προκαλεί αποδιάταξη του συμπλέγματος APC/αξίνη/ GSK-3β.
(Εικόνα 49). Με τον τρόπο αυτό, η β-κατενίνη συσσωρεύεται στο κυτταρόπλασμα, κατόπιν μετατοπίζεται στον πυρήνα, συνδέεται με τον παράγοντα TCF και ενεργοποιεί γονίδια, όπως το c-myc, cyclin-D, της μεταλλοπρωτεϊνάσης 7 (MMP-7) καθώς και του μεταγραφικού παράγοντα 2 των ανοσοσφαιρινών (ITF-2) [86].
Στην περίπτωση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος, ανεξαρτήτως αιτιολογίας, έχουν βρεθεί μεταλλάξεις στο γονίδιο της β-κατενίνης που οδηγούν σε αυξημένη συσσώρευσή της στο κυτταρόπλασμα και κατά συνέπεια σε εντονότερη μεταγραφική δράση. Ειδικά για την ανάπτυξη ηπατοκυτταρικού καρκινώματος εξαιτίας HBV λοίμωξης, έχει βρεθεί σε ασθενείς στην Κίνα μετάλλαξη στο εξώνιο 3 [87].
Σε πρόσφατη μελέτη σε κύτταρα ηπατοκυτταρικού καρκινώματος, βρέθηκε ότι η X πρωτεΐνη του HBV είναι απαραίτητη για την ενεργοποίηση του σηματοδοτικού μονοπατιού Wnt/β-κατενίνης.
Αποδείχθηκε ότι η Χ πρωτεΐνη μέσω ενεργοποίησης της Src κινάσης καταστέλλει τη δραστικότητα της κινάσης-3β της συνθάσης του γλυκογόνου (GSK-3β). Με τον τρόπο αυτό σταθεροποιείται και συσσωρεύεται στο κυτταρόπλασμα η β-κατενίνη και ασκεί ελεύθερα τη μεταγραφική της δράση, με συνέπεια τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό των κυττάρων [88].
4.10 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΕΑΣΩΜΑΤΙΑ
Οι περισσότερες πρωτεΐνες που αποδομούνται στο κυτταροδιάλυμα των ευκαρυωτικών κυττάρων διασπώνται από μεγάλα σύμπλοκα πρωτεολυτικών ενζύμων, γνωστά ως πρωτεασωμάτια (proteasomes). Ένα πρωτεασωμάτιο περιέχει στο κέντρο του έναν κύλινδρο, ο οποίος σχηματίζεται από πρωτεάσες, τα ενεργά κέντρα των οποίων πιστεύεται ότι είναι στραμμένα προς την εσωτερική επιφάνεια του κυλίνδρου. Τα δύο άκρα του κυλίνδρου επιπωματίζονται από μεγάλα πρωτεϊνικά σύμπλοκα, τα οποία σχηματίζονται τουλάχιστον από 10 διαφορετικά είδη πρωτεϊνικών υπομονάδων. Αυτά τα πρωτεϊνικά πώματα εικάζεται ότι
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
συνδέονται με τις πρωτεΐνες που προορίζονται για αποδόμηση και τις προωθούν στον εσωτερικό θάλαμο του κυλίνδρου. Εκεί, οι πρωτεάσες αποδομούν τις πρωτεΐνες σε βραχέα πεπτίδια, τα οποία κατόπιν απελευθερώνονται.
Εικόνα 50. Σχηματική απεικόνιση του πρωτεασωματίου
Η επιλογή από το πρωτεασωμάτιο των πρωτεϊνών που θα αποδομηθούν γίνεται μέσω αναγνώρισης μιας μικρής πρωτεΐνης γνωστής ως ουβικουϊτίνη. Οι πρωτεΐνες που προδιαγράφονται βραχύβιες, συχνά διακρίνονται από την παρουσία μιας βραχείας αλληλουχίας αμινοξέων η οποία ταυτοποιεί την πρωτεΐνη ως υποψήφια για προσθήκη μορίων ουβικουϊτίνης (ουβικουϊτινίωση) και τελικά αποδόμηση από το πρωτεασωμάτιο. Αυτό το πρωτεολυτικό σύστημα που εξαρτάται από την ουβικουϊτίνη επίσης αναγνωρίζει και αποδομεί μετουσιωμένες πρωτεΐνες, πρωτεΐνες με λανθασμένη πτύχωση, όπως και πρωτεΐνες οι οποίες περιέχουν αμινοξέα που έχουν υποστεί οξείδωση ή κάποια άλλη βλάβη (Εικόνα 50) [89].
τμήμα που είναι απαραίτητο για την αναγνώριση των πρωτεϊνών που έχουν υποστεί ουβικουϊτινίωση και το 20S τμήμα όπου αυτές αποδομούνται. Μεγάλη σημασία, όπως θα αναφερθεί παρακάτω, έχουν η α υπομονάδα του 20S τμήματος που καλείται PSMA7 και η υπομονάδα PSMC1 του τμήματος 19S [90].
Στα ηπατικά κύτταρα, το 26S πρωτεασωμάτιο είναι υπεύθυνο για την αποδόμηση πρωτεϊνών, όπως η c-fos, η c-jun, η myc, διάφορες πρωτεϊνικές κινάσες, η p53 καθώς και οι κυκλίνες [91].
Στην περίπτωση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος από HBV, έχει βρεθεί ότι η Χ πρωτεΐνη του ιού, μέσω της C-τελικής περιοχής, αλληλεπιδρά με τις υπομονάδες PSMA7 και PSMC1 του 26S πρωτεασωματίου. Το γεγονός αυτό προκάλεσε αναστολή της αποδόμησης κυτταρικών πρωτεϊνών. Ιδιαιτέρως παρατηρήθηκε ότι η πρωτεΐνη c-jun, δεν αποδομούνταν με συνέπεια να αυξάνει ο χρόνος ημιζωής της από 4, 5 σε 10 ώρες.
Συμπερασματικά, η κατάργηση της πρωτεολυτικής ενεργότητας του πρωτεασωματίου από την παρουσία της HBx, προκαλεί συσσώρευση μεταγραφικών παραγόντων (π.χ. c-jun), οδηγώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στην ενίσχυση της μεταγραφικής τους δράσης [92].
Τέλος, στη βιβλιογραφία αναφέρεται, ότι η αναστολή της δράσης των λειτουργιών του πρωτεασωματίου από την HBx, ενισχύει και την ικανότητα διπλασιασμού του HBV, αφού διαταράσσεται η φυσιολογική πορεία αποδόμησης των ιικών πρωτεϊνών [93].
4.11 Χ ΠΡΩΤΕΪΝΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΜΕΡΗ
Τα τελομερή αποτελούνται από μικρές επαναλαμβανόμενες νουκλεοτιδικές αλληλουχίες (TTAGGG στους ανθρώπους) και σχηματίζουν τα άκρα των ευκαρυωτικών χρωμοσωμάτων. Η κύρια λειτουργία των τελομερών είναι να προστατεύουν τα άκρα των χρωμοσωμάτων αποτρέποντας την χρωμοσωμιακή αστάθεια (chromosomal instability-CIS).
Λόγω της αδυναμίας της DNA πολυμεράσης να διπλασιάσει την περιοχή στα άκρα των χρωμοσωμάτων, επέρχεται σταδιακή βράχυνση των τελομερών κατά τη διάρκεια κάθε κύκλου κυτταρικής διαίρεσης.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
Το ολοένζυμο τελομεράση, όμως, προλαμβάνει αυτή τη διαδικασία βράχυνσης, συνθέτοντας de novo αλληλουχίες τελομερών (Εικόνα 51).
Εικόνα 51. Η δράση της τελομεράσης επί των τελομερών
Η τελομεράση εμπεριέχει ένα βραχύ τμήμα RNA (TERC) το οποίο δρα ως εκμαγείο για τη σύνθεση της αλληλουχίας του τελομερούς και την αντίστροφη μεταγραφάση (TERT) που αποτελεί την καταλυτική υπομονάδα του ολοενζύμου. Το TERC εκφράζεται συνεχώς στα ανθρώπινα κύτταρα, ενώ η έκφραση της TERT μετά τη γέννηση καταστέλλεται στα περισσότερα κύτταρα, συμπεριλαμβανομένου και του ηπατικού (εξαίρεση αποτελούν τα germ και stem cells καθώς και τα ενεργοποιημένα λεμφοκύτταρα). Αυτή η καταστολή έκφρασης της TERT οδηγεί στην αναπόφευκτη βράχυνση των τελομερών σε κάθε κυτταρικό κύκλο (50-100 ζεύγη βάσεων), με συνέπεια τον περιορισμό της
Εικόνα 52. Τελομερή και τελομεράση
Με βάση τα δεδομένα αυτά, θα ήταν λογικό να θεωρηθεί ότι η βράχυνση των τελομερών δρα προστατευτικά για τον οργανισμό αφού σταματά μετά από κάποιο σημείο την ανάπτυξη κυττάρων που έχουν εξαλλαγεί σε κακοήθη. Η υπόθεση αυτή, όμως, απορρίφθηκε μετά την παρατήρηση ότι η βράχυνση των τελομερών ήταν σημαντικά μεγαλύτερη σε καρκινικούς ιστούς σε σχέση με γειτονικούς υγιείς.
Έτσι προτάθηκε ο διπλός ρόλος (dual role) της βράχυνσης των τελομερών στην έναρξη και εξέλιξη του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος [95].
Στα φυσιολογικά ανθρώπινα ηπατικά κύτταρα δεν υπάρχει σημαντική δραστικότητα της τελομεράσης, όπως επίσης και σε καταστάσεις χρόνιας ιογενούς ηπατίτιδας και κίρρωσης. Στο ήπαρ βράχυνση των τελομερών παρατηρήθηκε στις προαναφερθείσες περιπτώσεις.
Σε πειραματικά μοντέλα επίμυων mTERC-/-, βρέθηκε ότι η βράχυνση των τελομερών αυξάνει τον κίνδυνο έναρξης της καρκινογένεσης αλλά δεν ευνοεί την ανάπτυξη του καρκινώματος.
Στη φάση που ο ηπατοκυτταρικός καρκίνος έχει αναπτυχθεί περισσότερο, παρατηρείται αυξημένη δραστικότητα της τελομεράσης,
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΡΚΙΝΟΓΕΝΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ HBV
γεγονός που αποδεικνύει πως έχει άμεση σχέση με την επέκταση της νεοπλασίας. Αυτό, άλλωστε, φάνηκε και με την ανάπτυξη του όγκου στους επίμυες που είχε γίνει knock out το γονίδιο του TERC. Το χρονικό σημείο, κατά τη διάρκεια της ηπατικής καρκινογένεσης, που ενεργοποιείται η τελομεράση παραμένει αδιευκρίνιστο.
Στην περίπτωση του ιού της ηπατίτιδας Β, βρέθηκε πρόσφατα ότι η ενσωμάτωση του HBV DNA στον επαγωγέα και στο intron 3 του γονιδίου του TERT, προκάλεσε την αυξημένη έκφραση της τελομεράσης σε κυτταρικές σειρές ηπατοκυτταρικού καρκινώματος, όπως άλλωστε έχει προαναφερθεί.
Επίσης, έχει τεκμηριωθεί ότι η Χ πρωτεΐνη του ιού είναι ικανή να προκαλεί αύξηση της έκφρασης και της δραστικότητας του TERT, όπως αναλύθηκε πρόσφατα με την τεχνική της ανοσοϊστοχημείας σε ανθρώπινα κύτταρα ηπατοκυτταρικού καρκινώματος [96].
ΣΥΝΟΨΗ
Το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα παραμένει ένα σημαντικό αίτιο από καρκίνο παγκοσμίως, με την μεγαλύτερη επίπτωση να παρατηρείται στην Αφρική και την Ανατολική Ασία. Χαρακτηριστικά στην Κίνα παρατηρούνται πάνω από το 50% των περιστατικών. Οι περιοχές της Βορείου και Νοτίου Αμερικής, της Βόρειας Ευρώπης και της Αυστραλίας παρουσιάζουν χαμηλά ποσοστά, ενώ η Κεντρική και Νότια Ευρώπη εμφανίζουν ενδιάμεση επίπτωση της νόσου (Εικόνα 53).
Εικόνα 53. Παγκόσμια επίπτωση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος
Το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα συνήθως έχει ταχεία εξέλιξη και πτωχή πρόγνωση. Ανταποκρίνεται ελάχιστα στη χημειοθεραπεία ενώ όταν δώσει συμπτώματα, ο όγκος έχει ήδη επεκταθεί και οι δυνατότητες χειρουργικής εξαίρεσης είναι περιορισμένες. Πάντως, ακόμα και σε περιπτώσεις που είναι δυνατή η χειρουργική αντιμετώπιση ή και η μεταμόσχευση ήπατος, η νόσος συχνά υποτροπιάζει.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι τρέχουσες θεραπευτικές στρατηγικές περιλαμβάνουν τη χειρουργική αντιμετώπιση και μεταμόσχευση, τη συστηματική χημειοθεραπεία, τον αρτηριακό χημειοεμβολισμό και την ενδοογκική έγχυση κυτταροτοξικών φαρμάκων. Εκτός από τις δύο πρώτες, οι υπόλοιπες μορφές αποτελούν κυρίως ανακουφιστικές προσεγγίσεις της νόσου.
Το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, όπως εκτενώς έχει αναφερθεί, είναι μία νόσος πολλών βημάτων της οποίας η εμφάνιση σχετίζεται με περιβαλλοντικούς, διαιτητικούς παράγοντες καθώς και με συνήθειες όπως η κατάχρηση αλκοόλ, το κάπνισμα κ.τ.λ.
Στην παρούσα μελέτη, έγινε απόπειρα να αναλυθεί ενδελεχώς ο ρόλος του ιού της ηπατίτιδας Β στην ανάπτυξη και εγκατάσταση του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος, μέσω διερεύνησης των μοριακών μηχανισμών (Εικόνα 54) και κυρίως της δράσης της Χ πρωτεΐνης.
Ωστόσο, αν και έχει καταγραφεί πληθώρα δεδομένων για τη συμμετοχή της HBx στη γονιδιακή ρύθμιση, στην κυτταροπλασματική μεταγωγή σήματος και στην απόπτωση, είναι σίγουρο πως απαιτείται περισσότερη in vivo έρευνα για τη συναρμολόγηση και τεκμηρίωση των γνώσεων μας.
Είναι, ίσως, παράδοξο αλλά πραγματικό το γεγονός ότι οι πολυάριθμες δράσεις που έχουν αποδοθεί στην Χ πρωτεΐνη, αυξάνουν τη δυσκολία εξακρίβωσης των βιολογικά σημαντικών ιδιοτήτων της HBx. Το φαινόμενο αυτό έχει ήδη επισημανθεί στις διαδικασίες της απόπτωσης και της επιδιόρθωσης βλαβών του DNA.
H σημασία της εκτίμησης της βιολογικά σημαντικής δραστικότητας της Χ πρωτεΐνης, θα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη θεραπευτικών παρεμβάσεων με κύριο στόχο να προληφθεί η ανάπτυξη ηπατοκυτταρικού καρκινώματος σε άτομα χρονίως προσβεβλημένα από τον ιό.
Μέχρι όμως η επιστημονική κοινότητα επιτύχει ουσιαστική θεραπεία στο ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, επιβάλλεται να αναδείξει το ρόλο της πρωτογενούς πρόληψης. Ειδικά για την περίπτωση του ιού της ηπατίτιδας Β, εξέχουσα σημασία έχουν τα προγράμματα μαζικού εμβολιασμού του πληθυσμού. Σε χώρες όπου εφαρμόστηκε ο εμβολιασμός στη νεογνική ηλικία, παρατηρήθηκε μείωση της επίπτωσης του ηπατοκυτταρικού καρκινώματος στην ενήλικο ζωή έως και 50%.
Το αισιόδοξο μήνυμα είναι πως μέσω του εμβολιασμού θα μειωθεί μέσα στις επόμενες δεκαετίες το ποσοστό των ηπατοκυτταρικών καρκινωμάτων που προκαλούνται από τον HBV.
Εικόνα 54. Σύνοψη των μοριακών μηχανισμών ηπατικής καρκινογένεσης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[1] Richard S. Snell. Κλινική Ανατομική, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας 1992, σελ. 240-243.
[2] T. Sadler. Langman’s Ιατρική Εμβρυολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας 1999.
[3] Richard S. Snell. Κλινική Ανατομική, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας 1992, σελ 245.
[4] L. Carlos Junqueira, Jose Carneiro. Βασική Ιστολογία II, Ιατρικές Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης 2004.
[5] Katherine A. Mcglynn, W. Thomas London. Epidemiology and natural history of hepatocellular carcinoma. Best Practice &
Research Clinical Gastroenterology, Vol. 19, No. 1, pp. 3–23, 2005.
[6] WHO Classification of Tumours, Pathology & Genetics. Tumours of the Digestive System, Edited by Stanley R. Hamilton and Lauri A. Aaltonen, IARC Press, Lyon, 2000 pp.164-166.
[7] Raffaella Romeo, Massimo Colombo. The natural history of hepatocellular carcinoma. Toxicology 181–182 (2002) 39–42.
[8] F. Stickel. D. Schuppan, E.G. Hahn, H.K. Seitz. Cocarcinogenic effects of alcohol in hepatocarcinogenesis. Gut 2002; 51:132-139.
[9] Jean M. Regimbeau, Magali Colombat, Philippe Mognol, francέois Durand, Eddie Abdalla, Claude Degott, Franc Έoise Degos, Olivier Farges, and Jacques Belghiti. Obesity and Diabetes as a Risk Factor for Hepatocellular Carcinoma. Liver Transplantation, Vol 10, No 2, Suppl 1 (February), 2004: pp S69–S73.
[10] Xin W. Wang, S. Perwez Hussain, The-Ia Huo, Chuan-Ging Wu, Marshonna Forgues, Lorne J. Hofseth, Christian Brechot, Curtis C. Harris. Molecular pathogenesis of human hepatocellular carcinoma. Toxicology 181-182(2002) 43-47.
[11] M. Anzola. Hepatocellular carcinoma: role of hepatitis B and hepatitis C viruses proteins in hepatocarcinogenesis. Journal of Viral Hepatitis, 2004, 11, 383–393.
[12] Christoph Seeger and William S. Mason. Hepatitis B Virus Biology. Microbiology and Molecular Biology Reviews, Mar.
2000, p. 51–68 Vol. 64, No. 1.
[13] Mark A. Feitelson. Hepatitis B virus in hepatocarcinogenesis.
Journal of cellular physiology, 181:188-202 (1999).
[14] Jia-Horng Kao. Hepatitis B viral genotypes: Clinical relevance and molecular characteristics. Journal of Gastroenterology and Hepatology (2002) 17, 643–650.
[15] Delphine Cougot, Christine Neuveut, Marie Annick Buendia.
HBV-induced carcinogenesis. Journal of Clinical Virology 34 Suppl. 1 (2005) S75 -S78.
[16] Peter Bannasch, Thomas Haertel, and Qin Su. Significance of Hepatic Preneoplasia in Risk Identification and Early Detection of Neoplasia. Toxicologic Pathology, vol 31, no 1, pp 134–139, 2003.
[17] Qin Su and Peter Bannasch. Relevance of Hepatic Preneoplasia for Human Hepatocarcinogenesis. Toxicologic Pathology, vol 31, no 1, pp 126–133, 2003.
[18] [18] Charles Cha, Ronald P. Dematteo. Molecular mechanisms in hepatocellular carcinoma development. Best Practice & Research Clinical Gastroenterology Vol. 19, No. 1, pp. 25–37, 2005.
[19] Darius Moradpour and Hubert E. Blum. Pathogenesis of hepatocellular carcinoma. European Journal of Gastroenterology
& Hepatology 2005, 17:477–483.
[20] Y Murakami, K Saigo, H Takashima, M Minami, T Okanoue, C Brechot, P Paterlini-Brechot. Large scaled analysis of hepatitis B virus (HBV) DNA integration in HBV related hepatocellular carcinomas. Gut 2005; 54:1162–1168.
[21] Marie Annick Buendia. Genetics of hepatocellular carcinoma.
Seminars in Cancer Biology, Vol. 10, 2000: pp. 185–200.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[22] Hong Tang, Luvsanjav Delgermaa, Feijun Huang, Naoki Oishi, Li Liu, 1 Fang He, Liansan Zhao, and Seishi Murakami. The Transcriptional Transactivation Function of HBx Protein Is Important for Its Augmentation Role in Hepatitis B Virus Replication. Journal of Virology, May 2005, p. 5548–5556 Vol.79, No. 9.
[23] Michael J. Bouchard and Robert J. Schneider. The Enigmatic X Gene of Hepatitis B Virus. Journal of Virology, Dec. 2004, p.
12725–12734 Vol. 78, No. 23.
[24] Elmore, L. W., A. R. Hancock, S. F. Chang, X. W. Wang, S.
Chang, C. P.Callahan, D. A. Geller, H.Will, and C. C. Harris.
1997. Hepatitis B virus X protein and p53 tumor suppressor interactions in the modulation of apoptosis. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA 94:14707–14712.
[25] Katrin Gottlob, Marcilla Fulco, Massimo Levrero and Adolf Graessmann. The Hepatitis B Virus hbx Protein Inhibits Caspase 3 Activity. The Journal of Biological Chemistry Vol. 273, No. 50, Issue of December 11, pp. 33347–33353, 1998.
[26] Wen-Ling Shih, Min-Liang Kuo, Shuang-En Chuang, Ann-Lii Cheng and Shin-Lian Doong. Hepatitis B Virus X Protein Inhibits Transforming Growth Factor-b-induced Apoptosis through the Activation of Phosphatidylinositol 3-Kinase Pathway. The Journal of Biological Chemistry Vol. 275, No. 33, Issue of August 18, pp. 25858–25864, 2000.
[27] Wen-Ling Shih, Min-Liang Kuo, Shuang-En Chuang, Ann-Lii Cheng and Shin-Lian Doong. Hepatitis B Virus X Protein activates a survival signaling by linking Src to Phosphatidylinositol 3-Kinase. The Journal of Biological Chemistry Vol. 278, No. 34, Issue of August 22, pp. 31807- 31813, 2003.
[28] J.-G. Scharf, T. Braulke. The role of the IGF axis in hepatocarcinogenesis. Horm Metab Res 2003; 35:685-693.
[29] Catherine Alexia, Guillaume Fallot, Malika Lasfer, Ghislaine
signalling in hepatocarcinogenesis and in the resistance of hepatocarcinoma cells against drug-induced apoptosis.
Biochemical Pharmacology 68 (2004) 1003–1015.
[30] G.G. Chena, P.B.S. Laia, P.K.S. Chanb, E.C.W. Chaka, J.H.Y.
Yipa, R.L.K. Hoa, B.C.S. Leunga, W.Y. Laua. Decreased expression of Bid in human hepatocellular carcinoma is related to hepatitis B virus X protein. European Journal of Cancer 37 (2001) 1695–1702.
[31] [31] X. Zhang, N.Dong, L. Yin, N.Cai, H. Ma, J. You, H. Zhang, H. Wang, R. He, L. Ye. Hepatitis B virus X protein upregulates survivin expression in hepatoma tissues. J. Med. Virol. 2005 Nov;
77(3):374-381.
[32] Xiaodong Zhang, Hang Zhang, Lihong Ye. Effects of hepatitis B virus X protein on the development of liver cancer. J Lab Clin Med 2006; 147:58-66.
[33] Xuanyong Lu, Matthew Lee, Trang Tran, and Timothy Block.
High level expression of apoptosis inhibitor in hepatoma cell line expressing Hepatitis B virus. International Journal of Medical Sciences 2005 2(1):30-35.
[34] J.-L. Zhang, W.-G. Zhao, K.-L.Wu, K.Wang, X. Zhang, C.-F.Gu, Y. Li, Y. Zhu, and J.-G.Wu. Human hepatitis B virus X protein promotes cell proliferation and inhibits cell apoptosis through interacting with a serine protease Hepsin. Arch Virol (2005) 150:
721–741.
[35] Fei Su, R. J. Schneider. Hepatitis B virus hbx sensitizes cells to apoptotic killing by tumor necrosis factor a. Proc. Natl. Acad.
Sci. USA 94:8744-8749.
[36] Jian-Hui Qu, Ming-Hua Zhu, Jing Lin, Can-Rong Ni, Fang-Mei Li, Zhi ZHU, Guan-Zhen Yu. Effects of hepatitis B virus on p53 expression in hepatoma cell line SMMU-7721. World J Gastroenterol. 2005; 11(39):6212-6215.
[37] Hyun Jin Kwun and Kywng Lib Jang. Natural variants of hepatitis B virus X protein have differential effects on the expression of cyclin-dependent kinase inhibitor p21 gene. Nucleic Acid Research, 2004, Vol. 32, No. 7 pp 2202-2213.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[38] Yi Wei Lu, Wei Ning Chen. Human hepatitis B virus X protein induces apoptosis in HepG2 cells: Role of BH3 domain.
Biochemical and Biophysical Research Communications 338(2005) 1551-1556.
[39] Ji Miao, George G. Chen, Suk-ying Chun, Paul P.S. Lai. Human hepatitis B virus X protein induces apoptosis in hepatoma cells through inhibiting Bcl-xl expression. Cancer Letters (2005) 1-10.
[40] Zohra Rahmani, Kyung-Won Huh, Robert Lasher, and Aleem Siddiqui. Hepatitis B Virus X Protein Colocalizes to Mitochondria with a Human Voltage-Dependent Anion Channel, HVDAC3, and Alters its Transmembrane Potential. Journal of Virology, Mar. 2000, p. 2840–2846 Vol. 74, No. 6.
[41] Yumiko Shirakata and Katsuro Koike. Hepatitis B Virus X Protein Induces Cell Death by Causing Loss of Mitochondrial Membrane Potential. The Journal of Biological Chemistry Vol.
278, No. 24, Issue of June 13, pp. 22071–22078, 2003.
[42] Kyun-Hwan Kim and Baik L. Seong. Pro-apoptotic function of HBV X protein is mediated by interaction with c-FLIP and enhancement of death-inducing signal. The EMBO Journal Vol.
22 No. 9 pp. 2104-2116, 2003.
[43] Young-Gun Yoo and Mi-Ock Lee. Hepatitis B Virus X Protein Induces Expression of Fas Ligand Gene through Enhancing Transcriptional Activity of Early Growth Response Factor. The Journal of Biological Chemistry Vol. 279, No. 35, Issue of August 27, pp. 36242–36249, 2004.
[44] [44] Marcello Arsura, Lakita G. Cavin. Nuclear factor-kb and liver carcinogenesis. Cancer Letters 229(2005) 157-169.
[45] Fei Su and Robert J. Schneider. Hepatitis B Virus hbx Protein Activates Transcription Factor NF-kb by Acting on Multiple Cytoplasmic Inhibitors of rel-Related Proteins. Journal of Virology, July 1996, p. 4558–4566 Vol. 70, No. 7.
[46] Paolo Chirillo, Mirella Falco, Pier Lorenzo Puri, Marco Artini, Clara Balsano, Massimo Levrero, and Gioacchino Natoli.
through a Raf-Independent Pathway. Journal of Virology, Jan.
1996, p. 641–646 Vol. 70, No. 1.
[47] Nicole H. Purcell, Chenfei Yu, Daoyao He, Jialing Xiang, Nir Paran, Joseph A. Didonato, Shoji Yamaoka, Yosef Shaul, and Anning Lin. Activation of NF-kb by hepatitis B virus X protein through an iκb kinase-independent mechanism. Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol 280:G669-G677, 2001.
[48] Fei Su, Christian N. Theodosis, and Robert J. Schneider. Role of NF-kb and Myc Proteins in Apoptosis Induced by Hepatitis B Virus hbx Protein. Journal of Virology, Jan. 2001, p. 215–225 Vol. 75, No. 1.
[49] Alberts et al. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ, Ιατρικές Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης, σελ. 308-309.
[50] Sandra A. S. Johnson, Nihar Mandavia, Horng-Dar Wang, and Deborah L. Johnson. Transcriptional Regulation of the TATA- Binding Protein by Ras Cellular Signaling. Molecular and Cellular Biology, July 2000, p. 5000–5009 Vol. 20, No. 14.
[51] Ishtiao Qadri, Hugh F. Maguire, and Alem Siddiqui. Hepatitis B virus transactivator protein X interacts with the TATA-binding protein. Proc. Natl. Acad. Sci. USA Vol. 92, pp. 1003-1007, February 1995.
[52] Izhak Haviv, Meir Shamay, Gilad Doitsh, and Yosef Shaul.
Hepatitis B Virus pX Targets TFIIB in Transcription Coactivation. Molecular and Cellular Biology, Mar. 1998, p.
1562–1569 Vol. 18, No. 3.
[53] Yong Sin, Takahiro Nomura, Jaehun Cheong, Dorjbal Dorjsuren, Katsuhira Iida, and Seishi Murakami. Hepatitis B virus X protein is a transcriptional modulator that communicates with Transcription Factor IIB and the RNA Polymerase II subunit 5.
The Journal of Biological Chemistry Vol. 272, No. 11, Issue of March 14, pp. 7132–7139, 1997.
[54] Ishtiao Qadri, Joan W. Conaway, Ronald C. Conaway, Jerome Schaack, and Alem Siddiqui. Hepatitis B virus transactivator protein, hbx, associates with the components of TFIIH and
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
stimulates the DNA helicase activity of TFIIH. Proc. Natl. Acad.
Sci. USA Vol. 93, pp. 10578-10583, October 1996.
[55] Honey Reddi, Ravinder Kumar, Swatantra Kumar Jain and Vijay Kumar. A carboxy-terminal region of the Hepatitis B virus X protein promotes DNA interaction of CREB and mimics the native protein for transactivation function. Virus Genes 26:3, 227-238, 2003.
[56] John S. Williams and Ourania M. Andrisani. The hepatitis B virus X protein targets the basic region-leucine zipper domain of CREB. Proc. Natl. Acad. Sci. USA Vol. 92, pp. 3819-3823, April 1995.
[57] Hugh F. Maguire, James P. Hoeffler, Alem Siddiqui. HBV X protein alters the DNA binding specificity of CREB and ATF-2 by protein-protein interactions. (1991) Science 252, 842-844.
[58] Sangeeta Barnabas, Tsonwin Hai and Ourania M. Andrisani. The hepatitis B virus X protein enhances the DNA binding potential and transcription efficacy of bzip Transcription Factors. The Journal of Biological Chemistry Vol. 272, No. 33, Issue of August 15, pp. 20684–20690, 1997.
[59] Cheong J., M. Yi, Y. Lin, and S. Murakami. Human RPB5, a subunit shared by eukaryotic nuclear RNA polymerases, binds human hepatitis B virus X protein and may play a role in X transactivation. EMBO J. 14:143-150, 1995.
[60] Horng-Dar Wang, Alpa Trivedi, and Deborah L. Johnson.
Regulation of RNA Polymerase I-Dependent Promoters by the Hepatitis B Virus X Protein via Activated Ras and TATA-Binding Protein. Molecular and Cellular Biology, Dec. 1998, p. 7086–
7094 Vol. 18, No. 12.
[61] Horng-Dar Wang, Chiou-Hwa Yuh, Chi V. Dang, and Deborah L. Johnson. The Hepatitis B Virus X Protein Increases the Cellular Level of TATA-Binding Protein, Which Mediates Transactivation of RNA Polymerase III Genes. Molecular and Cellular Biology, Dec. 1995, p. 6720–6728 Vol. 15, No. 12.
Dependent Gene Transcription and Increases Cellular TATA Binding Protein by Activating the Ras Signaling Pathway.
Molecular and Cellular Biology, Dec. 1997, p. 6838–6846 Vol.
17, No. 12.
[63] Jacqueline Benn, Fei Su, Margherita Doria, and Robert J.
Schneider. Hepatitis B Virus Hbx Protein Induces Transcription Factor AP-1 by Activation of Extracellular Signal-Regulated and c-Jun N-Terminal Mitogen-Activated Protein Kinases. Journal of Virology, Aug. 1996, p. 4978–4985 Vol. 70, No. 8.
[64] Ruchika Nijhara, Siddhartha S. Jana, Shyamal K. Goswami, Ajay Rana, Subeer S. Majumdar, Vijay Kumar, and Debi P. Sarkar.
Sustained Activation of Mitogen-Activated Protein Kinases and Activator Protein 1 by the Hepatitis B Virus X Protein in Mouse Hepatocytes In Vivo. Journal of Virology, Nov. 2001, p. 10348–
10358 Vol. 75, No. 21.
[65] Yanyan Zheng, Jie Li, Deborah L. Johnson, and Jing-hsiung Ou.
Regulation of hepatitis B virus replication by the Ras-Mitogen- Activated Protein Kinase signaling pathway. Journal of Virology, July 2003, p. 7707–7712 Vol. 77, No. 14.
[66] Tanaka Y., Kanai F., Ichimura T., Tateishi K., Asaoka Y., Guleng B., Jasag A., Ohta M., Imamura J., Ikenoue T., Ijichi H., Kawabe T., Isobe T., Omata M. The hepatitis B virus X protein enhances AP-1 activation through interaction with Jab1. Oncogene 2006 Jan 26;25(4):633-642.
[67] Αλαχιώτης Σταμάτης. Εισαγωγή στη Σύγχρονη Γενετική. Β’
έκδοση, σελ. 308.
[68] Géraldine Mathonnet, Silvana Lachance, Moulay Alaoui-Jamali, Elliot A. Drobetsky. Expression of hepatitis B virus X oncoprotein inhibits transcription-coupled nucleotide excision repair in human cells. Mutation Research 554 (2004) 305–318.
[69] Frank Staib, S. Perwez Hussain, Lorne J. Hofseth, Xin W. Wang, and Curtis C. Harris. TP53 and Liver Carcinogenesis. Human Mutation 21:201-216 (2003).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[70] Libin Jia, Xinwei Wang and Curtis C. Harris. Hepatitis B Virus X Protein Inhibits Nucleotide Excision Repair. Int. J. Cancer: 80, 875–879 (1999).
[71] Sherry A. Becker, Teh-Hsiu Lee, Janet S. Butel, and Betty L.
Slagle. Hepatitis B Virus X Protein Interferes with Cellular DNA Repair. Journal of Virology, Jan. 1998, p. 266–272 Vol. 72, No.
1.
[72] Olivier Leupin, Severine Bontron, Celine Schaeffer, and Michel Strubin. Hepatitis B Virus X Protein Stimulates Viral Genome Replication via a DDB1-Dependent Pathway Distinct from That Leading to Cell Death. Journal of Virology, Apr. 2005, p. 4238–
4245 Vol. 79, No. 7.
[73] Jacqueline Benn and Robert J. Schneider. Hepatitis B virus hbx protein activates Ras-GTP complex formation and establishes a Ras, Raf, MAP kinase signaling cascade. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA Vol. 91, pp. 10350-10354, October 1994.
[74] Nijhara R, Jana SS, Goswami SK, Kumar V, Sarkar DP. An internal segment (residues 58-119) of the hepatitis B virus X protein is sufficient to activate MAP kinase pathways in mouse livers. FEBS Lett. 2001 Aug 24;504(1-2):59-64.
[75] Eberhart Hildt, Barbara Munz, Gesine Saher, Kurt Reifenberg and Peter Hans Hofschneider. The pres2 activator mhbs of hepatitis B virus activates c-raf-1/Erk2 signaling in transgenic mice. The EMBO Journal, Vol. 21 No 4 pp. 525-535, 2002.
[76] Hildt E, Saher G, Bruss V, Hofschneider PH. The hepatitis B virus large surface protein (lhbs) is a transcriptional activator.
Virology 1996 Nov 1;225(1):235-239.
[77] Hildt E, Hofschneider PH. The pres2 activators of the hepatitis B virus: activators of tumour promoter pathways. Recent Results Cancer Res. 1998;154:315-329.
[78] Jingyu Diao, Aye Aye Khine, Farida Sarangi, Eric Hsu, Caterina Iorio, Lee Anne Tibbles, ames R. Woodgett, Josef Penninger, and Christopher D. Richardson. X Protein of Hepatitis B Virus
Chemistry Vol. 276, No. 11, Issue of March 16, pp. 8328–8340, 2001.
[79] Jingyu Diao, Robert Garces, Christopher D. Richardson. X protein of hepatitis B virus modulates cytokine and growth factor related signal transduction pathways during the course of viral infections and hepatocarcinogenesis. Cytokine & Growth Factor Reviews 12 (2001) 189–205.
[80] Young-Ho Lee and Yungdae Yun. Hbx Protein of Hepatitis B Virus Activates Jak1-STAT Signaling. The Journal of Biological Chemistry Vol. 273, No. 39, Issue of September 25, pp. 25510–
25515, 1998.
[81] David Semela, Jean-Francois Dufour. Angiogenesis and hepatocellular carcinoma. Journal of Hepatology 41 (2004) 864–
880.
[82] Malgorzata Milkiewicz, Eric Ispanovic, Jennifer L. Doyle, Tara L. Haas. Regulators of angiogenesis and strategies for their therapeutic manipulation. The International Journal of Biochemistry & Cell Biology 38 (2006) 333–357.
[83] Young-Gun Yoo, Seung Hyun Oh, Eun Sook Park, Hyeseong Cho, Naery Lee, Hyunsung Park, Dae Kyong Kim, Dae-Yeul Yu, Je Kyung Seong and Mi-Ock Lee. Hepatitis B Virus X Protein Enhances Transcriptional Activity of Hypoxia-inducible Factor- 1a through Activation of Mitogen-activated Protein Kinase Pathway. The Journal of Biological Chemistry Vol. 278, No. 40, Issue of October 3, pp. 39076–39084, 2003.
[84] Young-Gun Yooa, Sayeon Chob, Sun Parkc, Mi-Ock Leea. The carboxy-terminus of the hepatitis B virus X protein is necessary and sufficient for the activation of hypoxia-inducible factor-1a.
FEBS Letters 577 (2004) 121–126.
[85] Eun-Joung Moon, Chul-Ho Jeong, Joo-Won Jeong, Kwang Rok Kim, Dae-Yeul Yu, Seishi Murakami, Chul Woo Kim, Kyu-Won Kim. Hepatitis B virus X protein induces angiogenesis by stabilizing hypoxia-inducible factor-1a. The FASEB Journal February 2004 Vol. 18 pp. 382-384.